1 |
 |
“...Un poca muchoe trastorn,.
Spiritu revolucionario, koe a pone Europa
ariba bao na fin di siglo XV'III, a moenstra
*u influencia bien pronto na West-India, i na-
turalmente na Lslanan francs proraer. Nan a
introduci aja forma di gobierno republicano
ma catiboenan no a haja nan libertad, ya
aiutoridadnan colonial a tarda hopi tempoe
pa haci e hendenan di color, koe tabata liber,
koe, inescos koe e emancipddonon na otro
posecionnan di West-India, tabata privd di
niuchoe derecho civil, participa den es igual-
dad i fraternidad, koe nan tabata elogia asi-
na tantoe. Ma manera bende por a compren-
de masjar liger, poblacion colonial, inferior,
no europeo, a gusta ideanan republicana mas
tantoe, nan no a keda sin moenstra na
cada ocasion, na principio coe palabra sol,
ma despues coe hecnoe tambe, koe nan tabata
Idrenta coe es ideanan. Na Curagao principal-
mente camina poco dia pasa un comision,
koe tabata encarga pa investiga motiboenan
Idi e desuuionnan fuerte, koe tabatin basta...”
|
|
2 |
 |
“...bao di
castigue, koe nan lo consider manera si ta
el mes tabata autor di es discursonan. (PL
1793). Despues nan a completa es publica-
cion coe es un di Estadonan General di dia
24) di April 1794, koe tabata taha toer hen-
de ,,di tin algun correspondencia of connexion
coe actual Gobernadornan di Francia, nan em-
bahador of nan comisario, of pa propaga
principionan perverso di Francia na un of otro
manera. (PI. 1794).
Te na 1795 desunion den burgernan a ke-
da te na palabra sol, ma na es anja ai el a
exprese pa hechoe tambe i tabatin diferente
escaramuza den guarnicion coe burger i den
burger coe otro. Es disturbionan no a cau-
sa solamente un completa desunion den bur-
ger i militar, ma completa destruccion tambe
(1). Neger i mulato no tabata cont& den Burgernan....”
|
|
3 |
 |
“...di rango di oficial
por camna coe arma, ora nan ta foi sirbisji;
3. ningun matroos, excepto esnan di bar-
coe di gera nacional, por ta na caja despues
di nueb' or di anochi;
4. toer sjap i cas di balia mester ta cer,
nuebor di anochi;
5*. ningun bende por forma complot of
grupo riba caja;
6*. neger i mulato liber, na caso koe nan
ta riba caja despues di nuebor di anochi,
mester tin un lanterne cend; catiboenan mes-
ter tin aderaiS di un lanterne un permit skir-
bf di nan donjo. (PI. i R. & S. 1795 i 1796.)
Diez tres dia despues koe a publica es or-
denanza catiboenan a lamanta, i na general
peligro, koe tabata menaza tera pa es caso ai,
nabitantenan a loebida pa algun tem es des-
union, koe nan tabatin coe otro. Ma ape-
na nan a sofoca es lamantamentoe, koe a
bolbe bini desunion.
Dia 16 di Mei 1795 nan a ricibi aki noti-
cia di paz coe Francia i huimentoe di Stadhou-
der for di Holanda i revolucionarionan di
isla a desea awor pa mira nan partida para
mas pronto koe por na cabez di es asuntoe-...”
|
|
4 |
 |
“..., koe ley tabata exigi. A^gun
oflcial, den nan gefe di guarnicon, coronel
von dem Bussohe, a declara, koe nan no kier ha-
d es huramentoe nobo, raa von dem Bussohe a
priminti mes ora koe le had toer loke el por,
pa conserba orde den troepanan. Mas ptarti
toer Militar di rango inferior auiinA pa algun
di nan ofidal, a nen^a di had huramentoe,
koe tabata exigf, ma despues mayorfa di nan
a preseiita, pa bolbe drenta den guarnidon.
(PI. 1797).
Retiro di Ganerijn a haci, koe nan mester a
scohe Uii otro Kaptein di burgernan, i seguu
un adamacion di dia 14 di Augustus burger-
nan reuni a cohe Johan Rudolph Lauffer, actual-
mente ofidal di burgernan.
Foi ora el a acepta su puesto, el a insist!
cerca Conseho pa toema medida pa mehor de-
fensa di Isla, pa motiboe koe semper nan ta-
bata kere e rumor, koe Inglsnan tabatin idea
di podera isla i pesai burgernan tabata exigi
precisamente pa mehora cosnan di defensa,
apoJA den esai fuerternente pa algun Frances
di isla, koe tabata persist! pa forma un...”
|
|
5 |
 |
“...- 12 -
Segun opinion rli burp:einan no a d-oena bas-
tante cuinplimentoe na otro proposicionnan di
Lauffer pa fortifica i rpara forbificacionnan i pa
haja mas pronto koe por inehor arma i naniii-
cion, asina koe nan a resolve pa tene un reunion
pa papia riba medionari, koe por haci isla ca-
paz di defend. Reuiu dia 30 di Augustus di-
lanti nan cas di warda den Caja Girandi di
Punda, Burgernan a papia riba es i lea, pa
noinbra tres cornisario den nan i pa presenta
nan na Conseho pa ta eneargd, coe toer cos,
koe ta toca luedionan di defensa. Ma reunion
tabata interruinpi pa es ruido, koe Director ta-
bata considera e reunion, koe nan a tene sin
SU consentiinentoe, conio un violacion di su
autoridad,i coino un prueba di desconanza den
dj, motiboe pakiko el a doena troepanan orde
pa niarcha riba e Burgernan reuiu, pa plama
nan i, si ta necesario, pa tira riba nan, den cu-
ya intencion troepanan tabata stroba solatnen-
te pa actitud di schout-bij-naclit Wiertsz, koe
tabata dilanti forti Arasterdatn...”
|
|
6 |
 |
“...isla nan judanza, como nan a
haja sabi coe masjar duele, koe na ocasion
di hacimentoe di huramentoe nobo tabatin
desunion den burgernan, i koe den nan ta-
batin, koe kier a pidi Ingls juda nan. Es
mencionado Agentenan a doena di conoce tam-
be, koe nan tabatin idea di manda troepa Cu-
ragao, como amigoe of como enemigoe, segun
Gobernador i Conseho tabatin idea di compor-
ta nan como berdadero patrioba of koe nan kier
considera nan como traidor di nan patria. Coe
boz _un,nime Conseho a resolve aki riba pa
gradici e Agentenan cortsmente coe un carta
pa judanza, koe nan a ofrece i pa sigura nan
koe esai no tabata necesario, pa motiboe koe
(1) Na islanan franos Agentenan, como representant#
di Consulnan di Fraucia, tabata eherce Gobierno of Poder
Ehecutivo....”
|
|
7 |
 |
“...Mduse i La Pensee,
coraanddi pa Baudouin i Valteau bao di comando
supremo di coronel Thomas, kende a paree su
manece den Conseho coe cincoe oficial irancs i
Wiertsz i a leza un carta den cual ta pidi au*
xilio di Conseho pa jude haja coeminda, paloe
i awa, kpe tin mester pa su barcoenan. Mes
ora el a ofrece su judanza pa frena desorden-
nan local na isla, mientra el a >fifioenstra Con-
seho ainda, koe dos barcoe ingles, koe un pi-
rata francos a cohe i trece aki, no tabata con-
fiscd, ainda. (1).
Riba es proposicion Conseho a resolve pa
conforma coe siiplica di Thomas, pa condena e dos
barcoenan ingles, koe nan a cohe, pa gradici
nan pa e judanza, koe nan a ofreceden mes
termino manera a socede den contesta na Hu-
gues i pa ordena, koe tantem e fragatanan
francos tabata aja, bandera francos tabata boe-
la banda* di bandera holands na fortinan.
(Ma esai a socede te despues noema).
(1) Es carta di Thomas ta interesante pa es expresien
bromador, koe tin aden, e. o.: Repblica francs, terribel
pa...”
|
|
8 |
 |
“...- 17 -
dadera defensa i conserbacion di trankilidad i
bon orde di isla i pa large dispone, pa paga gas-
toe, riba placa di caga di barcoenan conflsc,,
pasobra foi ora el a bira kaptein-comandante,
ta coe zelo grandi, deligencia i acfcividad el a had
toer coSj koe ta di mehor i na probecho di isla
i koe pa es motiboe el mester a had hopi gas-
toe i loke el ta had te ainda. (For di su mes
sacoe naturalmente. Rekw. 1796).
Conseho no a contesta es rekest na principio
tl), loke a lamanta indignaciou nias tantoe,
asina koe dia 24 di September nan a bolbe
manda un rekest, flrmdi pa 136 habitante, pa
Conseho. Den es rekest e firmantenan tabata
splica, koe pa no cita niiigun otro motiboe pa
awor, nan tabata atribui es descuido pa de-
fende isla na disposicion debil i mal bista di
burger Jan Jacob Beaujon, motiboe pakiko nan
a pidi ,,pa excusa es burger di toer loke ta per-
tenece na defensa di isla i pa noinbra i auto-
riza^ Albert KiTckert, comandante di Ceres, Jan
B. Lauffer i tain'oe un oficial...”
|
|
9 |
 |
“...koe nan lo
nombra. Na es ocasion ai Valteau a bisa Conseho,
ademas koepa motiboe koe el a bini aki riba
pidiinentoe di Wiertsz i di almirante Blaak
di Suriname coe instmcciou, pa haci toer
cos pa es colonia aki no cai den manoe di
Ihglsnan, koe tabatin un atake prepard caba,
lo el no sali for di isla, tantem no a
percura pa isla tin bon cos di defensa, loke
tabata falta muchoe ainda. Coe es argumento ai
a nombra un Comision Militar, manera Valteau
e. s. a desea. Na arbiculo 5 di instruccion pa
es_ comision nan tabata reconocle como poder
militar superior na es colonia aki i su trabao ta-
bata determina principalmente pa toer cos, koe
ta toca na defensa. Den su proposicion Valteau
a bisa, koe no por ta combeniente pa encrga
Beaujon erf Wiertsz coe presidencia, pa motiboe
koe ningun di dos por a bandona capital di
isla, loke sin embargo president mester a haci
pa drecha fortificacionnan na otro districtonan.
Ma Beaujon como gobernador i como tal presi-
dent di TOEK comision,a exigi presidencia...”
|
|
10 |
 |
“...19 -
nan a d^n ma coe stipiilacion, koe comision
lo reuniWao di direceion di un vice-president,
cuyo puesto lo ta ociipa un biaha pa Lauder
i otro biaha pa Kikkert, koe sigur lo ta obligA
di participa director loke nan a decidi, ma koe
nota obligd, di sigi su ordennan; mieutra lo ten-
de Couseho den asuntoenan liuanciero solamen-
te. (1).
*
Realinente anto director tabata exclui di
toer loke tabata na defensa di isla. For di
cual por a saca, koe Burgernan tabatin des*
confianza den nan Gobernador. Antes cab nan
a jega di moenstra es desconflanza, es ta, dia
Prancsnan a bini, koe senjores /. Stuylingh,
C. Berch, J. L. du Bois, G. Dayckinck, J. H,
Hiintz, kaptein Gravpniiorst, luitenant Hagen-
bersr i edecan Boy a raanda un rekest pa
Thomas, pa despacha Oonseho i Gobernador;
Conseho, pasobra ta de Veer a boete, koe el
mes no kier a haci huraraentoe na Republica
Batava; i Gobernador, pasobra tabata mira
claraineute, koe el tabata na relacion coe In-
glsnan, koe a cohle preso na su biaha for...”
|
|
11 |
 |
“...poder, ].o bini
na choke coe Coraision Militar, toer hende
tabata mira padilanti. Loke a socede pa pro-
tner bez dia 10 di November, dia koe e Comi-
sion a pidi Beaujon pa convoca Conseho huntoe
coe Comision. Ma el a nenga di hacie, sin sa-
bj padilanti, kiko Comision tabata desea di pa-
pia den es Conseho. Ma ora Wiertsz a parti-
cipa director, koe tabata pa asuntoe militar,
nan^a convoca e reunion, koe nan a pidi.'Na es
ocasion ai nan a papia riba e publicacionnan
di Estadonan General, koe nan a haja den pa-
pelnan di de Veer, i koe tabata trata riba ki-
tamentoe pa semper di puesto di Stadhouder i ri-
ba alianza coe Francsnan, tocanti cuya publica-
cionnan koe Beaujon a huzga, koe no taba-
tin noodi di publica nan nan a resolve pa pro-
clama nan awor ainda.
I)i dos bez un golet Danes, koe a bini aki
dia 11 di November, tabata causa, koe a ocasio-
na desagrado di director coe e Comision. Como
gefe di toer troepa huutoe, (1), Valteau, coe
consentimentoe di Wiertsz i di Comision, a doena
Kikkert...”
|
|
12 |
 |
“...haci
coe es papelnan i a protesba contra heehoe di
Kikkert, koe el tabata considerfi, como un vio-
lacion di su autoridad i di e confianza, koe
Estadonan General tabatin den dj. Despues
koe Kikkert a larga director sabi, koe ta ri-
ba order di Vaheau i Wiertsz el a trata asi-
na, Beaujon a manda respond! segun su mes
palabra siendo na suposicion, koe senjor Kik-
kert kier a usa senjor Valteau pa haci su mes
falta bon koe el tabata considera Valteau
como aleado, ma koe Valteau no tin nada di
manda riba isla i koe, loke ta depende di sen-
jor Wiszert, mester a considers como coman-
dante di haf, ma el, Beaujon, como gefe su-
premo di heater isla. Nan a hiba es respond!
ai pa Valteau i Wiertsz, koe a pidi director mes
ora pa convoca nan huntoe coe Conseho, den cual
nan lo declare pa enemigoe di patria; Beaujou
a bolbe larga nan sa, koe el tabata conside-
ra su^ mes pa amigoe di patria, sin embargo el
a satisface na nan pidimenboe; su manece es
Conseho convoca a tene sesion, ma Beaujon
no a paree...”
|
|
13 |
 |
“...BeanjoTt, koe tabata trata exclusivamente riba
ofensanan, koe director a had nao pa no re-
conoce naa i Cotnisin Militar den nan calidad,
pasobra e encargo, koe es Comisin hiintoe coe
nan a doena Kikkert, tabata toca uaicamente
asuntoe di defensa. Aderaas Valteau a papia tam-
be diferente keho masjar fuerte contra senjor
director interino i a persiati pa doen retiro i
mand na Guadeloupe of Holanda. Baiidouin,
a bisa ainda, koe, si Oonseho no ta risca kita
director, lo el haci esai riba dj mes i koe lo
el pone un barcoe na disposicion pa sak foi
tera. Despues Fa/teau a declara, koe lo no sali
coe SU barcoe foi isla, promer el a saca Beaujon
i a insist!, pa jama director p bini reunion
pa defend. l a ofrece pa el mes bai jam
1 trecle, si el no kier a bini. Despues di un
deliberacion chikitoe ma fuerte, Oonseho a nom-
bra dos miembro pa pidi Beaujon presenta na
reunion. Ma director a larga nan sabi, koe
el ta sinti su curpa muchoe indispuesto i con-
movf pa loke nan a bis i koe su gemoed ta...”
|
|
14 |
 |
“...papeluan pa Beaujon, coe pidimentoe pa
contesta nan, raientra Lauffer a keda encarg.
coe poder supremo, te o ra decidi riba es asun-
toe. Cuater dia despues Beaujon a presenta den
Conseho i par, el a leza su defensa i Conseho
tabata teiid para tambe (2). Den es defensa
Beaujon a conta loke a pasa coe e golet dans,
manera ta cont padilanti caba, i a moenstra,
koe Valteau i Baudouin tabata contra dj i ta-
bata conocle muchoe poco pa huzga riba su-
caracter, su idea i su intencionnan, loke tabata
conocf na patria, principalmente pa motiboe koe
Beaujon no tabata sabi Frances, loke tabata stro-
ba toer trato coe Francsnan.
Valteau i Baudouin, despues di a haja sS, di
defensa di Beaujon, a pone director coe un
carta di 21 di November formalmeute den es-
tado di acusacion, loke Comision Militar a
haci tambe algun dia despues. E kehonan, koe
nan a pone contra Beaujon tabata trata riba
sigiente puntonan:
1*. koe apesar koe el, director, a pasa
henter revolucion na Holanda i koe el a asisti
na reunionnan...”
|
|
15 |
 |
“...caha
colonial pa paga cocardnan di oranje, koe el a
coempra, apesar koe el tabata sabi masjar bon,
koe SU Superiornan a tahle pa bisti es cocard-
nan ai;
8. koe dia 30 di Augustus, na ocasion
koe Burgernan a reuni pa propone Gobierno
pa raehora cosnan di defensa el a doena or-
do na guarnicion pa marcha riba burgernan i
pa tira riba nan coe bala; koe el tabata stro-
b< den su intento solamente pa contra-almiran-
te Wiertsz, koe bordo di su barcoe tabata me-
naza di tira riba guarnicion, si nan marcha ri-
ba burgernan i_ na cuya ocasion el, director,
puntrando oflcialnan di guarnicion si el por
cona riba nan i hajando respond! koe si, no
obstante nan a bis tambe, koe nan lo no
marcha riba burgernan, el a bisa oflcialnan,
koe si el no por pone conflanza mes den guarni-
cion, el ta prefera di pidi su retiro.
(1) Si a haci esai, es publicacionnan, koe despues nan
a descubri pa casualidad den papelnan di de Veer, lo a
bini unbe* na claridad....”
|
|
16 |
 |
“...27 -
dia no por soporta claridad. Ma solo di mi
salbacion lo sali dilanti bista di esnan, koe ta
insulta mi.
Conseho coinbina, koe a reuni dia 1 di De-
cember pa tende defensa di director, a resolve
es dia ai riba un boz pa es mes motiboenaii,
manera den publicacion di 6 di December 1796,
koe no8_ ta menciona aki tras ,,pa bisa
director interino, koe Conseho a resolve pa ki-
ta senjor director interino provisionalmente di
SU puesto i luega, loke ta depende di e kehormn,
koe nan a doena contra dj, i tocanti nan de-
fensa, pa manda toer cos pa Soberano of pa
e persona, koe ta represente na patria, mane-
ra el mes a pidi den su ultima carta.
Pa motiboe koe pa es resolucion mester a
pone tambe un otro gobernador interino, Con-
seho a eli^i, den e mes reunion coe unanimidad
di boz, kaptein comandante J. R. Lauffer,
koe a declara, koe el ta dispuesto pa encarg
coe mando supremo, bao di condicion koe el
keda funciona tambe como comandante di Bur-
gernan, loke nan a permiti. Dia 5 di Decem-
ber...”
|
|
17 |
 |
“...te di enemigoe di afor como pa otro motiboe, ta di tal
sorto, koe es eircunstancianan ta exigi no solamente un Gefe
supremo atento, activo i zeloso ma tambe pa motiooe di
conserba trankilidad i bon orde i pa efectua e union tan
necesaria, koe tabata falta asina tantoe tempoe, mester
exigi na particular un tal Gefe supremo, koe tin coinple-
tamente toer confianza di burger- i habitantenaii di es isla
i di toer otro, koe ta para bao di su gobierno; i como nos
a haja sabi for di toer pieza. koe a jega na nos conoce-
mentoe na ocasion di kehonan i dificultadnan, koe tantoe
Senjores Valteau i Baudouin, comandante di fraga anen
francs nacional La Pense i Thetis, koe tabata den
es haf aki ltimamente, koe Comision Militar a doena
na Conseho combinfi, contra Senjor Director interino Jan
Jacob Beaujon, i koe nos a haja sabi foi muchoe circunstancia
mas, koe es Senjor interino menta a perde toer couan-
za no solamente di Burger-i militarnan i pues 1' toer
hende di es Isla, ma hasta di nos Aliadonau...”
|
|
18 |
 |
“...Teyligen a contribui hopi pe.ai. Na 1787
caba Conseho a retira es fiscal provisionalmente;
el a haj obliga pa toema es medida pa exi-
gencia i insistencia di un porcion di burger i
habitante di aki, koe tabata declara nan mes
boz di pueblo (Rekw. 1787 i 1788). Despues
di investigacion di Comisarionan di gobierno
na 1789 (1), Goberdornan a bolbe nombra van
Teylingen ma bien pronto el a bolbe hala mal-
contentoe di un gran numero di habitante i di
Conseho tamb^ riba dj. Nan tabata tira na
SU cara, koe el no tabata basta severo riba
conducta di neger i mulhtonan liber, ya koe el
(1) E muchoe kehonan di habitantenan di isla, koe
nan a manda pa Estadonan General i pa Stadhouder ri-
ba diferente asuntoe, tabata motiboe, koe na anja 1789
nan a mauda Srs. A. J. baron van Grovestins i W. G. de
Boey como Comisario di Gobierno na Curasao, pa investiga
situacion di isla, pa doena informe di nan investigacion i
pa toema medidanan necesaria pa treee mehora den es
situacion....”
|
|
19 |
 |
“...Rickert, a par-
ee aki dilanti haf i tabata exigi pa entreg ma-
trosnan di e barcoe ingls Hermione, koe a
mata oficialnan di es barcoe aja i koe a hib
La Guaira despues, Wiertsz a d recha un boto
i a trata pa haja comunicacion coe e fragata
ingls. Aunke Lauffer a strobe den su plan,
koe a menaz pa tira riba e boto, si el sali
for di haf, sin embargo, segun Tierce, Wiertsz
a logra manda un boto bordo di e fragata in-
gls. Segun declaracion (koe secretario di Me-
dea, David tGaerste, a skirbi,) di dokter di
Ceres, Wiertsz a larga carga un cajon na es
ocasion ai i a doena order pa tira riba for-
ti Amsterdam; ma pa intervencion di oficial-
nan di barcoe Ceres nan no a curnpli coe
es order.
Riba es kehonan a pidi Wiertsz pa presenta
den Conseho, ma el a larga excus, pa motiboe
koe el ta sinti un cos na su pia, i a man-
da Kikkert na su lugar. Pa defends con-
ducta di Wiertsz, Kikkert a presenta un copia
di Resolucion di Comision di Asuntoenan di
Marino na la Haya di dia 10 September 1795,
koe...”
|
|
20 |
 |
“...tabata haci toer dia, i no tabata mantene
Buficientemente orde, trankilidad i siguridad
di personanan. Riba es keho Conseho a (con-
testa segun su idea coe un tono calmo,
ma Wiertsz tabata pensa di enterainente otro
manera airiba i a responde, ,,koe miembronan
di Conseho tabata kere nan muchoe gran senjores
i koe el no tabata fada su cabez coe nan expre-
sionnan semper impercinente.
Pleitoe di Israelitanan di e principal snoga
Mikw Israel coe esnan di tempel Neve Sa-
lom, [koe tabata^ desea di kita for di autoridad
di Parnassim i di Conseho di principal snoga
(Rekw. 1797),] es pleitoe tambe a contribui ho-
pi na es desordenan presente. Aki cerca a bini
ainda, koe un porcion di hudioe, partidario
di Sasportsis, koe mas atras nos ta conta su a-
suntoe, a toema parti pa Prancesnan, loke ma-
yoria di hudioenan a toema masjar na raaloe
i coe bon motiboe. Israelitanan tabatiii di keha
seriamente riba Prancesnan, koe tabata tira
na nan cara acusacionnan di mas baha, hasta
den piezauan oficial. Berdad...”
|
|