1 |
|
“...di September un carta di Victor
Eugues i Lebas, Agentenan di Poder Ehecutivo
di Islanan di sotavento francos na Guadeloupe
(1), fecha 13 Pructidor, Anja IV, (31 Augus-
tus 1796). Den es carta es Agentenan a ofre-
ce Gobierno di isla nan judanza, como nan a
haja sabi coe masjar duele, koe na ocasion
di hacimentoe di huramentoe nobo tabatin
desunion den burgernan, i koe den nan ta-
batin, koe kier a pidi Ingls juda nan. Es
mencionado Agentenan a doena di conoce tam-
be, koe nan tabatin idea di manda troepa Cu-
ragao, como amigoe of como enemigoe, segun
Gobernador i Conseho tabatin idea di compor-
ta nan como berdadero patrioba of koe nan kier
considera nan como traidor di nan patria. Coe
boz _un,nime Conseho a resolve aki riba pa
gradici e Agentenan cortsmente coe un carta
pa judanza, koe nan a ofrece i pa sigura nan
koe esai no tabata necesario, pa motiboe koe
(1) Na islanan franos Agentenan, como representant#
di Consulnan di Fraucia, tabata eherce Gobierno of Poder
Ehecutivo....”
|
|
2 |
|
“...ta interesante pa es expresien
bromador, koe tin aden, e. o.: Repblica francs, terribel
pa SU enemigoenan, generoso pa rey i gobernadornan, koe
el a vence..Pronto ni un partidario di reynan por haja un
asilo mas den toer dos mundoe pa practica nan ladronicia....
Estandarte di tres color tin e dobbel superioridad di ta sinnl-
mo di Victoria, i un iglesia (refugio) pa inocencia oprim.
Ta necesario pa Holanda produci trobe un de Rayter, un
Tromp, un Alburkerqae, (I) koe, huntoe coe Francsnan, lo
manda un silencio etorno na toer usurpador di lamar....”
|
|
3 |
|
“...inters di mas stim, pa bini pur, pa jiida
Curasao, tabata un prueba, koe Conseho a
mira coe duele den dj i su hendenan, koe
nan tabata eriemigoe di Inglsnan. Tocanti
di nengamentoe dje judanza, koe el a ofrece,
Thomas a ripara ainda, koe di ningun manera
el a bini aki di su mes boluntad ma pa pi-
dimentoe di Wiertsz, loke a cambia es relacion
di dj coe Conseho enteramente i a pone p
un responsabilidad na toer dos Eepublica, koe
el no por a aprecia poco. Despues di a ricibi
es carta, Conseho a manda dos di su miembro
(1) Foi 26 di October 1795 te na 11 di November 1799
Directoire di 5 persona, coe titulo di Consul, tabatin
Poder supremo na Francia. {Sed. La Crux.}...”
|
|
4 |
|
“...Conseho e marcha fatal di mehora cosnan di
defensa, bisando: koe na promer ora di cambio
di gobierno caba, nan a mira den ki situacion sin
defensa isla tabata, pa hade mas liger un victima
di Inglsnan rapaz, i koe, acaso Lauffer tabata
goza di confianza di Conseho mescos koe el ta-
bata goza di confianza di toer burger, i si nan
no a contrarie, lo no a pasa asina tantoe seman
despues di cambio di Gobierno, sin koe posecion
di es Colonia aki lo tabata sigur pa Republica
btava. 133 habitants a manda un rekest
pa Conseho pa pidi pa nombra Lauffer pa ha-
ci toer loke el ta huzga, koe ta necesario pa ber-
(1) Thomas a bai coe Meduee i na su bigar a btni The*
tie. Suma koe nan a facilita franci a mon^a FI. 968S8,65....”
|
|
5 |
|
“...orde di isla i pa large dispone, pa paga gas-
toe, riba placa di caga di barcoenan conflsc,,
pasobra foi ora el a bira kaptein-comandante,
ta coe zelo grandi, deligencia i acfcividad el a had
toer coSj koe ta di mehor i na probecho di isla
i koe pa es motiboe el mester a had hopi gas-
toe i loke el ta had te ainda. (For di su mes
sacoe naturalmente. Rekw. 1796).
Conseho no a contesta es rekest na principio
tl), loke a lamanta indignaciou nias tantoe,
asina koe dia 24 di September nan a bolbe
manda un rekest, flrmdi pa 136 habitante, pa
Conseho. Den es rekest e firmantenan tabata
splica, koe pa no cita niiigun otro motiboe pa
awor, nan tabata atribui es descuido pa de-
fende isla na disposicion debil i mal bista di
burger Jan Jacob Beaujon, motiboe pakiko nan
a pidi ,,pa excusa es burger di toer loke ta per-
tenece na defensa di isla i pa noinbra i auto-
riza^ Albert KiTckert, comandante di Ceres, Jan
B. Lauffer i tain'oe un oficial inteligente di
guarnicion, pa encarga nan coe toer cos...”
|
|
6 |
|
“...tem
di gera tabata haei proiner aja semper dij ban-
da di fiscal, i risbramentoe di papel i interro-
gacion di pasagero tabata encarga na el i na
Goberuador. espues koe Kikkert' a ristra e
cartanan, koe el a haja i koe el a manda nan pa
director, esaki a nenga di tin un cos di haci
coe es papelnan i a protesba contra heehoe di
Kikkert, koe el tabata considerfi, como un vio-
lacion di su autoridad i di e confianza, koe
Estadonan General tabatin den dj. Despues
koe Kikkert a larga director sabi, koe ta ri-
ba order di Vaheau i Wiertsz el a trata asi-
na, Beaujon a manda respond! segun su mes
palabra siendo na suposicion, koe senjor Kik-
kert kier a usa senjor Valteau pa haci su mes
falta bon koe el tabata considera Valteau
como aleado, ma koe Valteau no tin nada di
manda riba isla i koe, loke ta depende di sen-
jor Wiszert, mester a considers como coman-
dante di haf, ma el, Beaujon, como gefe su-
premo di heater isla. Nan a hiba es respond!
ai pa Valteau i Wiertsz, koe a pidi director mes...”
|
|
7 |
|
“...23
motiboe koe el, Beasjon, bisando koe el ta
muchoe indispuesto pa paree den Conseho, lo-
ke tabata un dos paso leuw noema (1), mes-
ter tabata considera fcambe como incapaz pa
eherce poder supremo. Su mauece nan a manda
toer es papeluan pa Beaujon, coe pidimentoe pa
contesta nan, raientra Lauffer a keda encarg.
coe poder supremo, te o ra decidi riba es asun-
toe. Cuater dia despues Beaujon a presenta den
Conseho i par, el a leza su defensa i Conseho
tabata teiid para tambe (2). Den es defensa
Beaujon a conta loke a pasa coe e golet dans,
manera ta cont padilanti caba, i a moenstra,
koe Valteau i Baudouin tabata contra dj i ta-
bata conocle muchoe poco pa huzga riba su-
caracter, su idea i su intencionnan, loke tabata
conocf na patria, principalmente pa motiboe koe
Beaujon no tabata sabi Frances, loke tabata stro-
ba toer trato coe Francsnan.
Valteau i Baudouin, despues di a haja sS, di
defensa di Beaujon, a pone director coe un
carta di 21 di November formalmeute den es-
tado di acusacion...”
|
|
8 |
|
“...26 -
Despiies koe es Conseho combina, a saini-
na es keho i tambe un carta di Kikkert, koe
a keha, koe Beaujon a keda sin contesta car-
tanan di Comision el a pone toer pieza den ma-
noe di director i a suplik pa defende su
curpa. Dia 30 di November director a manda
SU defensa skirbf. El a deel ara, koe Comision
no a manda sino tres carta sol, koe el a con-
testa tambe; el a refiri tambe na su defensa
anterior i tocanti puntonan principal di su a-
cusacion, Beaujou dici:
,,Pa motiboe, koe contenido principal di ke-
honan presente i e dificultadnan toer bruhS,
mas parti ta na relacion coe copia di e nota,
koe Sr. J. Stuijlingh i. o. a doena na coman-
dante francs Thomas, mi a pidi secretarie i
mi a haja tambe copia aututica di es escrito
calumniador sin berguenza, tan ofensivo pa mi
reputacion i mi conducta honrada, koe mi ta
obliga di exigi coe toer seriedad di es Conseho
combind aki pa doena mi e pruebanan berda-
dera pa comproha es kehonan imagin..
Mientra tantoe lo mi keda sin papia...”
|
|
9 |
|
“... Ma solo di mi
salbacion lo sali dilanti bista di esnan, koe ta
insulta mi.
Conseho coinbina, koe a reuni dia 1 di De-
cember pa tende defensa di director, a resolve
es dia ai riba un boz pa es mes motiboenaii,
manera den publicacion di 6 di December 1796,
koe no8_ ta menciona aki tras ,,pa bisa
director interino, koe Conseho a resolve pa ki-
ta senjor director interino provisionalmente di
SU puesto i luega, loke ta depende di e kehormn,
koe nan a doena contra dj, i tocanti nan de-
fensa, pa manda toer cos pa Soberano of pa
e persona, koe ta represente na patria, mane-
ra el mes a pidi den su ultima carta.
Pa motiboe koe pa es resolucion mester a
pone tambe un otro gobernador interino, Con-
seho a eli^i, den e mes reunion coe unanimidad
di boz, kaptein comandante J. R. Lauffer,
koe a declara, koe el ta dispuesto pa encarg
coe mando supremo, bao di condicion koe el
keda funciona tambe como comandante di Bur-
gernan, loke nan a permiti. Dia 5 di Decem-
ber a instala Lauffer i su mauece a...”
|
|
10 |
|
“...i insistencia di un porcion di burger i
habitante di aki, koe tabata declara nan mes
boz di pueblo (Rekw. 1787 i 1788). Despues
di investigacion di Comisarionan di gobierno
na 1789 (1), Goberdornan a bolbe nombra van
Teylingen ma bien pronto el a bolbe hala mal-
contentoe di un gran numero di habitante i di
Conseho tamb^ riba dj. Nan tabata tira na
SU cara, koe el no tabata basta severo riba
conducta di neger i mulhtonan liber, ya koe el
(1) E muchoe kehonan di habitantenan di isla, koe
nan a manda pa Estadonan General i pa Stadhouder ri-
ba diferente asuntoe, tabata motiboe, koe na anja 1789
nan a mauda Srs. A. J. baron van Grovestins i W. G. de
Boey como Comisario di Gobierno na Curasao, pa investiga
situacion di isla, pa doena informe di nan investigacion i
pa toema medidanan necesaria pa treee mehora den es
situacion....”
|
|
11 |
|
“...contra-almirante Wiertsz,
koe bien pronto tabata na desunion coe Conse-
ho i coe B. Th. Tierce, diputado francs di Agen-
tenan di Guadeloupe, kende a acusa Wiertsz,
koe el tabatin relacion coe Inglsnan. Pa pro-
ba es acusacion. Tierce a cita testimonio di
dos oficial francs koe tabata afirma, koe
tempoe nan tabata prisonjero di gera bordo
di un barcoe di gera ingls, nan a tende oficial-
nan di barcoe papia, koe Wiertsz a skirbi Go-
bierno di Martinique, koe lo el entrega haf, si
Inglsnan kier manda dos barcoe di gera aki,...”
|
|
12 |
|
“...a moenstra kiko a socede coe e fragata
iugls Magicienne. Dia 18 di April 1798 es
barcoe di gera ai, bao di captan Rickert, a par-
ee aki dilanti haf i tabata exigi pa entreg ma-
trosnan di e barcoe ingls Hermione, koe a
mata oficialnan di es barcoe aja i koe a hib
La Guaira despues, Wiertsz a d recha un boto
i a trata pa haja comunicacion coe e fragata
ingls. Aunke Lauffer a strobe den su plan,
koe a menaz pa tira riba e boto, si el sali
for di haf, sin embargo, segun Tierce, Wiertsz
a logra manda un boto bordo di e fragata in-
gls. Segun declaracion (koe secretario di Me-
dea, David tGaerste, a skirbi,) di dokter di
Ceres, Wiertsz a larga carga un cajon na es
ocasion ai i a doena order pa tira riba for-
ti Amsterdam; ma pa intervencion di oficial-
nan di barcoe Ceres nan no a curnpli coe
es order.
Riba es kehonan a pidi Wiertsz pa presenta
den Conseho, ma el a larga excus, pa motiboe
koe el ta sinti un cos na su pia, i a man-
da Kikkert na su lugar. Pa defends con-
ducta di Wiertsz, Kikkert...”
|
|
13 |
|
“...medidanan necesaria. Gobernador a pro-
Done pa arresta de Faux inmediatamente i sa-
ke foi isla. Joiibert, koe nan a pidi pa doena
su opinion tocanti es hechoe, a reconoce coraben-
ci koe de Faux tabata un persona masjar pe-
lit^rosa pa sosiego i siguridad di coloma, ma el
apidi asina tantoe koe intersnan di isla tabata
nermiti, pa evita toer medida, koe por causa
, scandal, na consideracion di e rango, koe Je Faux
tabata ocupa den sirbisji di Repubhca Frances, i
. el a puntra si no ta suticiente, pa manda ae raur
bandona isla den un ciertoe tempos. Conseho
a moenstra Joabert hopi dificultad, koe un tal...”
|
|
14 |
|
“...88
medida tabatin, koe e Agente a reeonoce tam-
be. Despues a resolve coe unanimidad di voto
maske Conseho tabata desea inasjar di a toe-
ma medida menos duroe pa larga jama de
Vaux presenta den reunion, pa larga un warda
arrest ora el a iega den Fortipa evita desor-
den i mand San Domingo coe promer ocasion.
Conforme coe es resolucion, nan a arresta
de Vaux i cer preso den Forti na cas di lui-
tenant Pittet i a pone luitenant Rappard coe
un warda di seis bomber warde. Despues Con-
seho a manda un comision foi mierabronan pa
selja papel di de Vaux, loke a socede inmedia-
tamente. Mientras e comision tabata na cas di
de Vaux, Conseho a ricibi dos carta di es gene-
ral de Vaux. Es cartanan na francs, nos ta doe-
na aki traduci.
Es promer tabata bisa;
Ciudadanonan, boso a abusa di derecho di bende ii.
arresta mi. Dia boso haja sabi, koe mi ta inooente, lo duel
boso. Mi sabi, koe foi ki tem caba nan a hala mi den sii-
posicionnan, koe no ta moenstra un bon sintir; ma mi ta me-
nosprecia nan...”
|
|
15 |
|
“...- 39 -
boso wowo tooanti di inluisticia haci na mi; mi ta pidi dl
eomunik; ma ta Grobemador sol por ta su sabidor i ta 1
ta responsabel, si el ta publik; manda jama mi i lo mi
trankiliza ^boso.
Saludo
U. D* Vaux.
Conseho a huzga, koe despues koe el a rici-
bij es cai'tanan, koe no ta necesario mas di
drenta den secretonan di de Vaiix i a suplica
Joubert pa participa e general de Faux loke e
Conseho a resolve toeanti di dj, pa el por
drecha su asuntoenan. Joubert a cumpli coe
es pidimentoe i despues el a bolbe bini den
Conseho i a bisa, koe de Faux a desconoce
toer relacion coe algun conspirador contra so-
siegoe i siguridad di colonia, apesar koe nan
a propone pa toema parti den conspiracion i
koe el a pidi Conseho pa ristra su papelnan,
ma Conseho no a huzga necesario pa cumpli
coe es pidimentoe.
Hntretanto e comision, koe a selja papelnan
di de Faux, a bolbe bini den Conseho i a comu-
nica, koe na cas di de Faux nan a haja e co-
misario Frances di San Domingo, Isaac Saspor-
tas, koe no...”
|
|
16 |
|
“...-4.1 -
i,La Resolve, capt. J. Cassab, a cohe un go-
let americano, bao di tiroe di cajon di forti na
Fuik-Baai, ma es pirata tambe a keda sin haja
nada, pa motiboe tioe Lauffer a manda unbar-
coe masjar camnador su tras, koe a obliga e
bareoe pirata di stop poersigicion di es golet.
Den e barcoenan, koe e piratanan a cohe i
trece aki, tabatin hopi bez barcoenan, koe habi-
tantenan di isla tabatin inters den nan, princi-
palmente pasobra no semper e piratanan tabata
atene nan nies estrictamente na nan comision, nan
tabata haci abuso di dj, no obstante e pnblica-
cion, koe Poder Eheeutivo di Repnblica Bata-
va a saca contra esai dia 12 di Augustus 1798
(Plak. 1799). Conselio, koe mester i a condena e
barcoenan, koe nan a trece aki, i koe mester a
doena permision pa bende nan publicamente, ta-
bata haj hopi bez den un posicion fastiosa, pa
via di protesta di bargeman contra cohenientoe
ilegftimo di_ un banda, i di insistencia di Agente
maritimo di Republica Frances, es Tierce mas
bez caba...”
|
|
17 |
|
“...splicacion.
* *
Necesidad di placa, koe islanan tabata den,
pa motiboe di gastoe extraordinario, koe nan
a haci pa doena fragatanan Frances coeminda,
i paralizacion casi completa di toer comercio,
a contribui tambe pa doena habitantenan moti-
toe di malcontentoe. Como toer comunicacion
coe Holandatabatakibr4,pa motiboe koe pirata-
nan Ingls tabata haci nabegaciun na Oceano At-
lantico peligroso, e barcoenan di gera estacio-
n4 aki, Medea i Ceres, a keda priva ditoer loke
madre-patria tabata manda antes; coeminda,
pallia, etc., asina koe Gobierno mester a per-
cura pesai tambe i loke tabata exigi masjar
^^*Pa iuda den es necesidad, Gobierno a trata
promer ora pa sol bende toer harm]a, despues el
a traha tambe un loteria nacional, (1) ma no ta-
(11 Gobierno a coempra toer harinja, koe nan impor-
ta aki! asina koe toer hende tabata obliga di a coempr
Loterirna^donal tabata consisti di 4000 '2000
premio i 24 aproximacion, i tabata parti na 4 clase.
S "iS nt pr.to' I' Pi 250 1
Ps. 250 pa riba...”
|
|
18 |
|
“...Tesoreronan, koe
tabata funciona corao Administrador di su-
cesionnan di Israelitanan, pa pone ganancia
di ciertoe sucesion na disposicion di Go-
bernador i Conseho (1). Luego Conseho a fla
tambe cerca Administrador di Weeskamer
placanan di un sucesion, ken su heredero-
(1). Parnassim i Tesoreronan a declara, koe nan ta di-
puesto pa haei esai, ma nan a pone algun condicion koe
Conseho a jama ,,condicionnan singular, koe Parnassim
i Tesoreronan tabata tribi exigi di Conseho. Mes ora Con-
seho a manda Parnassim i Tesoreronan pa eheeuta s pro-
posicion, e*e tuyo encargo nan a cumpli....”
|
|
19 |
|
“...nan tabata bai haci, i ora nan a ripara ma-
sjar tantoe soldaat na bordo, Gobernador, koe
no tabata confia e bandera (1), a toenia raedi-
danan di precausion, mes ora el a jama guar-
nicion bao di artna i a span un cadena for
di barcoe di ponton Ceres riba haf (2).
Asina Lauffer tabata spera e barcoenan,
koe pronto tabata drenta i koe tabata trata
pa forza e cadena gespan riba haf, loke nan
no a logra haci; asina koe nan mester a keda
para dilanti forti Amsterdam (3). iMes ora Go-
bernador a manda un oflcial na bordo, coe or-
de pa bisa comandante pe moenstra su corai-
sion. Mas koe un ora Gobernador tabata spe-
ra contesta ma ora respond! no tabata bini.
(1) . Hopi bez barcoenan di gera tabata hizaun ban-
dera stranjera pa ganja bende.
(2) . Deapues koe Ceres no por a sirbi mas pa barco#
di gera, nan a desarm coe biata riba muchoe gasto#
tarabe i a drech como barcoe di ponton. For di ea tem-
poe el a keda para semper dilanti caa di Gobierno.
(3) . Asina notulonan dl Conseho ta bisa; ma...”
|
|
20 |
|
“...56
el a larga e comandante sabi, Ivoe, si el uo a
cumpli unbez coe e order, I considera e barcoe-
nancomobarcoe eneraigoe i I had zink nan direc-
tamente. Riba es order formal un ofldal Frances
di marina a paree dilanti Lmiffer i a anunci
jegada di Bresseau, Agente di Guadeloupe. Lue-
go e oficial a bisa Lauffer, koe lo nan saluda Go-
bierno. Lauffer a gradici pa es saludo ma el a
pidi ,,mas informacion tocanti motiboe di es ex-
pedicion. Poco ratoe despiies e oficial, koe Lauf-
fer a manda, a bolbe coe un carta di Agente
Bresseau. Den es carta es Agente a skirbi, koe
el a bini coe tres corapania di troepa bao di
mando di general Jeannet pa protega i.sla, el a
pidi doen permision pa hala coe su barcoenan
te cerca e fragata Vensj^eance, (koe tabata pa-
ra den haf dilanti di Wa,aigat), pa cual el a
trece refuerzo i vfveres, an koe el por desem-
barca nan.
Gobernador, koe no kier decidi el sol den es
asuntoe, a larga convoca Conseho. Mientras
tantoe a ripara, koe Agente Frances a bai
bordo...”
|
|