| 1 |
 |
“...- 8 -
di es trankilidad i bon orde, koe tabata reina
te na es tempoe ai. (PI. 1795). Pa es moti-
boe sef^un un publicacion di dia 4 di Angus-
tus 1795 Conseho a fiha, koe en adelante:
1*. ningun neger ni ningun bende di color
por sali na caja coe arma, garoti of cocoma-
cacoe ;
2. ningun militar, bao di rango di oficial
por camna coe arma, ora nan ta foi sirbisji;
3. ningun matroos, excepto esnan di bar-
coe di gera nacional, por ta na caja despues
di nueb' or di anochi;
4. toer sjap i cas di balia mester ta cer,
nuebor di anochi;
5*. ningun bende por forma complot of
grupo riba caja;
6*. neger i mulato liber, na caso koe nan
ta riba caja despues di nuebor di anochi,
mester tin un lanterne cend; catiboenan mes-
ter tin aderaiS di un lanterne un permit skir-
bf di nan donjo. (PI. i R. & S. 1795 i 1796.)
Diez tres dia despues koe a publica es or-
denanza catiboenan a lamanta, i na general
peligro, koe tabata menaza tera pa es caso ai,
nabitantenan a loebida pa algun tem es des-
union, koe...”
|
|
| 2 |
 |
“...- 17 -
dadera defensa i conserbacion di trankilidad i
bon orde di isla i pa large dispone, pa paga gas-
toe, riba placa di caga di barcoenan conflsc,,
pasobra foi ora el a bira kaptein-comandante,
ta coe zelo grandi, deligencia i acfcividad el a had
toer coSj koe ta di mehor i na probecho di isla
i koe pa es motiboe el mester a had hopi gas-
toe i loke el ta had te ainda. (For di su mes
sacoe naturalmente. Rekw. 1796).
Conseho no a contesta es rekest na principio
tl), loke a lamanta indignaciou nias tantoe,
asina koe dia 24 di September nan a bolbe
manda un rekest, flrmdi pa 136 habitante, pa
Conseho. Den es rekest e firmantenan tabata
splica, koe pa no cita niiigun otro motiboe pa
awor, nan tabata atribui es descuido pa de-
fende isla na disposicion debil i mal bista di
burger Jan Jacob Beaujon, motiboe pakiko nan
a pidi ,,pa excusa es burger di toer loke ta per-
tenece na defensa di isla i pa noinbra i auto-
riza^ Albert KiTckert, comandante di Ceres, Jan
B. Lauffer i tain'oe un oficial...”
|
|
| 3 |
 |
“...reunion aki e oficialnan ai a sostene por es-
crito proposicion di Conseho di gera di Bar-
geman i a presenta mes ora un proposicion
1 un instruccion pa e Comision, koe nan lo
nombra. Na es ocasion ai Valteau a bisa Conseho,
ademas koepa motiboe koe el a bini aki riba
pidiinentoe di Wiertsz i di almirante Blaak
di Suriname coe instmcciou, pa haci toer
cos pa es colonia aki no cai den manoe di
Ihglsnan, koe tabatin un atake prepard caba,
lo el no sali for di isla, tantem no a
percura pa isla tin bon cos di defensa, loke
tabata falta muchoe ainda. Coe es argumento ai
a nombra un Comision Militar, manera Valteau
e. s. a desea. Na arbiculo 5 di instruccion pa
es_ comision nan tabata reconocle como poder
militar superior na es colonia aki i su trabao ta-
bata determina principalmente pa toer cos, koe
ta toca na defensa. Den su proposicion Valteau
a bisa, koe no por ta combeniente pa encrga
Beaujon erf Wiertsz coe presidencia, pa motiboe
koe ningun di dos por a bandona capital di
isla, loke sin...”
|
|
| 4 |
 |
“...cartanan, koe el a haja i koe el a manda nan pa
director, esaki a nenga di tin un cos di haci
coe es papelnan i a protesba contra heehoe di
Kikkert, koe el tabata considerfi, como un vio-
lacion di su autoridad i di e confianza, koe
Estadonan General tabatin den dj. Despues
koe Kikkert a larga director sabi, koe ta ri-
ba order di Vaheau i Wiertsz el a trata asi-
na, Beaujon a manda respond! segun su mes
palabra siendo na suposicion, koe senjor Kik-
kert kier a usa senjor Valteau pa haci su mes
falta bon koe el tabata considera Valteau
como aleado, ma koe Valteau no tin nada di
manda riba isla i koe, loke ta depende di sen-
jor Wiszert, mester a considers como coman-
dante di haf, ma el, Beaujon, como gefe su-
premo di heater isla. Nan a hiba es respond!
ai pa Valteau i Wiertsz, koe a pidi director mes
ora pa convoca nan huntoe coe Conseho, den cual
nan lo declare pa enemigoe di patria; Beaujou
a bolbe larga nan sa, koe el tabata conside-
ra su^ mes pa amigoe di patria, sin embargo el
a satisface...”
|
|
| 5 |
 |
“...ha.ja aki noticia ofi-
cial di abolicion di puesto di Stadhouder i di A-
lianza coe Francsnan, el a trata den toer cos,
manera el no tabata sabi nada di es hechoe-
nan ai.
. 2. koe ora el tabata di biaha pa es co-
lonia aki, Inglesnan a cohe i hib Londres,
camina na contradiccion coe su companjero-
nan di biaha, koe nan a horta toer cos for
dj nan, nan a trat coe atencion di mas gran-
di, asina koe nan a large hasta coe cartanan
di gobierno, koe el tabata hiba i koe el a tre-
ce aki toer bon cera i na bon estado ainda.
3. koe el a tene conferencia na Inglaterra
coe e famoso Grovestins (nos etnbahador na
Corte di Inglaterra) i koe el a bai present has-
ta na e antiguo Stadhouder na Kiew.
4. koe el a sali foi Londres pa Barbados
coe un barcoe ingles i foi Barbados el a bai De-
merara coe un barcoe ingles trobe, koe el a te-
ne conferencia aja coe su roeman, Grobernador
Anthonie Beaujon, kende a entrega e colonia ai
algun dia despues na Inglesnan sin a tira un
tiroe, i foi Demerara el a bai...”
|
|
| 6 |
 |
“...-25
bata na poder di Inglsnan i koe Inglsnan
a trat coe distincion toer es tempoe ai.
5. koe el no a haci piratanan holands
sabi, koe toer enemigoe di Francia tabata ene-
migoe di Bepblica Batava tambe.
. 6. koe el a toema gobierno foi De Veer,
sin abaci inventario di papelnan di secretaria. (1)
7. koe, despues koe el a toema gobierno,
el a saca diferente surna di placa for'di caha
colonial pa paga cocardnan di oranje, koe el a
coempra, apesar koe el tabata sabi masjar bon,
koe SU Superiornan a tahle pa bisti es cocard-
nan ai;
8. koe dia 30 di Augustus, na ocasion
koe Burgernan a reuni pa propone Gobierno
pa raehora cosnan di defensa el a doena or-
do na guarnicion pa marcha riba burgernan i
pa tira riba nan coe bala; koe el tabata stro-
b< den su intento solamente pa contra-almiran-
te Wiertsz, koe bordo di su barcoe tabata me-
naza di tira riba guarnicion, si nan marcha ri-
ba burgernan i_ na cuya ocasion el, director,
puntrando oflcialnan di guarnicion si el por
cona riba nan i hajando...”
|
|
| 7 |
 |
“...conducta honrada, koe mi ta
obliga di exigi coe toer seriedad di es Conseho
combind aki pa doena mi e pruebanan berda-
dera pa comproha es kehonan imagin..
Mientra tantoe lo mi keda sin papia nada
mas di es piezanan fantastica, mas tantoe, pa-
sobra no a doena ningun prueba legitima i di
balor i koe mi no tin idea di defende mi con-
tra es acusacionnan ridfcula, manera ta dilan-
ti di un sorto di tribunal di inkisicion mi ta,
camina acusadornan furioso paree kier ta mi
huez tambe. N, gracia na bon Uios, koe es
isla i mi inters tambe ta depende di leynan
hustoe i di gobierno di e dusji patria di berda-
dera libertad.
Larga envidia hunga su papel awor, envi-...”
|
|
| 8 |
 |
“...te di enemigoe di afor como pa otro motiboe, ta di tal
sorto, koe es eircunstancianan ta exigi no solamente un Gefe
supremo atento, activo i zeloso ma tambe pa motiooe di
conserba trankilidad i bon orde i pa efectua e union tan
necesaria, koe tabata falta asina tantoe tempoe, mester
exigi na particular un tal Gefe supremo, koe tin coinple-
tamente toer confianza di burger- i habitantenaii di es isla
i di toer otro, koe ta para bao di su gobierno; i como nos
a haja sabi for di toer pieza. koe a jega na nos conoce-
mentoe na ocasion di kehonan i dificultadnan, koe tantoe
Senjores Valteau i Baudouin, comandante di fraga anen
francs nacional La Pense i Thetis, koe tabata den
es haf aki ltimamente, koe Comision Militar a doena
na Conseho combinfi, contra Senjor Director interino Jan
Jacob Beaujon, i koe nos a haja sabi foi muchoe circunstancia
mas, koe es Senjor interino menta a perde toer couan-
za no solamente di Burger-i militarnan i pues 1' toer
hende di es Isla, ma hasta di nos Aliadonau...”
|
|
| 9 |
 |
“...expre-
sionnan semper impercinente.
Pleitoe di Israelitanan di e principal snoga
Mikw Israel coe esnan di tempel Neve Sa-
lom, [koe tabata^ desea di kita for di autoridad
di Parnassim i di Conseho di principal snoga
(Rekw. 1797),] es pleitoe tambe a contribui ho-
pi na es desordenan presente. Aki cerca a bini
ainda, koe un porcion di hudioe, partidario
di Sasportsis, koe mas atras nos ta conta su a-
suntoe, a toema parti pa Prancesnan, loke ma-
yoria di hudioenan a toema masjar na raaloe
i coe bon motiboe. Israelitanan tabatiii di keha
seriamente riba Prancesnan, koe tabata tira
na nan cara acusacionnan di mas baha, hasta
den piezauan oficial. Berdad ta koe Parnassim
i Conseho di Snoga a haja satisfaccion di nan
keho tocanti insultanan, koe Prancesnan a doe-...”
|
|
| 10 |
 |
“...Tomo I, pag. 84) ta jaina
Lauffer un bomber nobel, probablemente pasobra e
f 100,000, koe nan a ofrec. no tabata jega pa haci toe-
ma parti den es complot. Es skirbidornan ai ta acepta,
koe Lauffer tabata tende na atentAdonan di Francsnan
contra colonia., sin koe el a pone esai na conocementoe di
Consebo, ma ni un ta haci algun diferencia denter e
dos diferente complotnan, koe tabatin; un pa trece un
cambio den gobierno di isladi cuyo complot of nego-
ciacion secreta Gobernador tabata sabi masjar bon, ma
koe el no tabata considera di importancia, te koe el a haja
abi koe de Vaux. tabata fimdador i cabez di es complot ; es
otro pa haci un revolucion general na diferente islanan di
West-India. Como ta depende solamente di un idea personal di
cada un, si Lauffer a trata manera el mester a haci como
cabez di isla, of koe el ta merece nomber di bomber
nobel, pasobra el tabata sabidor di e complot di Fran-
csnan, i pasobra el a nenga suma di $100,000 pa toema
(a) G. B. Bosch. Eeize in West-Indi en...”
|
|
| 11 |
 |
“...- 36 -
hert, i fiscal C. Spencer (1) a asisti n> pa su-
plica di Gobernador Lauifer a doena di cono-
ce koe el a larga convoca es reunion pa pone
na conocetnentoe di Conseho e situacion peligro-
sa i penosa, koe colonia ta den i pa delibera,
huntoe coe Conseho, e medionan pa kita es ca-
lanfiidadnan, koe tabata menaza colonia inclis-
pensabletnente. El a participa Conseho, koe, a-
pesar koe el tabata sabi rnasjar bon di un cierta
negociacion secreta, koe tabatin den al^n
habitante di isla, koe tabatin pa fin: cambia
Gobierno, el a haja es dia ai noeiua ciertoe no-
ticia, koe e general Frances Urbain de Vanx,
Agente di Poder Ehecutivo di San Domingo aki
na isla, no tabata solaraente den es negociacion
secreta ma koe el tabata hasta ^cabez; koe
es negociacion secreta lo no limit solamente
na un cambio den Gobierno ma koe el tabatin
pa fin tambe forma un rebelion general den ne-
fi-ernan, manera por a mira claramente lor di e
expresionnan, koe de Yaux a usa na diferente
ocasion, e. o. ajera...”
|
|
| 12 |
 |
“...bomber warde. Despues Con-
seho a manda un comision foi mierabronan pa
selja papel di de Vaux, loke a socede inmedia-
tamente. Mientras e comision tabata na cas di
de Vaux, Conseho a ricibi dos carta di es gene-
ral de Vaux. Es cartanan na francs, nos ta doe-
na aki traduci.
Es promer tabata bisa;
Ciudadanonan, boso a abusa di derecho di bende ii.
arresta mi. Dia boso haja sabi, koe mi ta inooente, lo duel
boso. Mi sabi, koe foi ki tem caba nan a hala mi den sii-
posicionnan, koe no ta moenstra un bon sintir; ma mi ta me-
nosprecia nan, sin doena prueba; manera nan no a doena
tampoco, koe a kere nan berdad.
Mi ta pidi di tende mi aki den dos ora of inmediata-
mente si por; mi ta confla innchoe tantoe den berdad di
mi asuntoe, koe mi por kere koe boso reeonoce es nan koe
a ganja boso. etc.
Saludo
. DE Vaux.
P.S. Mi ta pidi ciudada.no Gobernador di permiti mi
nn audiencia i Conseho di tende mi.
V E otro carta tabata contene:
Ciudadanonan !
Mi tin bao di mi un secreto. koe nicamente por abri...”
|
|
| 13 |
 |
“...__ i" , r%.^
- 50 -
koe tabatin un balor di Fl. 180,000 na capi-
tal i propiedad. Ma Diedenho ven a contes-
ta, kee el no por drenta coe es proposicion.
Algun momentoe despues el mes a presenta
den Conseho, el a moenstra es corporacion,
koe muchoe bez el a moenstra su bon bolun-
tad pa juda Gobierno pa prueba e. o. su
Buscricion grand! pa traha Lazaretto i su re-
galo di Fl. 6000 na beneficio dje marineronan
mancarn di gera coe Inglaterra ma koe
awor trobe por el no por a saca placa.
Gobernador a cont despues na manera di
mas biboe e peligro, koe colonia tabata haj
aden, ma por uada. ,,Despues koe nan a ha-
ci mas koe tres ora largoe toer esfuerzo por
nada, asina notulonan di Conseho ta bisa
pa persuadi e mencionado P. Diedenho ven
coe proposicion di mas razonabel i moeustran-
do motiboenan di mas urgente, p acilita
toer es suma, koe nan a pidi, Conseho a risca un
tiltimo esfuerzo pa gan. Ma Diedenhoven a
sigi nenga; el a declara, koe ta dispuesto pa
contribui segun su rikeza den un cuotacion...”
|
|
| 14 |
 |
“...Es ora ai Conseho a haci uso di su
autoridad i ,,a ordena Diedenhoven pa facilita
e Fl. 120,000, priinintiendo pa bolbe paga
Fl. 40,000 despues di dos luna, i, si por (pa
loke Conseho lo haci toer su esfuerzo) pa pa-
ga resto den seis luna for di un cuotacion ge-
neral, koe nan lo haci. Diedenhoven a cum-
pli coe es order.
Ma placanan, koe Diedenhoven i otro per-
sonanan a doena, no tabata suflciente pa cu-
bri gastoe, motiboe pakiko Conseho a resolve
na 1797 caba, pa habitantenan, koe ta mas
bon para, forma un plan pa inehora caha na-
cional. Ma plan dje comision nombra tabata
asina pisar pa isla, koe Conseho np por a dren-
ta coe n. Nan a encarga tambe Administra-
doina.i di Weeskamer pa tene e ganancia di
sucesionnan, koe nan tabata administra, na
disposiciou di isla na obligacion di 5%.Mescos
nan a propone ParHassira i Tesoreronan, koe
tabata funciona corao Administrador di su-
cesionnan di Israelitanan, pa pone ganancia
di ciertoe sucesion na disposicion di Go-
bernador i Conseho (1)...”
|
|
| 15 |
 |
“...'-fr
Han nan no tabata conoce. Nan a deter-
mina tarnbe, koe pa tantem lo no entrega nin-
giin sucesion, koe ta toca na personanan koe
bira mondig, ,,ma toer esfuerzo, koe nan a
haci pa kita penuria di placa, a keda ente-
ramente sin exito.
Entretanto cuater fragata Frances, koe a ej-
ga aki, a bolbe costa Colonia un bon siima pa
facilita nan viveres, motiboe pakiko Conseho a
resolve dia 5 di November 1798 pa saca un
ley pa obliga hende fia placa. Coe publicacion'nan
a ordena habitantenau pa promer koe dia 31 di
December doena op na Conseho nan rikeza di
propiedad ffha, hypotheek,catiboe i ,,otro prue-
ba di propiedad. Segiin es lista un corai.sion
nombra pesai a decidi i ordena cada hen-
de : ,,pa di su propiedad el fia Cxobierno 4 por
cientoe den cuater termino, cada un di tres
luna, na letra riba Comision na la Haya
of obligacion na 5 por cientoe na encargo di
tera.
Despues di toer loke nos a conta, no tin
mester di mas prueba pa moenstra koe encargo
di Gobierno tabata di mas penosa...”
|
|
| 16 |
 |
“... di Joubert pla-
ba, koe caha tabata contene di^dos barcoe Fran-
ces captura, koe nan a bende aki ma koe tri-
buualnan mantimo na Guadeloupe i Santo Do-
dingo no a decidi ainda riba nan. Ma es pla-
canan no tabata jega, motiboe pakiko Conse-
co tabata juda Pitot semper asina tantoe koe
cl tabata por, cada bez koe placa a drenta den
! Caha; pero dia 26 di Juni el a declara, koe el
bo por juda mas coe placa, i el a autoriza Joa-
bert pa bende cargamentoe dje fragata (Conse-
^o tabata jatn ,,un bon cargamentoe.) Ma
Paree es berideinentoe no a toema lugar, pa mo-
dboe Pitot a opone contra, pasobra dia 3 di
Juli uu comision di oflcial di La Vengeance
b bai cerca Lauffer pa pidie placa, loke e Go-
Wnador no por a doena.
Entretantoe nan a trece aki na luna di Fe-
bruari e barcoe Americano ,,Mary. E piyata
i 'raucs ,,La Renommee a cohle di su biaha
I Ji regreso foi Batavia, camina el a bai carga
I kdffle, coe destino pa Baltimore. E diputado
i Joubert a pidi Conseho permision pa bende es...”
|
|
| 17 |
 |
“...algun amenaza, ma ora el a ripara, koe esai
no a logra, el a propone pa tene uii confe-
rencia den Conseho coe Bresseau, loke nan a
permiti inmediatamente. Bresseau a paree des-
pues den Conseho, companja di Joubert., gene-
ral Plardy i un corteho' completo di ohcial,
den nan algun mulato i neger. Ora a mira esai
Conseho a larga den sala di reunion jama ofi-
cialnan di guarnicion i esnan di vvarda nacio-
nal, kendenan a bini huntoe coe un gran nume-
ro di burgernan.
Coe mf^jar demostracion di su bon intencion
personal,di disposicion amistosa isintimentoe sa-
ludabel di Agencia na Guadeloupe, Bresseau a
bisa Conseho, koe su Agencia a haja instnic-
cion, koe e vice-aimirante Ingles Parker taba-
ta drecha un expedicion contra es isla, motiboe
pakiko nan a resolve na Guadeloupe pa manda
judanza necesaria na es isla aki, ma koe si ta
cos, koe no mester di judanza, anto el, Bresseau
lo bolbe bai mas pronto posibel.
Mieritra Bresseau tabata papia, general Jean-
net a paree den conseho, companja di...”
|
|
| 18 |
 |
“...58 -
a doena Conseho. Gobernador a contesta
Bresseau, koe Conseho lo toeina conocementoe
di es carta; el a moenstra e Agente su condiicta
imprudente di no a larga Conseho sabi su coini-
sion mes ora, pa loke el a expone su barcoenan
pa ta destrui. Bresseau a haja hustoe es
observacion di Gobernador, a pidi un en-
trebista coe Lauffer sol i coe alusion riba
zinkmentoedi su barcoenan, diciendo: ,,Kizas a-
sina lo bo a had masjar bon, su secretario a
bira cara pa e ohcialnan Frances para un banda
di dja i dici: ,,Un dia lo duel, koe el no a haci.
Despues koe oficial i burgernan a retira, Con-
seho a reuni pa medita riba proyecto di e A-
gente di Guadeloupe i a bini pronto na es con-
clusion : ,,pa Conseho manda e Agente Bresseau
un carta pa gradici e Agencia coe palabra di
mas araistosa pa su precaucionnan generosa,
koe el a moenstra pa conserva es colonia,
mandando es refuerzo, ma koe e estado mise-
rabel, koe isla tabata haja den bao di
toer punto di bista i particularuiente coe re-
lacion...”
|
|
| 19 |
 |
“...di tal
sorto, presenta esai.
Ken na es isla aki lo por desconoce, koe continuamen-
te nos Gobernador Laaffer a moenstra, koe el ta esposo
pa biudanan, tata pa hurfationan, un refngio i judanza
di esnan, koe ta pober i koe ta sufri miseria?
Si no tin un koe por contradici mi, anto mi ta spera,
koe di ningun manera lezamentoe di es piezanan lo tin al-
gun influeucia riba boso bon coerazon, ni tampoco, laie
esai lo inerece boso atencion di algun manera, sino asina
leuw sol, pa en cuantoe di nan boso moenstra boso indig-
nacion general i en caso si ta necesario. pa moenstra es
sintimentoe bao di mando supremo di nos bon Goberna-
dor coe hecboenan herico.*
Despues di ea discurso a leza manifiesto,
capitulacion i carta di Bresseauctxba, Conseho
combina a bini unanimemente na es conclusion,
sin muchoe discusion: ,,koe no por acepta es
combenio ofrec i koe Conseho no por dren-
ta den ningun dje articulonan, koe tabata pro-
pone, sino pa mandamentoe formal i aprobacion
anterior di Poder Ehecutivo...”
|
|
| 20 |
 |
“...di bai, Bresseau a haja refuerzo dij troapa i
municion foi Guadeloupe, pesai el abaci ainda un
ultimo esfuerzo pa haja es isla bao di su poder
i a participa Conseho ilia 28 di Augustus, koe
Agencia di Guadeloupe a encarg, ,,pa risca
toer cos pa evita Inglsnan podera di es isla
aki, pes motibo el a bolbe ot'rece su jndanza
i, si ta cos koe nan ueuga esai, el pidi un acla-
racion positiva pa su mes hnstiflcacion, koe
Conseho tabata cot?sidera medionan di defensa
di colonia bastante pa rechaza coe bon resultado
cada atake di enemigoenan.
Conseho a doena Bresseau e declaracion koe
el a pidi i a resolve tarabe, 'pa motiboe koe
expresion di risca toer cos tabata paree Con-
seho masjar di dobbel sentidtj i koe podiser bao
di trmino scondi tabatin enteramente otro
nificacion berdadera,pa sigura e Af^ente tambe
den es declaracion, dje mes manera i coe e mes
trmino general, ma coe palabranan combsniente
i seria, koe burgernan toer tabata di e mes un
acuerdo, di prefera di moeri bao di ruina di nan...”
|
|