| 1 |
 |
“...1, p. 8.
2. II mourut en effet avant sa femme, puisque Gilles dut sortir
du cquvent en 1290 pour régler la succession de ses parents.
3. Gf. Chronique de Gilles le Muisit, traité sur le monastère de
Saint-Martin de Tournai, que nous n’avons pas réédité, éd. De
Smet, dans le Corpus Chronicorum Flandrie, t. II, p. 134. Les parents
de Gilles figurent tous deux dans le nécrologe de Saint-Martin a
la date du 28 mai : « Johannes li Muisis, Margarita, ejus uxor,
pater et mater domni Egidii li Muisis, pro quibus habemus refec-
tionem. » Nous ne pouvons indiquer la cote sous laquelle ce
nécrologe se trouve aux archives de Mons; quand nous 1’avons
consulté, il venait d’arriver de Bruxelles, oü il était auparavant;
1’ancienne cote avait été soigneusement grattée et aucune autre
n’avait été inscrite a la place.
4. II ne figure pas en effet dans le testament que sa smur Marie
fit rédiger a cette date (cf. Du Chastel de la Howarderie, Notes
b...”
|
|
| 2 |
 |
“...autem Veneris in Parasceve rex in capella
sua secundum morem psalterium legebat. Venerunt
autem propinqui et amici illius qui in Castelleto erat,
cum filio [fol. 47] et fratribus regis, ut dicebatur, ad
regem. Rex autem, videns eos, posuit digitum suum
super versiculum quem legere debebat, volens ibidem
reincipere. Unus autem de nobilibus, cui commissum
erat, dixit : « Illusfrissime domine, hodie est dies
gratie et in hac die Salvator noster nos redemit, et in
cruce pendens latroni indulsit et pro se crucifigenti-
bus exoravit. Et, illustrissime domine, nos omnes
hic genibus flexis humiliter supplicamus, quatenus,
1. Cette anecdote ne se trouve que dans la Chronique de
Gilles le Muisit. Si Lecoy de la Marche 1’a insérée dans la
France sous saint Louis et sous Philippe le Hardi (Paris,
Quantin [s. d.]. In-8°, p. 96-97), c’est qu’il 1’a traduite d’après
le ms. lat. 6271 (fol. 16) de la Bibliothèque nationale, ms. qui
est la copie du ms. de Courtrai de la Chronique de Gilles le
Muisit....”
|
|
| 3 |
 |
“...Ecclesie Romane
clementiam. Philippus autem, tanquam filius obediën-
tie, collecto ingenti exercitu Francorum et aliarum
nationum, sine dilatione obedivit et, provisis necessa-
riis, iter arripuit et secutus est eum populus innume-
rus, propter indulgentias maximas quas dominus papa
concesserat. Veniens autem rex et acies sua in Arra-
goniam, propter intemperiem aeris quia estas erat
calidissima et tempestas muscarum [fol. 50] et alio-
rum plurimorum incommodorum, infecto negotio,
vastata tarnen pro magna parte patria, et propter
famem validam redierunt, maxime quia rex Philippus
ibidem migravit ab hac vita; et fuit in Franciam repor-
tatus et sepultus in ecclesia Sancti Dyonisii.
Anno m° cc0 octogesimo sexto, mortuus est Petrus
de Arragonia, postquam rex Francie et sue acies sunt
reverse1.
Anno m° cc0 octogesimo nono, dux Brabantie con-
gregavit magnum exercitum contra archiepiscopum
Coloniensem, et erant cum archiepiscopo comes de
Lussembourc et ejus frater, comes de Gelris, comes de
Barro...”
|
|
| 4 |
 |
“...fuit in quodam4a Bar-le-Duc; et ibidem
1. Ce nom de lieu, que Gilles le Muisit appelle Oron, doit
être identifié avec Woeringen. Cette graphie bizarre tendrait
4 prouver que 1’auteur n’a eu ici que des sources orales.
2. II n’est pas parlé de surprise ailleurs qu’ici. Cf. Kohier,
.D/e Entwie.kelung des Kriegsführung in der Ritterzeit. Breslau,
t. II (1886), p. 144.
3. La bataille de Woeringen eut lieu le 5 juin 1288 et non
le 31 mai 1289.
4. Une lacune rend ici le texte incompréhensible. Nous pro-
posons de suppléer le mot« torneamento » après « quodam ».
« A Bar-le-Duc » n’en reste pas moins inexplicable, car Jean
fut blessé 4 Anvers et non 4 Bar-le-Duc. II est intéressant de
rappeler que c’est aux noces d’Henri de Bar qu’eut lieu 1’acci-
dent; ce qui permettrait de conclure 4 une confusion de la
part du chroniqueur....”
|
|
| 5 |
 |
“...[1219] CHRONIQUE. 21
deterrninans, commisit Deo et sancto diffinire; et sic
habet unusquisque quod antea possidebat. Facta autem
fuerunt predicta anno ra0 cc0 quadragesimo septimo.
Predicta audivi pluries enarrare a duobus monachis
antiquis qui dicebant se ibidem fuisse.
[Fol. 52.] De dominis pontificibus qui ab antiquo
rexerunt Noviomensem et Tornacensem ecclesias, et
quomodo dicti episcopatus fuerunt separati, et quo-
modo dicte ecclesie proprium pastorem habuerunt, et
accidentia a principio usque ad tempus domini Wal-
teri de Marvis, credo quod penes ecclesiam Tornacen-
sem sunt aut esse debent registrata; in nostro autem
monasterio Sancti Martini Tornacensis, inlibraria, plu-
rima registrata continentur, videlicet in voluminibus
de Restauratione ecclesie et de Antiquitate urbis Tor-
nacensis1.
Anno m° cc0 xix°, fuit electus per capitulum con-
corditer antistes et episcopus dominus Walterus de
1. Selon Sanderus (Bibliotheca belgica manuscripta, t. I), la
bibliothèque de Saint-Martin...”
|
|
| 6 |
 |
“... visitans et predicans in ecclesiis, pauperes
recreans, et qui omnibus bonis operibus insudabat;
cujus anima in pace requiescat. Deditque prebendas
et beneficia personis iitteratis et bene moriginatis,
prefuitque circiter annis triginta duobus.
Anno m°cc° quinquagesimo primo, postquam domi-
nus episcopus de Marvis viam universe carnis ingres-
sus est, decanus et capitulum concorditer elegerunt
dominum Walterum de Cruce, concanonicum suum et
de gremio ecclesie, qui fuit litteratus et de nobili pro-
genie, sequens in omnibus bonis operibus predeces-
soris sui vestigia; et tempore suo multos litteratos et
valentes personas in ecclesia de canonicatu preben-
davit, et inter ceteros quatuor nepotes suos: Walterum
de Manso, cantorem, Egidium de Cruce, cancellarium,
Walterum Hunghier et Johannes de Markries. Istos
quatuor vidi viventes per longum tempus. Acquisivit-
que dictus dominus episcopus redditus perpetuos de
quibus fit suum anniversarium; et alia multa in ecclesia
ordinavit et fecit digna...”
|
|
| 7 |
 |
“...doctores in phisica, in ecclesia Tornacensi prebendati,
quos vidi et cognovi. — Vidique dictum dominum
episcopum pluries per civitatem cum equitaturis sex-
decim vel viginti et non amplius equitare1.
Anno m° cc0 octogesimo secundo, mortuo et sepulto
domino Philippo, Tornacensi episcopo, decanus et
capitulum, vocatis, ut moris est, concanonicis suis,
ad eligendum diem certam assignantes, omnes qui
vocati erant convenerunt; eratque capitulum tune
temporis forte nimis, quia erant multi de nobili pro-
genie, alii pollentes in scientiis, alii cauti et subtiles in
temporalibus negotiis; et coadunati dimiserunt viam
scrutinii et viam Sancti Spiritus, viamque compro-
missi elegerunt. Factoque compromisso et fïrmato,
scrutatores, secundum jura et canones, vota singulo-
rum sunt scrutati; nobiles vero partem fecerunt, litte-
rati aliam partem et alii terciam partem; et sic non
poterant concordare quia tres personas eligebant;
propter quod primus compromissus exspiravit; et sic
iterato plures com...”
|
|
| 8 |
 |
“...Mikael recedens juravit quod votum suum, quem
posuerat in unam personam, a se alias nominatam,
non mutaret, et venit, per scolas eundo, in domum
suam in atrio ubi morabatur; alii autem domini in
capitulo remanserunt ad dicendum scrutatoribus vota
sua. Unus autem, ut credo, Spiritu Sancto inspiratus,
dixit eis : « 0 domini! quando vos estis hic, tot et
tante valentes persone, et ad pastorem tante ecclesie
eligendum, et in tot diebus interpollatis concordiam
habere non potestis, credo quod displicet Deo et omni
populo; et sciatis quod super nos clamat totum vul-
gus, et ex quo non potestis concordare. Yideamus de
magistro Mikaele qui recessit, quid nobis de ipso vide-
retur, quia, licet non sit nobilior nee sapientior nee
in temporalibus cautior, homo tarnen est bone vite,
satis litteratus, frequentans ecclesiam et antiquus. »
Statim nobiles et partes eorum responderunt : « Si
alii voluerint, nos omnes consentimus. » In momento
omnes alii consenserunt et sic decanus, concordanti-
bus omnibus,...”
|
|
| 9 |
 |
“...convenerunt. Quibusque simul in capitulo ad
sonum campane congregatis, procedere per viam
scrutinii elegerunt; fueruntque scrutatores concorditer
electi, qui vota audirent singulorum. Tandem omnibus
auditis et scrutatis, major et sanior pars tocius capi-
tuli venerabilem virum magistrum Johannem de Muro,
de Tornaco oriundum, jurisperitum et pollentem pre
ceteris scientia naturali, nominaverunt*. Apertoque
scrutinio, magister [fol. 54] Stephanus de Susiaco,
obtinens semi canonicatum, habens aliquos pro sua
parte, contra personam electam ad Romanam Curiam
appellavit. Dictusque magister Johannes, auditis arti-
culis quos contra se proponere intendebat, attendens
suam [senectutem], et quod crassus erat, et quod bene
non posset in resistendo laborare, contradicentibus
omnibus qui eum nominarant, venit in pleno capitulo,
1. On peut juger ici de la véracité de Gilles le Muisit, entiè-
rement d’accord avec le procès-verbal de 1’élection, publié par
A. d’Herbomez dans Elections d’évéques a Tournai....”
|
|
| 10 |
 |
“...temporibus concorditer
degerant, deliberatione habita diligenti, vocatis secum
sapientibus et jurisperitis, postulationem faciendam de
persona ydonea summo pontiflci concordaverunt et
eandem formaverunt. Et miserunt apud Leodium pro
magistro Godefrido de Fontanis, doctore in theolo-
gia peritissimus *, et concorditer suam intentionem
eidem narraverunt. Qui regratians toto capitulo et
singularibus personis, assumpsit in se onus negotium
prosequendi; acceptisque litteris et munimentis et ea
que necessaria erant, ivit ad Romanam Curiam, tem-
pore domini Bonifacii.
Tempore illo comes Boloniensis et Alvernensis,
qui satis familiaris erat domino pape, acceptis
litteris a domino rege et suis propriis amicis, misit
velocius ad Curiam, supplicans domino summo
pontiflci pro Guidone, germano fratre suo. Domi-
nus autem papa precibus domini regis, dicti comitis
et suorum, condescendit, et appellationem factam
per magistrum Stephanum cassavit cum postulatione
capituli, et in pleno consistorio Guidonem...”
|
|
| 11 |
 |
“...bestias, suum
officium spirituale gratiose exsequendo. Prefuit au-
tem annis circiter [viginti quinque]1 2 *; postmodum
autem per dominum papam ad episcopatum Camera-
censem est translatus.
Anno Domini m° [ccc° viges. sexto]8, postquam
dominus Guido de Bolonia episcopus fuit de Tornaco
translatus ad episcopatum Cameracensem, dominus
papa contulit episcopatum Tornacensem domino Elye,
filio vicecomitis de Ventadour. Qui Elyas pro certa
causa remisit ad dominum papam omne jus quod
habebat. Dominus autem de Salli, avunculus ejus, pro-
curavit per dominum regem Francie pro domino Wil-
helmo, fratre dicti Elie, qui erat. monachus Cluniacen-
sis, ut dictum episcopatum obtineret; et dominus
1. Mots ajoutés au xvie siècle. Cette date est fausse; corr. :
« Viginti et tribus ».
2. Mots ajoutés au xvii9 siècle. Cette date est également
fausse; corr. : « ccc° vicesimo quarto »....”
|
|
| 12 |
 |
“...comes Flandrensis, episcopus Mo-
rinensis, et dominus Wallerans de Ligni, et alii nobiles
cum multa milicia. Prefuit autem circiter annis octo,
sagaciter gubernans in spiritualibus et temporalibus,
fuitque omni populo gratiosus. Tandem sanctis-
simus pater papa Clemens sextus ordinavit eum car-
dinalem in festo beati Mathei * anno m° ccc° quadrage-
simo secundo. Vixit dictus dominus Andreas pauco
tempore postquam fuit effectus cardinalis. Domum
autem episcopalem pro magna parte restauravit.
Anno m° trecentesimo quadragesimo secundo, pro-
moto domino Andrea, episcopo Tornacensi, ad hono-
rem et statum cardinalitatis, dominus papa Cle-
mens vj, de sua voluntate et auctoritate, dominum
Johannem de Pratis, jurisperitum egregium, qui erat
episcopus Lingonensis, reservato dicto episcopatu,
transtulit eum, conferendo sibi episcopatum Torna-
censem. Anno igitur m° ccc° quadragesimo quarto
venit dictus dominus Johannes episcopus in Tornacum
in suo jocundo adventu, dominica ante Exaltationem
sancte Crucis1...”
|
|
| 13 |
 |
“...t1288l CHRONIQUE. 37
cia quam habebant, civitati Tornacensi sunt appro-
priata et unita, nichil penitus retinentes in predictis
dicti domini, excepto domino Castellano qui retinuit
castrum et suam justiciam in eodem1. Et ab ilia die
usque ad hanc diem Tornacus possedit et possidet
pacifice, et Deo dante possidebit.
Ante dictam emptionem vidi muros et turres a porta
dicta Burdelli sequendo super fluvium Scalde jacere,
fundamentum, muros et turres construere et perfi-
cere.
Et ibi infra Scaldam habebat monasterium nos-
trum duo molendina, unum vocatum de Plouviers et
aliud de Fossato; ceperuntque gubernatores illa duo
molendina, propter que tenentur ecclesie nostre per-
petuo solvere annuatim triginta libras Turonentium in
duobus terminis.
Per predicta apparet quantum nobilis est civitas
Tornacensis, quia citra fluvium Scalde est situata dicta
Civitas in pendulo; ultra dictum fluvium videlicet
parrochia Sancti Brictii « Bourcg » nominatur; item
parrochia Sancti Nicholai in Bruleo cum castro...”
|
|
| 14 |
 |
“...liante Deo et beata Virgine, quotiescumque fuerit
necessarium et opportunum, possint resistere omni-
bus nocere volentibus [fol. 57 v°] civitati.
Vidi autem et testificor quod antequam fierent
turres, muri et fossati citra fluvium Scalde et ultra,
quod tanta tranquilitas erat quod omni tempore, tam
de die quam de nocte, exibant et intrabant tam pedi-
tes quam equites; nee aliqua porta erat obtirmata sed
aperta exeuntibus et intrantibus; et si aliqua persona
occideretur quoquomodo, tota civitas et totus populus
mirabatur et erat timor, tumultus et murmur multum.
Et quodam tempore venerunt nova quod rex Ale-
mannie venire versus Tornacum proponebat; et tune
vidi facere fossata ultra Scaldam in Folais.
Anno m° ducentesimo nonagesimo, cives et filii
civium concordaverunt rotundam tabulam videlicet
festum trium dierum; et Johannem Pagani in suum
regem elegerunt.
Anno m° ducentesimo nonagesimo quarto, fuit for-
tificatum berefridum Tornacense, et extra civitatem
nova turris edificata pro justiciis...”
|
|
| 15 |
 |
“...habitatoribus civitatis Tor-
nacensis2.
Anno m° ducentesimo nonagesimo sexto, fuit fluvius
Secane Parisius in tanta habundantia quod Magnus
Pons cecidit3.
Anno m° ccc° iij°, feria quinta post Quasimodo4,
fuit captus prepositus Insulensis cum sua comitiva et
adductus in Tornacum et positus in berefrigido.
[Fol. 58] Annom0 trecentesimo quinto, Johannes de
Gourcielles erat tunc temporis prepositus in Bruleo et
major scabinorum. Post emptionem factam fuit dominus
de Potis arrestatus pro quodam debito in Bruleo, pro
quo erat fidejussor; et post multas altercationes opor-
tuit finaliter quod debitum solveret, quia in Bruleo
possunt milites arrestari.
1. Jeudi 27 décembre 1295.
2. Nous croyons que Gilles le Muisit fait ici allusion a 1’acte
du 5 juillet 1295, publié par M. A. d’Herbomez dans Philippe
le Bel et les Tournaisiens, p. 92.
3. L’écroulement du Grand-Pont ou Pont-au-Change est
connu par ailleurs. Cf. Jaillot, Recherches... sur la ville de
Paris, t. I, p. 172; Sauval, Histoire et antiquités...”
|
|
| 16 |
 |
“...domibus cones-
tabulariorum, et acceperunt signa ville, et venerunt
in foro quia nullus eis resistebat; et fuerunt maxima
copia; et iverunt ad domos gubernatorum, et cepe-
runt eos et omnes qui de lege erant, et posuerunt eos
in portis et in prisionibus ville separatim. Et dicebant
divitibus, et potentibus, et propinquis gubernatorum :
« Ite, armate vos et venite nobiscum; alias, de vobis
vindictam capiemus. » Qui, sicut oves, obedientes tali-
bus miserabilibuspersonis, faciebant quod imperabant,
et pro certo, si aliquis collegisset copiam armatorum
secum, sicut bestias eos occidissent. Sed credo quod,
ultio Dei fuit aliqualis; tarnen nulla persona fuit
interempta. Gongregata autem in foro maxima multi-
tudine cum signis ville, gladiis et fustibus, venit subito
et non apparens tempestas repentina, et tanta inunda-
ti° pluvie, et tanlum tonitruum, quod nullus remansit
in foro, et in domibus ubique acceperunt pre timore...”
|
|
| 17 |
 |
“...MXJIS1T.
[1307]
refugium; et cecidit fulgur et tonitruum super paro-
chiali ecclesia Sancti Piati; et vise sunt forme demo-
num a multis, ut dicebant, in templo, hac et iliac
decurrentes; et visa sunt signa in ymaginibus et
parietibus. Et per istam tempestatem tam subitam et
immensam fuit pro magna parte furor communie
mitigatus.
Vespere autem facto, per noctem traxerunt se
in parochiis ad habendum invicem consilium. Illi
autem de parochiis Beate Marie et Sancti Nichasii
adverterunt quod Matheus de Haudion, armiger, erat
homo sapiens et fidelis; et miserunt pro eo in nostro
monasterio, ubi [fol. 59] morabatur. Qui veniens cum
eis, statim una voce dicunt ei : « Mathee, sic vos scitis
et videtis statum civitatis; pro Virgine Maria detis
nobis consilium. » Ipse autem, renitens aliquantulum
et se excusans, tarnen eleganter et sapienter dixit eis :
« O dilecti domini, vos scitis quod nobilis civitas est
Tornacus et quomodo pre ceteris est in ea justitia
observata contra omnes, nemini parcens; insuper...”
|
|
| 18 |
 |
“...44 GILLES LE MUISIT. [1307-4309]
Anno predicto, tercia die septerabris, fullones fece-
runt routam et voluerunt occidere prepositum. Et sta-
tim unus eorum qui se faciebat capitaneum, fuit per
equos tractus et suspensus; et in crastina fuit Petrus
de Moussein tractus et suspensus pro eodem facto. Et
in crastino fuit Alardus de Bourgella, qui fuerat de
consilio et auxilio fulionum et texentiura in dicto facto,
in foro, ante doraum de Porco, capite detruncatus; et
fuerunt plures proclamati et banniti.
Anno ra0 trecentesimo octavo, mense septembri, fuit
tempus pluviale in tantum quod fluvius Scalde pre
magnitudine exivit metas; et in processione in plu-
ribus locis peregrinos per naves transire oportebat.
Anno m° trecentesimo nono, ex diversis partibus
mundi moverunt viri et mulieres catervatim, transfre-
tare proponentes ultra mare, et transierunt multi per
Tornacum; et etiam de Tornaco multi cum eis se
junxerunt. Et dominus papa qui erat Avinioni, videns
quod nullum habebant capitaneum aut...”
|
|
| 19 |
 |
“...fuit eclipsis solis, ultima die januarii. Et
eodem anno fuit karistia bladi et vini.
Anno m° trecentesimo decimo, cepit ballivus Viro-
mandensis unum hominem bannitum de regno in jus-
ticia Tornacensi; et fuit sibi mortuus deliberatus ultra
fluvium de Ries; et levavit furcas, et ibi eum suspendi
fecit; et postea restituit unum hominem vivum et
resaisivit pro villa prepositos et juratos.
Anno m° ccc° xj°, duo homines invicem rixantes,
unus occidit alium; et occisor fugit in templo de
Orka, et ibi fuit diu; et prepositi et jurati faciebant
eum custodire et coercere quod nullus daret sibi
bibere aut manducare, invitis decano et capitulo. Et
pro tali coercione famine ductus et coactus, exivit de
sua voluntate, captusque fuit a custodibus extra atrium
et ductus in prisionem ville. Super hoe decanus et
capitulum contra prepositos et juratos moverunt
questionem. Finaliter ipse fuit restitutus, et in templo,
beati Remigii in nocte, positus; et ibi fuit usque ad
1. Vendredi 24 octobre 1309....”
|
|
| 20 |
 |
“...46 GILLES LE MUISIT. [1311-1314]
vicesimam sextamdiem octobris, habeus unde vivere.
Tandem se desperavit et sui ipsius occisor fuit; pro
qua causa ballivus capituli extra ecclesiam ponens, et
ducens extra justitiam Tornacensem, fecit de eo jus-
titiam et per equos trahi et suspendi in nocte Symo-
nis et Jude
Anno eodem fuit concilium apud Vianam.
Anno m° trecentesimo decimo secando, fuit eclypsis
lune decima nona die junii in vespere, et post fuit
eclipsis solis quinta die julii, hora tercie1 2 3 4.
Anno m° trecentesimo decimo tercio, vicesima prima
die martii, venit dominus de Gallardo tanquam castel-
lanus in Tornaco, loco regis, [fol. 60 v°] post emptio-
nem faclam de Mauritania et de Castellania8.
Anno m° trecentesimo decimo quarto, decima nona
die aprilis, in feria sexta, fuit facta justicia in villa de
Pontoise de duobus fratribus militibus, filiis domini de
Aunay *.
1. 28 octobre 1311.
2. Ces deux éclipses sont mentionnées, comme celle de la
page 45, dans la chronologie des éclipses...”
|
|
