1 |
 |
“...esai aki na
colonia, gobierno tabata sigi existi, sostene pa
militar. Esakinanapesardi opinion diferente, taba-
ta kere nan oblig, pa nan huramentoe, tantem
no a dispensa nan oficialmente di esai. Ma e
partida revolncionaria no a aprecia es conduc-
ia di guarnieion. Distiirbio di burgernan coe
militar tabata toema toer dia mi caracter mas
serio, e. o. ,,un troepa di hende coe cocard
francs nacional i anna coe pistool i houwer
a ataca schout-bij-nacht ( contra-almirante )
Wiertsz, comandante di fragata Ceres, coe al-
gun di su oficial dia 10 di Juli 1796 coe re-
sultado fatal, koe nan a mata kaptein Robert
Minors i herida Wiertsz gravernente, ,,asina koe
su bida no tabata foi peligr. (PI. 1796.)
* ^
Alafln dia 10 di Augustus a bini noticia oflcial
aki, koe a aboli puesto di Stadhouder pa sem-
per, koe cada hende ta kit, di su huramentoe
di fldelidad na Stadhouder prins Willem V i koe
nan a cera un alianza coe Francsnan. (N. 1796)...”
|
|
2 |
 |
“...di defensa. Ma reunion
tabata interruinpi pa es ruido, koe Director ta-
bata considera e reunion, koe nan a tene sin
SU consentiinentoe, conio un violacion di su
autoridad,i coino un prueba di desconanza den
dj, motiboe pakiko el a doena troepanan orde
pa niarcha riba e Burgernan reuiu, pa plama
nan i, si ta necesario, pa tira riba nan, den cu-
ya intencion troepanan tabata stroba solatnen-
te pa actitud di schout-bij-naclit Wiertsz, koe
tabata dilanti forti Arasterdatn coe su barcoe
di gera (fragata). El a larga carga su cajon-
nan, abri porta, caruina cajounan tabata, i a
menaza guarnicion pa haci un descargo coin-
pleto riba nan si troepa inarcha riba Burger-
nan. Su naanec a sali un publicacion di Oon-
seho, koe tabata contene trobe mes orde-
nanzanan, koe ya tabata taha cainnainentoe coe
arma; aderaas Conseho di Colouia a spierta toer
pa conserba trankilidad i orde, ,,pasobra Conseho
tabata experimenta coe duele di mas grandi, koe
algun mal hende a trata di haci algun cambio ri-
ba nan...”
|
|
3 |
 |
“...nan tabata considera isla basta fuerte pa de-
fendle i adennas si acepta judanza, lo por
stroba mas operacion di Francsnan.
Dos dia despues dje carta di A^entenan, a
bini dos fragata francos La Mduse i La Pensee,
coraanddi pa Baudouin i Valteau bao di comando
supremo di coronel Thomas, kende a paree su
manece den Conseho coe cincoe oficial irancs i
Wiertsz i a leza un carta den cual ta pidi au*
xilio di Conseho pa jude haja coeminda, paloe
i awa, kpe tin mester pa su barcoenan. Mes
ora el a ofrece su judanza pa frena desorden-
nan local na isla, mientra el a >fifioenstra Con-
seho ainda, koe dos barcoe ingles, koe un pi-
rata francos a cohe i trece aki, no tabata con-
fiscd, ainda. (1).
Riba es proposicion Conseho a resolve pa
conforma coe siiplica di Thomas, pa condena e dos
barcoenan ingles, koe nan a cohe, pa gradici
nan pa e judanza, koe nan a ofreceden mes
termino manera a socede den contesta na Hu-
gues i pa ordena, koe tantem e fragatanan
francos tabata aja, bandera francos tabata...”
|
|
4 |
 |
“...Como diputado cerca Thomas, pa doen aclara*
cion i pa participe na mes tempoe, koe go-
bierno di isla lo fie placa pa paga es viveres,
koe nan a entrega Francsnan, contra obliga*
cionnan, koe Poder Ehecutivo di un didos Re-
publica lo paga. Thomas tabata contentoe coe
es proposicion, el a bandona isla, largaudo
Valteau i Bavdouin coe nan fragata aid. (1)
Entretanto Lauffer a sigi practica warda
nacional, asina nan tabata jama cuerpo di
boluntarionan den arte rnilitar ma loke taba-
ta toca fortificacion di isla, el tabata entera*
mente dependiente di Conseho, koe mester a doe-
na e placanan, koe tabatin mester, asina koe-
ta proposicion sol Lauffer por a haci i Cose*
ho no tabata toema poco of ningun noticia di
nan. Esai tabata semper un spada den coera-
lon di partida revolucionario. El tabata culpa
Conseho e marcha fatal di mehora cosnan di
defensa, bisando: koe na promer ora di cambio
di gobierno caba, nan a mira den ki situacion sin
defensa isla tabata, pa hade mas liger un victima
di...”
|
|
5 |
 |
“...31 -
i el a moenstra kiko a socede coe e fragata
iugls Magicienne. Dia 18 di April 1798 es
barcoe di gera ai, bao di captan Rickert, a par-
ee aki dilanti haf i tabata exigi pa entreg ma-
trosnan di e barcoe ingls Hermione, koe a
mata oficialnan di es barcoe aja i koe a hib
La Guaira despues, Wiertsz a d recha un boto
i a trata pa haja comunicacion coe e fragata
ingls. Aunke Lauffer a strobe den su plan,
koe a menaz pa tira riba e boto, si el sali
for di haf, sin embargo, segun Tierce, Wiertsz
a logra manda un boto bordo di e fragata in-
gls. Segun declaracion (koe secretario di Me-
dea, David tGaerste, a skirbi,) di dokter di
Ceres, Wiertsz a larga carga un cajon na es
ocasion ai i a doena order pa tira riba for-
ti Amsterdam; ma pa intervencion di oficial-
nan di barcoe Ceres nan no a curnpli coe
es order.
Riba es kehonan a pidi Wiertsz pa presenta
den Conseho, ma el a larga excus, pa motiboe
koe el ta sinti un cos na su pia, i a man-
da Kikkert na su lugar. Pa defends con-
ducta di Wiertsz...”
|
|
6 |
 |
“...ramente sin exito.
Entretanto cuater fragata Frances, koe a ej-
ga aki, a bolbe costa Colonia un bon siima pa
facilita nan viveres, motiboe pakiko Conseho a
resolve dia 5 di November 1798 pa saca un
ley pa obliga hende fia placa. Coe publicacion'nan
a ordena habitantenau pa promer koe dia 31 di
December doena op na Conseho nan rikeza di
propiedad ffha, hypotheek,catiboe i ,,otro prue-
ba di propiedad. Segiin es lista un corai.sion
nombra pesai a decidi i ordena cada hen-
de : ,,pa di su propiedad el fia Cxobierno 4 por
cientoe den cuater termino, cada un di tres
luna, na letra riba Comision na la Haya
of obligacion na 5 por cientoe na encargo di
tera.
Despues di toer loke nos a conta, no tin
mester di mas prueba pa moenstra koe encargo
di Gobierno tabata di mas penosa i koe estado
tabata fatal. Ma midir no tabata toer jen ain-
da; esai lo socede, ora Francesnan a cumpli
coe nan atentado traidor contra es isla na an-
ja 1800.
j ,
Dia 6 di Februari 1800 e fragata Frances i
La. Vengeance, captan...”
|
|
7 |
 |
“...juda
f^itot, poniendo na disposicion di Joubert pla-
ba, koe caha tabata contene di^dos barcoe Fran-
ces captura, koe nan a bende aki ma koe tri-
buualnan mantimo na Guadeloupe i Santo Do-
dingo no a decidi ainda riba nan. Ma es pla-
canan no tabata jega, motiboe pakiko Conse-
co tabata juda Pitot semper asina tantoe koe
cl tabata por, cada bez koe placa a drenta den
! Caha; pero dia 26 di Juni el a declara, koe el
bo por juda mas coe placa, i el a autoriza Joa-
bert pa bende cargamentoe dje fragata (Conse-
^o tabata jatn ,,un bon cargamentoe.) Ma
Paree es berideinentoe no a toema lugar, pa mo-
dboe Pitot a opone contra, pasobra dia 3 di
Juli uu comision di oflcial di La Vengeance
b bai cerca Lauffer pa pidie placa, loke e Go-
Wnador no por a doena.
Entretantoe nan a trece aki na luna di Fe-
bruari e barcoe Americano ,,Mary. E piyata
i 'raucs ,,La Renommee a cohle di su biaha
I Ji regreso foi Batavia, camina el a bai carga
I kdffle, coe destino pa Baltimore. E diputado
i Joubert a pidi...”
|
|
8 |
 |
“...constitucion di Eepblica. Es ora
ai Joubert a pidi, si el no por dispone riba
e placanan depone na beneficio di ,,le/3g-eaace,
ma Conseho a declara: koe el no por haci esai
sin falta na neutralidad, koe nan a propone pa
mantene. Ma despues, 14 Juli, Conseho a decidi
porn, pa pone e producto di Mary na disposi-
cion di Joubert, pa motiboe koe gobierno lo
ta obliga porfin pa busca medionan pa expedi
e fragata i, si el keda mas tantoe, no solamen-
te gastoenan lo bira mas hopi ma e gastoe-
nan grandi di toer dia di coeminda, etc. i e
strobamentoe grandi di comercio duranti tem-
poe, koe e fragata ta keda den haf, tabata asina...”
|
|
9 |
 |
“...- 55 -
tantoe motiboe urgente pa busca un medio, pa
despacha es fragata menciona asina pronto koe
por. Naii tabata studia anto pa despacha e fra-
gata Francs asina liher koe por, pa nan haja
nan libra for di e trabahoso huesped Francs.
Mainta tempran di dia 23 di Juli 1800 bista
di 5 barcoe coe bandera Francs, koe tabatia
ruinbo riba isla, a lamanta gran inkietud. Pron-
to es inkietud a bira ansia, ora nan a mira es
barcoenan haci egercicio, manera ta un atake
nan tabata bai haci, i ora nan a ripara ma-
sjar tantoe soldaat na bordo, Gobernador, koe
no tabata confia e bandera (1), a toenia raedi-
danan di precausion, mes ora el a jama guar-
nicion bao di artna i a span un cadena for
di barcoe di ponton Ceres riba haf (2).
Asina Lauffer tabata spera e barcoenan,
koe pronto tabata drenta i koe tabata trata
pa forza e cadena gespan riba haf, loke nan
no a logra haci; asina koe nan mester a keda
para dilanti forti Amsterdam (3). iMes ora Go-
bernador a manda un oflcial na bordo, coe or-
de pa...”
|
|
10 |
 |
“...i a anunci
jegada di Bresseau, Agente di Guadeloupe. Lue-
go e oficial a bisa Lauffer, koe lo nan saluda Go-
bierno. Lauffer a gradici pa es saludo ma el a
pidi ,,mas informacion tocanti motiboe di es ex-
pedicion. Poco ratoe despiies e oficial, koe Lauf-
fer a manda, a bolbe coe un carta di Agente
Bresseau. Den es carta es Agente a skirbi, koe
el a bini coe tres corapania di troepa bao di
mando di general Jeannet pa protega i.sla, el a
pidi doen permision pa hala coe su barcoenan
te cerca e fragata Vensj^eance, (koe tabata pa-
ra den haf dilanti di Wa,aigat), pa cual el a
trece refuerzo i vfveres, an koe el por desem-
barca nan.
Gobernador, koe no kier decidi el sol den es
asuntoe, a larga convoca Conseho. Mientras
tantoe a ripara, koe Agente Frances a bai
bordo di Vengeance i koe Pitot a baha wimpel
hiza promer estandarte i caba bandera di al-
mirante na master grandi. Toer es movemen-
toenan ai tabata paree Gobernador nnfsjar sospe-
ehoso, pesai Lauffer a doena order pa haci sen-
jal...”
|
|
11 |
 |
“...- 65 -
forti Amsterdam, kendenan a declara como un
boz, koe lo no entrega Curagao nunca na Pran-
cesnan. Coe un carta a larga Bresseau sabi di
resolucion di Conseho, koe Conseho a mitig un
poco pa e ofreeementoe pa juda troepanan
Frances, asina tantoe koe por.
Agente Frances, koe a haja sabi di es reso-
lucion, kier a haja coe violencia loke nan a neng;
ma pa haci esai el tabata kere judanza di Pitot
necesario i el a ordena Pitot pa ponle coe su
fragata La Vens;eance bao di su order. Ma Pi-
tot a nenga obstiuadamente pa toema parti
den traicion di Bresseau i, ora Bresseau kier a
moenstra su poder i koe el kier a bai bordo di
La Vengeance pa pone Pitot preso, Pitot a me-
naza pa tira e Agente, si el bini na bordo, ca-
ba el a hiza su bela i el a bai (11 Aug).
Mirando priva di es judanza, Bresseau a
kita SU idea pa usa violencia i a persisti un
biaha mas cerca Conseho pa acepta es corabe-
nio, ma Conseho a keda coe su resolucion. Bres-
seau a pidi tambe aclaracion tocanti puntonan di
keho...”
|
|
12 |
 |
“...uu luclia
fatal i koe Francsnan a ocupa posicion na
Otrabanda, camina nan a tira terribelmente foi
den cas i tras di skina di cajanan riba stad i
forti, loke a causa koe dia 10 di September ca-
ba hopi di nos pueblo tabata herida i a
moeri. Segun e carta menta di Bresseau, di
nos banda fortinan Amsterdam i Republiek a
tira continuamente, ma a causa mas danjo na
propiedad di habitantenan, koe na Francsnan,
koe tras di casnan tabata bon sigur,.
Dia 10 September nan a haja judanza coe
iegada di fragata ingls Nereide, captan Frederick
Watkins, koe a ofrec pa saca Francsnan foi
tera, basta koe tabata pone isla bao di pro-
teccion di Inglsnan. Como Conseho no kier a
trata atrobe el sol, Conseho a convoca .un Con-
eho combina, den cual Gobeimador a moenstra
e estado insoportabel di isla. Francsnan ta-
bata donjo dl poznan; oatiboenan a uni coe
nan i tabata manda toer bestia di banda ari-
ba na camparaento Francs; piratanan France
di mas fuerte tabata blokea costa oost di isla
i tabata stop toer...”
|
|
13 |
 |
“...72
boca di San Michiel. (1) Ingisnan, koe a haja
refuerzo coe jegada di dos fragata Americana
(2), a oblig di retira. Ma te dia 17 di Octo-
ber a tarda di instala gobierno Ingls, pa motiboe
di ausencia di Watkins, koe probablemente huntoe
coe e barcoenan Americano i dos barcoe Ingls (di
escuadra di Lord Seymour,) koe a uni coe
nan, a poersigi e barcoenan Frances. Watkins
i despues su gefe tarabe, e alrairante Seymour,
ment caba, a suplica Lauffer pa encarg coe
gobierno civil, mientra e oficial Ingles di mas
bieuw presente lo eherce comando rnilitar. Se-
(1) . TJn homber di es tempoe ai, Bartholemeus Senior
ta completa toer esai. El a noba den su Memorial:
Dia 23 di Sept. 1800 e ladronnan Francs a bai, ma
ai 1 despues di a kibra toer cas i toer pacus i a borta toer
bien di habitantenan di Otrabanda. Nan a borta tambe toer
adorno di plata i di oro i prenda preciosa, koe ta pertene-
ce iia Iglesia Catlica di Santa Anna, i toer placa den ca-
ba di pober. Mayoria di babitantenan di Otrabanda...”
|
|
14 |
 |
“...pertenece na subditonan di na-
cionnan na gera coe Gran-Bretanja. (1)
Conseho a participa Comision di Colonia toer
loke a socede. Gobienio di Repblica B,tava
a keha cerca Eepblica Frances, ma e unica sa-
tisfacion koe nos Gobierno a haja, tabata re-
tiro di Agentenan di Guadeloupe, Lebas, Ha-
gues i Bresseau. (Mira Teemtra, tomo II, pag.
116 seg.)
Na paz di Amiens na 1802 Inglsnan a bol-
be doena Holandsnan es isla. Pa ricibi es Co-
lonia atrobe, nan a manda e kaptein di marina-
J. Buschman coe e fragata Kenau Hasselaar
1 un destacamento di troepa, bao di kaptein
P. L. de Zwarte, na es isla aki, oenda el a ie-
ga Janauri 1803. I)ia 13 di es luna ai Ingls-
nan a entrega Gobierno i Buschman a bisa Con-
seho, koe Lauffei a haja su retirocomo Goberna-
dor i como Kaptein-Comandantedi Burgernan, te
ora lo el bai responde na Holanda motiboe, pa-
kiko el a entrega es isla na Inglsnan. Mes ora
Conseho di Colonia a haja bon tambe pa pone
ehtretanto un gobierno comisoriaV, pesai
Buschman kier a encarga...”
|
|