1 |
 |
“...Un poca muchoe trastorn,.
Spiritu revolucionario, koe a pone Europa
ariba bao na fin di siglo XV'III, a moenstra
*u influencia bien pronto na West-India, i na-
turalmente na Lslanan francs proraer. Nan a
introduci aja forma di gobierno republicano
ma catiboenan no a haja nan libertad, ya
aiutoridadnan colonial a tarda hopi tempoe
pa haci e hendenan di color, koe tabata liber,
koe, inescos koe e emancipddonon na otro
posecionnan di West-India, tabata privd di
niuchoe derecho civil, participa den es igual-
dad i fraternidad, koe nan tabata elogia asi-
na tantoe. Ma manera bende por a compren-
de masjar liger, poblacion colonial, inferior,
no europeo, a gusta ideanan republicana mas
tantoe, nan no a keda sin moenstra na
cada ocasion, na principio coe palabra sol,
ma despues coe hecnoe tambe, koe nan tabata
Idrenta coe es ideanan. Na Curagao principal-
mente camina poco dia pasa un comision,
koe tabata encarga pa investiga motiboenan
Idi e desuuionnan fuerte, koe tabatin basta...”
|
|
2 |
 |
“...francos (1). E antiguo miembro di Conseho
Hansz coe su roeman i senjor Comelis Berch a
para na cabez di partida revolucionaria, (R. &
. 1793) i tabata pronuncia discurso coe pue-
blo i soldaat pa nan lamanta, asina koe dia
21 di Mei 1793 Conseho mester a larga pro-
clama un publicacion pa taha toer hende ,,pa
pronua#ia(fidiscurso, koe por sirbi pa perhudi-
ca honor i reputacion di Gas Real di Oranje,
of koe por critica of huzga constitucion di
gobierno holands, mientra cada hende, koe
a tende tal discursonan, tabata obliga pa
participa fiscal esai inmediatamente, ,,bao di
castigue, koe nan lo consider manera si ta
el mes tabata autor di es discursonan. (PL
1793). Despues nan a completa es publica-
cion coe es un di Estadonan General di dia
24) di April 1794, koe tabata taha toer hen-
de ,,di tin algun correspondencia of connexion
coe actual Gobernadornan di Francia, nan em-
bahador of nan comisario, of pa propaga
principionan perverso di Francia na un of otro
manera. (PI. 1794).
Te na 1795...”
|
|
3 |
 |
“...koe nan tabatin coe otro. Ma ape-
na nan a sofoca es lamantamentoe, koe a
bolbe bini desunion.
Dia 16 di Mei 1795 nan a ricibi aki noti-
cia di paz coe Francia i huimentoe di Stadhou-
der for di Holanda i revolucionarionan di
isla a desea awor pa mira nan partida para
mas pronto koe por na cabez di es asuntoe-
uan. Nan no a keda contentoe tampoco pa e...”
|
|
4 |
 |
“...ley tabata exigi. A^gun
oflcial, den nan gefe di guarnicon, coronel
von dem Bussohe, a declara, koe nan no kier ha-
d es huramentoe nobo, raa von dem Bussohe a
priminti mes ora koe le had toer loke el por,
pa conserba orde den troepanan. Mas ptarti
toer Militar di rango inferior auiinA pa algun
di nan ofidal, a nen^a di had huramentoe,
koe tabata exigf, ma despues mayorfa di nan
a preseiita, pa bolbe drenta den guarnidon.
(PI. 1797).
Retiro di Ganerijn a haci, koe nan mester a
scohe Uii otro Kaptein di burgernan, i seguu
un adamacion di dia 14 di Augustus burger-
nan reuni a cohe Johan Rudolph Lauffer, actual-
mente ofidal di burgernan.
Foi ora el a acepta su puesto, el a insist!
cerca Conseho pa toema medida pa mehor de-
fensa di Isla, pa motiboe koe semper nan ta-
bata kere e rumor, koe Inglsnan tabatin idea
di podera isla i pesai burgernan tabata exigi
precisamente pa mehora cosnan di defensa,
apoJA den esai fuerternente pa algun Frances
di isla, koe tabata persist! pa forma un warda
nacional...”
|
|
5 |
 |
“...bas-
tante cuinplimentoe na otro proposicionnan di
Lauffer pa fortifica i rpara forbificacionnan i pa
haja mas pronto koe por inehor arma i naniii-
cion, asina koe nan a resolve pa tene un reunion
pa papia riba medionari, koe por haci isla ca-
paz di defend. Reuiu dia 30 di Augustus di-
lanti nan cas di warda den Caja Girandi di
Punda, Burgernan a papia riba es i lea, pa
noinbra tres cornisario den nan i pa presenta
nan na Conseho pa ta eneargd, coe toer cos,
koe ta toca luedionan di defensa. Ma reunion
tabata interruinpi pa es ruido, koe Director ta-
bata considera e reunion, koe nan a tene sin
SU consentiinentoe, conio un violacion di su
autoridad,i coino un prueba di desconanza den
dj, motiboe pakiko el a doena troepanan orde
pa niarcha riba e Burgernan reuiu, pa plama
nan i, si ta necesario, pa tira riba nan, den cu-
ya intencion troepanan tabata stroba solatnen-
te pa actitud di schout-bij-naclit Wiertsz, koe
tabata dilanti forti Arasterdatn coe su barcoe
di gera (fragata). El a larga...”
|
|
6 |
 |
“...conserbacion di trankilidad i
bon orde di isla i pa large dispone, pa paga gas-
toe, riba placa di caga di barcoenan conflsc,,
pasobra foi ora el a bira kaptein-comandante,
ta coe zelo grandi, deligencia i acfcividad el a had
toer coSj koe ta di mehor i na probecho di isla
i koe pa es motiboe el mester a had hopi gas-
toe i loke el ta had te ainda. (For di su mes
sacoe naturalmente. Rekw. 1796).
Conseho no a contesta es rekest na principio
tl), loke a lamanta indignaciou nias tantoe,
asina koe dia 24 di September nan a bolbe
manda un rekest, flrmdi pa 136 habitante, pa
Conseho. Den es rekest e firmantenan tabata
splica, koe pa no cita niiigun otro motiboe pa
awor, nan tabata atribui es descuido pa de-
fende isla na disposicion debil i mal bista di
burger Jan Jacob Beaujon, motiboe pakiko nan
a pidi ,,pa excusa es burger di toer loke ta per-
tenece na defensa di isla i pa noinbra i auto-
riza^ Albert KiTckert, comandante di Ceres, Jan
B. Lauffer i tain'oe un oficial inteligente di
guarnicion...”
|
|
7 |
 |
“...pa
es_ comision nan tabata reconocle como poder
militar superior na es colonia aki i su trabao ta-
bata determina principalmente pa toer cos, koe
ta toca na defensa. Den su proposicion Valteau
a bisa, koe no por ta combeniente pa encrga
Beaujon erf Wiertsz coe presidencia, pa motiboe
koe ningun di dos por a bandona capital di
isla, loke sin embargo president mester a haci
pa drecha fortificacionnan na otro districtonan.
Ma Beaujon como gobernador i como tal presi-
dent di TOEK comision,a exigi presidencia, loke...”
|
|
8 |
 |
“...n, koe comision
lo reuniWao di direceion di un vice-president,
cuyo puesto lo ta ociipa un biaha pa Lauder
i otro biaha pa Kikkert, koe sigur lo ta obligA
di participa director loke nan a decidi, ma koe
nota obligd, di sigi su ordennan; mieutra lo ten-
de Couseho den asuntoenan liuanciero solamen-
te. (1).
*
Realinente anto director tabata exclui di
toer loke tabata na defensa di isla. For di
cual por a saca, koe Burgernan tabatin des*
confianza den nan Gobernador. Antes cab nan
a jega di moenstra es desconflanza, es ta, dia
Prancsnan a bini, koe senjores /. Stuylingh,
C. Berch, J. L. du Bois, G. Dayckinck, J. H,
Hiintz, kaptein Gravpniiorst, luitenant Hagen-
bersr i edecan Boy a raanda un rekest pa
Thomas, pa despacha Oonseho i Gobernador;
Conseho, pasobra ta de Veer a boete, koe el
mes no kier a haci huraraentoe na Republica
Batava; i Gobernador, pasobra tabata mira
claraineute, koe el tabata na relacion coe In-
glsnan, koe a cohle preso na su biaha for
di Holanda, :ua koe no a misji...”
|
|
9 |
 |
“...soporta claridad. Ma solo di mi
salbacion lo sali dilanti bista di esnan, koe ta
insulta mi.
Conseho coinbina, koe a reuni dia 1 di De-
cember pa tende defensa di director, a resolve
es dia ai riba un boz pa es mes motiboenaii,
manera den publicacion di 6 di December 1796,
koe no8_ ta menciona aki tras ,,pa bisa
director interino, koe Conseho a resolve pa ki-
ta senjor director interino provisionalmente di
SU puesto i luega, loke ta depende di e kehormn,
koe nan a doena contra dj, i tocanti nan de-
fensa, pa manda toer cos pa Soberano of pa
e persona, koe ta represente na patria, mane-
ra el mes a pidi den su ultima carta.
Pa motiboe koe pa es resolucion mester a
pone tambe un otro gobernador interino, Con-
seho a eli^i, den e mes reunion coe unanimidad
di boz, kaptein comandante J. R. Lauffer,
koe a declara, koe el ta dispuesto pa encarg
coe mando supremo, bao di condicion koe el
keda funciona tambe como comandante di Bur-
gernan, loke nan a permiti. Dia 5 di Decem-
ber a instala Lauffer...”
|
|
10 |
 |
“...te di enemigoe di afor como pa otro motiboe, ta di tal
sorto, koe es eircunstancianan ta exigi no solamente un Gefe
supremo atento, activo i zeloso ma tambe pa motiooe di
conserba trankilidad i bon orde i pa efectua e union tan
necesaria, koe tabata falta asina tantoe tempoe, mester
exigi na particular un tal Gefe supremo, koe tin coinple-
tamente toer confianza di burger- i habitantenaii di es isla
i di toer otro, koe ta para bao di su gobierno; i como nos
a haja sabi for di toer pieza. koe a jega na nos conoce-
mentoe na ocasion di kehonan i dificultadnan, koe tantoe
Senjores Valteau i Baudouin, comandante di fraga anen
francs nacional La Pense i Thetis, koe tabata den
es haf aki ltimamente, koe Comision Militar a doena
na Conseho combinfi, contra Senjor Director interino Jan
Jacob Beaujon, i koe nos a haja sabi foi muchoe circunstancia
mas, koe es Senjor interino menta a perde toer couan-
za no solamente di Burger-i militarnan i pues 1' toer
hende di es Isla, ma hasta di nos Aliadonau...”
|
|
11 |
 |
“...percuracion pa siguridad i
bienestar di colonia tabata encargS, na Conseho.
Poco tempoe despues Wiertsz a dirigi un car-
ta masjar impertinente na Conseho, kehando
koe Conseho no tabata pone un fin na desor-
denan, koe tripulacion di barcoenan pirata fran-
cs tabata haci toer dia, i no tabata mantene
Buficientemente orde, trankilidad i siguridad
di personanan. Riba es keho Conseho a (con-
testa segun su idea coe un tono calmo,
ma Wiertsz tabata pensa di enterainente otro
manera airiba i a responde, ,,koe miembronan
di Conseho tabata kere nan muchoe gran senjores
i koe el no tabata fada su cabez coe nan expre-
sionnan semper impercinente.
Pleitoe di Israelitanan di e principal snoga
Mikw Israel coe esnan di tempel Neve Sa-
lom, [koe tabata^ desea di kita for di autoridad
di Parnassim i di Conseho di principal snoga
(Rekw. 1797),] es pleitoe tambe a contribui ho-
pi na es desordenan presente. Aki cerca a bini
ainda, koe un porcion di hudioe, partidario
di Sasportsis, koe mas atras nos ta conta...”
|
|
12 |
 |
“...pa es declaracion di Consebo: koe Is-
raelitanan, inescos koe boer otro nabitante, a
coatribui na boer cargo i koe nunca a pre-
senta algun kebo coe prueba manera naester ta,
koe nan a haci nan culpabel particularmente
na insulta nacion Frances. (N. Aug. 1798). Si
embargo nan malcontentoe pa es trato, koe nan
a experimenta, no a kiba probablemeute coe e-
sai, i mester tabata un spada den nan coera-
zon, koe un bende di mes religion i otro mas
coe n tabata favorece Francesnan. Mucrme
tambe a contribui na es desunion, ^koe tlu-
dioenan di descendencia pura Portugues, aristo-
cracia di Israelitanan, tabata tene e otro cor
religionarionan na un distancia, koe a
sa koe Parnassim i Consebo di snoga principal
tabata trata un poco alboe miembrorian di tem-
pel Neve Salom. mayoria no tabata di mes
posicion koe Hudioenan di snoga Mikwe Israel
loke tabata directamente contra e laeanan
reinante di igualdad i fraternidad. (Prot. IT-iy
te 1752 ; Rekw. 1785 i 1797) . i v
Ma causa di mas principal, koe...”
|
|
13 |
 |
“...toe-
ma parti den es complot. Es skirbidornan ai ta acepta,
koe Lauffer tabata tende na atentAdonan di Francsnan
contra colonia., sin koe el a pone esai na conocementoe di
Consebo, ma ni un ta haci algun diferencia denter e
dos diferente complotnan, koe tabatin; un pa trece un
cambio den gobierno di isladi cuyo complot of nego-
ciacion secreta Gobernador tabata sabi masjar bon, ma
koe el no tabata considera di importancia, te koe el a haja
abi koe de Vaux. tabata fimdador i cabez di es complot ; es
otro pa haci un revolucion general na diferente islanan di
West-India. Como ta depende solamente di un idea personal di
cada un, si Lauffer a trata manera el mester a haci como
cabez di isla, of koe el ta merece nomber di bomber
nobel, pasobra el tabata sabidor di e complot di Fran-
csnan, i pasobra el a nenga suma di $100,000 pa toema
(a) G. B. Bosch. Eeize in West-Indi en door een ge-
deelte van Zuid en Noord-Ainerika. Utrecht.
Af. D. Teenstra. De Nederlandscbe West-Indische eilanden
nz. Amsterdam...”
|
|
14 |
 |
“...Schotborgh, kende el, de Vaux, a conseha
como amigoe, pa bende su catiboenan i su coe-
parti den es complot, sin koe el a
necesaria contra es complot, p esai mi ^
mehor pa limita mi na docuroentonan oficial pa clesoriM
sncesonL, koe tin relacion coe e dos P''toan lar-
gando aflrmaoion i particulandadnan, koe otro skirbi
dornan ta doena, pa nan mes cuenta -1 mi
hechoenan, manera nan ta para den boeki di notulo d
Conseho di Policia di isla.
(11. Pa SU puesto mes fiscal semper tabata miembro
di Conseho, ma dia a nombra C. Spencer pa fiscal a dete -
mina. pa el no ta miembro di Conseho...”
|
|
15 |
 |
“...nan, sin doena prueba; manera nan no a doena
tampoco, koe a kere nan berdad.
Mi ta pidi di tende mi aki den dos ora of inmediata-
mente si por; mi ta confla innchoe tantoe den berdad di
mi asuntoe, koe mi por kere koe boso reeonoce es nan koe
a ganja boso. etc.
Saludo
. DE Vaux.
P.S. Mi ta pidi ciudada.no Gobernador di permiti mi
nn audiencia i Conseho di tende mi.
V E otro carta tabata contene:
Ciudadanonan !
Mi tin bao di mi un secreto. koe nicamente por abri...”
|
|
16 |
 |
“...- 4.0
diendo es noticia, a larga pidi Sasportas es
papel ai ma el a nenga di doen na nmgun
otro hende sino na Gobernador sol i a larga
pidi Gobernador di priminti, koe si el doena
e papel, Laser sol lo leze. Gobernador a
larga bisa Sasportas koe si.. El a haja es ora
ai e papel den un envelop selja, caba el a bai
lez den un otro cuarto.
Despues di mei ora di ausencia, Gobernador
a bolbe bini den sala di reunion i a participa
Conseho, koe apesar koe el a prirninti di no
por a revela contenido di es papel, el ta con-
sidera sin embargo pa su deber di doena Con-
seho algun splicacion i pesai el a bisa, koe
den e papel tin un instrnccion, koe Agencia di
San Domingo a doena Sasportas tocanti ciertoe
expedicion secreta, koe Sasportas i c/e vaux
tabata encarga coe n i tocanti cnyo destino
el por a sigura Conseho, koe esai tabata su-
mamente peligroso pa trankilidad i siguiidad
di colonia. Pa tantem Conseho a keda conten-
toe coe es declaracion i a resolve pa tene Sas-
portas tambe na arresto...”
|
|
17 |
 |
“...inteiicion di es expedicion aiden
menciona, motiboe pakiko el a desea di larga
Conseho mira es instruccion. Ma pa motiboe
di loke el a primiiiti S;isportas, no por a
had esai sino bao di primintiraentoe di mas
santoe, koe lo warda secreto estrictaraente to-
canti toer loke ta para den e instruccion i
toer e expedicion menciona, mescos tocanti
toer otro cos, koe tin relacion coe es asuntoe.
Despues koe toer miembro di Conseho a haci
es promesa i es siguranza na manera di mas...”
|
|
18 |
 |
“... tabata para den
es instruccion, alomenos no for di atchivonan
di isla, camino no por haja es instruccion. Ma
Bosch si ta doena es particularidadnan, basta
ta cita palabranan di es instruccion (Toino
I, pag. 335 te 338) ma sin pone acerca, com
el a haja sabi nan, loke lo el a haci kizas
si lp el a sabi, koe nan uo a trata henter es
asuntoe pblicameute i koe Gonseho a haci
primintimentoe, pa tenele secreto (1). Ma ta
haja intento principal di es conspiracion den
notulouan di Gonseho; den nan ta para, koe
despues koe raiembronan a leza e copia koe
Lauer a presenta nan, nan a bini na es con-
clusion :
koe den instruccion di Sasportas tabatin
diferente contradiccion-, koe bende no por a
resolve, si el kier a compreiide nan literal-
meutei pesai nan tabata di opinion, koe,
,, bao di nomber ngido di un lugar enemigoe,
e berdadero lugar di destino di es expedi-
(1) Pa es motiboe aki i pa otro mas, p. e. koe Bosch
ta kedasin papia nada di e asuntoe Beaujon-Lauffet; e
inexaotitud grave, koe...”
|
|
19 |
 |
“... Tierce^ tabatin proposito pa iamanta Gobierno
Frances bisinja jcontra Gobierno di Isla i pa
,, trece un cambio den Gobierno.
Dia 26 di September Lauffer a presenta
den Conseho puntonan di acusacion contra
Tierce, i aifor a resulta claramente, koe Jean
,, Baptiste Tierce no tabata solamente den ehe-
cucion di es plan di expedicion secreta di
,, general de Vavx i e Comisario Sasportas;
,, ma koe el mes tabata gefe i promer di es
negociacion secreta, koe es senjornan menta
,, Tierce i algun otro mas a forma, pa, promer...”
|
|
20 |
 |
“... _un cantidad di pirata Francs i nece*
sidad di placa, koe isla tabafca haj aden, a
haci es malcontentoe mas js^randi.
Segnti coestumber, koe toer nacion, koe ta-
bata na gera coe otro es teinpoe ai, tabatin pa
doena^ licencia di haci pirata, pa stroba coraer-
cio di otro asina tantoe koepor, Poder Ehecn-
tivo di Santo Domingo i di Guadeloupe a doena
tambe na varios es licencia di pirata, koe a stroba
eomercio di Curagao tnasjar. No solamente pira-
tanan tabatin derecho pa cohe toer barcoe, koe
tabata toca na nacionnan na gera coe Francia,
ma toer esnan tambe, koe tabata destiiia pa un
haf di un Estado enemigoe. Ma na 1799 koe
Conseho a haja conocementoe di e ,,Tratado di
Comercio i Ainistad, cera den Republica Bata*
va coe Estados nidos di Norte-America, di
cual art. 5 tabata taha pa, cohe barcoenan Ame-
ricano den awa di teianan di Republica Batava,
Conseho a saca un publicacion, pa taha pira-
tanan cruza cerca islanan B,)naire i Aruba i
cohe barcoenan Ainerii-ano i di otr(vnacion neu-...”
|
|