| 1 |
 |
“...- 78 -
cion a plama bao di catiboenan, koe al^un
blaiicoe di consideracion lo favorcice revolucion
na scondi i koe general Rigaud (1) lo bin juda
catiboenan aki.
7. Negligencia di Grobierno, koe den desr-
denari continuo di catiboe i liende liber no kier
a mira nada otro sino bringamentoe di coes-
tumber of tirainentoe di .moketa. (2).
8. Falta di troepa di alguii nificacion na
forti banda bao, na basta ora di distancia foi
Punda.
9. E gran cantidad di scopet, koe tabatin
na mas parti di coenucoe, i imprudencia di don-
jonan di coenucoe pa larga es arraanan ai na
poder di catiboenan.
10. E muchoe catiboenan, koe a hui, (3) i
e tantfsirao neger liber i raulato, koe sin me*
dio di existencia, tabata rondea den coenucoenan
baiida bao i koe tabata tene nan na altura di
toer medida toema contra nan.
Na coenucoe ,,De Knip (banda bao, fuera
(1) . E general Francs, koe a jnda catiboenan coe *u
troepa na Santo Domingo.
(2) . Un pleitoe basta fuerte den catiboenan di Sr. I.
Gouverneur, den cual algun...”
|
|
| 2 |
 |
“...- 79
di mi otro coenucoe, un di mas aleuw foi Punda
1 koe tabata pertenecena Sr. C L. Yan Vytrecht,)
e catiboe Toehi (1) kende a cera nepjocionan
coe catiboenan di otro coenucoe, principalmente
coe esnan diSanta Cruz, a prepara es lanmu-
tamentoe, coe ciertoe Bastiaan, koe ta-
batin bijnaam di Carpata, catiboe di Sr. A.
Kikkert. Den dos seman di tem nan plan pa
lamanta a bini da. Dia Inna mainta, 17 di
ugustus 1/95, ora Sr. Van Uytrecht a manda
su catiboenan bai traha, Toehi a nenga i hun-
toe coe ne un 40 a 50 otro mas. Te tres bez
e a puntra nan, ki motiboe nan tin, koe nan
a neuga di traha, ma nan a keda sin responde
nada, asina koe Van Uytrecht a bisa nan:
dirigi boso na Goberna-
dor. loela \ su sigidornan (2) a cohe camina
despues pa St. Cruz, camina catiboenan di es
coenucoe aki a uni cerca e lamantadornan i des-
pues koe nan toer a bebe ,,awa di huramentoe,
(oj nan a bui huntoe na coenucoe ,,Porto Ma-
(1). Despues el a haja bijnaam di pasobra el
negernan Imre, koe el tabata na relacion...”
|
|
| 3 |
 |
“...catiboenan, tantoe
di De Knip como di otro coenucoenan di banda
bao, koe a keda atras. Dos dia despues el ta-
bata liuntoe coe nan den nan trinchera riba e
ceroe cerca coenucoe Fontein.
Gobernador di isla, Joh. de Veer, a haja
promer nobo di lainantamentoe, dia 17 di Au*
gustus tratnerdia, pa sigiente carta;
Eieelentlsimo Senjor,
Awe mainta mi catiboenan a bini i a nenga di traba.
Lok# ta nan intencion, mi no sabi.
Purd i coe berdadero aprecio,
Bo atento sirbidor i su sdbdito,
C. VAN UYTRECHT.
Mes ora Gobernador a convoca Conseho,
koe a resolve di suplica Van Uytrecht pa
doena mas splicacion, pakiko su catiboenan
a nenga di traha. Conseho a expresa speran-
za tambe, koe cos no a bai mas aleuvv ma
si ta cos, koe es asuntoe a toema un otro di-
reccion, lo toema medidanan inmediatamen-
te. Nan a bisa kapteinnan di cuerponan
boluntario, di mulato- i di negernan loke
i otro cos mas; tabata haoi toer bende, koe beb, ma-
nera razoe. ^ +
Na coenucoe 8t. Cruz tabatin un lugar camin^tabata
traba rom....”
|
|
| 4 |
 |
“...na luitenant R. G. Plsgher.
Mainta di sigiente dia (18 Aug.)coees des-
tacameuLoe (1) Ple^her a bai coe barcoe na
boca di San Michiel, coe instrucciou, pa sa-
mina, asina tautoe koe por, coe toer mansedum-
bre motiboe di malcoutentoe di catiboenan, pa
cohe cabeznan preso i, si ta necesario, pa usa
violencia si nan haci violencia. Ora el a jega
coenucoe San Michiel', Plegher a marcha mes
ora pa Porto Marie coe confianza, koe neger-
nan no tabata arma i koe ta facil pa el tre-
ce nan na nan memoria. Ma el a ekibok pi-
sa den di esai; no solamente mayor parti di
catiboenan tabata bon arma i no kier a
drenta den un conbenio ma nan a forza Plegher
tambe di retire, ora el kier a usa violencia. Den
un di escaramuzanan, koe a socede na es oca-
sion aki, e luitenant di uegeruan liber Marcus
Anthony, a distingi masjar i su conducta balen-
lente mester ta ranca for di olvido.
esai, bisando, koe foi anochi anterior c5,ba el
tabata listo pa companja habitantenan coe su
(1) Ma di mulatonan liber 14 sol...”
|
|
| 5 |
 |
“...- 83 -
Pleghev a rnanda Anthony, companjA di
dos militar i 10 neger liber, bai spiona, ma
un troepa grandi di rebelde a atak. El a de-
lende te na ultimo i te ora el a haja tres he-
rida grave na su cabez i algun rasco mas leve
na SU man, el a entrega su mes. (1)
Ora Conseho a haja noticia di derota di
Plegher, el tainbe a raira, koe es lamantamen-
toe tabatin un caracter mas serio koe nan a
supone na principio. Pesai dia 19 di Augus-
tus nan a resolve, riba proposicion di Gober-
nador (2) pa manda banda bao un destaca-
mentoe di 1 kaptein, 2 oflcial subalterno, 5
sergeant i bombardero, 5 korporaal i 60 bomber,
tantoe infanteria coino artiljeria i pa suplica
contra-alinirante Wiertsz pa juda es destaca-
mentoe coe un cuerpo di marinero i matroos.
Wiertsz a declara koe el ta dispuesto pa haci
(1) . Henter au bida largoe el a keda manearn, ma
Conseho a doen un pensin.
[2] , Domi Simons i otro ta bisa, koe tamianan de
Veer 1 Lesire, koe a wanta miles ansia, tabata libra
dia di e atake riba...”
|
|
| 6 |
 |
“...bao pa ju-
da Plegher.
Entretanto negernan a comete toer sorfco
di barbaridad, principalnaente retaguardia di
partidarionan di Toela, bao di coinaudo di L lis
Mercer. Ora es negernan tabata bai Fon-
tein nan a kibra toer magazina, koe nan
a topa, i a horta toer maisji. koe tabatin
den nan; nan a kima algun cas i den otro
nan a kibra toer meubel; nan a desfcrui
toer loke bende a planta i a tira venen o den
algun reenbak; riba baterianan na De Knip i
na St. Cruz nan a arresta e dos cabaljeronan
Van der Grijp i Tieleman, koe huntoe coe al-
gun mulato liber tabata unica troepa na es
dos fortinan (1). Na Santa Marta Chikitoe
e negernan Pedro Wacau i cincoe otro raas a
mara Sabel, un meester di school, na raboe di
un cabai; Pedro Wacau segun el mes a decla-
ra pa inspiracion di diabel, a lastr riba
tera na un distancia di tres ora i mei, te
porfin pa orde di Mercer nan a tira es cria-
tura martiriza mata na Fontein.
Tabata up satisfaccion pa Couseho anto,
koe Sr. M. baron Van WeM.erholt tot da...”
|
|
| 7 |
 |
“...koe lo drecha es maloe, si naa keho ta hustoe,
i pa doena nan pordon pa es cosnan di vio-
lericia, koe nan a comete caba. (R. & S. 179 >).
Pastoor/Schinck lo cornpanja Fan Westerh ilt.
Pura-pura nan a drecha un barcoe pa hiba
troepa na boca di San Michiel. Seis or i mei di a-
nochi (19 Aug.) nan a jega boca di San Mi-
chiel i Fan Westerholt a resolve pa kela aja
te SU manece i pa spera resultado di mision
di pastoor, koe mes ora a cohe camin )i pa
Port-Marie, cuartel-general di negernan. El
a priminti Fan Westerholt, koe lo el bolbe pro-
raer koe 11 or di anochi (2).
Ora pastoor a jega na camparaentoe dje ne-
gernan, el a larga jama catiboenan, koe
a mand keda para. Siete of ocho di nan a bi-
ll). Se^un un manuacrito bieuw, koe tin pa titnlo-[
,,Memorial der Gesehiedenisse op t Byland Caragao in i
Jaar onzes Heeren 1796, koe M^. J. J. A. Van Baars ta:
batiu araabidad di moenstra ini i koe ta masjar exaeto
en cuantoe su feelianan, un ciertoe Thomas Paradis a bai
caba foidia 18 Augustus cerca...”
|
|
| 8 |
 |
“...tabata jatna ,,kaptein. Hopi
catiboe, curioso pa sabi kiko es pastoor a bin
had, a rondon. Pastoor Schinck a doena in-
forme di su mision i a prirainti nan porJon, na
nomber di Gobernador i di Conseho, si nan bolbe
bai trankilo na nan coenucoe pa cohe nan trabao.
Palabranan conmovedorparcea haci unimpresion
grandi riba nan : ,,como un prueba di grati-
tud, uu dje negernan, koe a mira koe pistoor
su doosji di snuif tabata basji, a bacia loke
e tabatin den su doosji deu doosji di pastoor.
(1). Es ora ai Toela a toema palabra. ,,Nan
a maltrata nos muchoe tantoe, el did, ,,nos
no ta busca pa haci ningun hende maloe i ta
desea nos ta desea nos libertad sol. Negernan
Frances a haja nan libertad, Francia a vence
Holanda, pues aki nos mester ta liber tambe .
Pastoor a moenstra Toela, koe Autoridad, koe
mester a doena es libertad, tabata na Holanda
i koe mester obedece es autoridad i no auto-
ridad Francs. Ma Toela no tabata kere esai
i dici: Si ta a sina., pakiko anto barcoenan
Holandes no ta bini...”
|
|
| 9 |
 |
“...nan wardador spiritual, si nan cai den desgra-
eia. Atrobe a paree, koe palabranan di pas-
toor a haci impresion, ma Toela no a larga
ningun bende toema palabra; el a manda nan
toer sali foi cas i ora nan no kier a sali coe
muchoe gustoe, el a larga descarga un tiroe
riba nan. Es ora ai toer a sali foi cas i a laroa
pastoor coe Toela sol. (1)
Toela a coeminza combersacion atrobe i a
bisa pastoor: ,,Sjon Pader, toer bende no ta
bini for di n tata Adam i Eva? Mi a baci raa-
loe, koe mi a libra 22 di mi roemannan for di
cadena, koe tabata mara nan inbustamente? (2)
Sjon Pader, libertad Frances a sirbi nos pa
tormento^ sol. Si tabata castiga un di nos, nan
tabata bis: ,,Bo tambe ta busca bo liberta 1 ?
Un dia nan a raara mi; mi tabata griba sin
stop pa tene misericordia coe un pober catiboe,
i ora nan a los mi porfin, sanger tabata bacia
for di mi boca. Mi a cai na rodia i a pidi Dios;
0, Magestad Dibina, o, Spiritu di mas puro, ta
Bo boluntad anto, koe nan ta malbraba nos a-
sina tantoe? Ai...”
|
|
| 10 |
 |
“...Grijp
i Tieleinan sol;un di nan a bisa pastoor, koe
ora Sn Reverendo adrenta cas, un djelamantador-
nan, un antiguo catiboe di islauan Frances, a
haci es observacion: ,,Pastoor ta bini aki pa
moenstra nos su carinjo.
Pascoor no tabatin nada di kena di su
ricibiraentoe cerca e negernan. Catiboenan mu-
her di Porto Marie a trece coeniinda p, riba
nan cara tristoe bende por leza nan malconten-
toe (2); nan a doen un cuarto pa el droerni,
camina el a haja toer cos koe el tabatin mester,
basta un bijbel; coe boz primi negernan tabata
canta cantica Frances di libertad, pa no strobe
di droemi; coe un palabra, nan a trata pastoor
coe raasjar benevolencia i distincion.
Ma di ningun manera ta di stranja, koe Su
Reverendo, sabidor koe e tabata di inconstancia
di negernan idinan inclinacion na impresion mo-
mental, a baj unpoco perta, meimeidiesbendenan
salbage, lamanta contra nan opresornan. P esai
fraQcaiuGnte Pastoor Schinck a dGclara: ,,koG
ora el tabata tende nan canta e canticanan
(1) Tocanti...”
|
|
| 11 |
 |
“...tabata bao di po-
der di e sangriente Robespierre, koe guiljotina
tabata zoja dilanti su wowo i coe ansia ta-
bata desea pa di dia abri.
Ora di dia tabata abri, P. Schinck a bai
riba pleintji dilanti cas, camina negernan a
coeminde coe masjar carinjo i a doen un kop-
pi di koffie. Ba^tiaan Carpata a bisa pastoor,
koe el a larga silja un cabai p; el no taba-
ta kier pa pastoor a bai na pia. Promer koe
Pastoor a sali for di camparnentoe di neger-
nail, el a bolbe tene un entrebista coe Toela
i a puntr, ki respond! mester doena Gober-
nador i Conseho. Toela a contest, koe el i
SU hendenan no ta desea otro cos sino nan
libertad.
Entretanto van Westerholt, mirando koe
pastoor no a regresa na e ora, koe el a pri-
minti, a resolve di no perde ni un momentoe
di tempoe; pesai el a doena orde pa asina di
dia coeminza kibra, toer cos ta cla pa mar-
cha. Net ora troepanan a haja orde pa mar-
cha,^ a jega noticia, koe un cuerpo di blancoenan
arma tabata na camina; van Westerholt a
resolve pa vvarda...”
|
|
| 12 |
 |
“...- 90 -
orde di Luitenant H. Leyer. Despues koe es
cuerponan aki a uni coe e destacamento di
van Westerholt, nan toer a marcha pa Porto
Marie.
Ora nan a jega na cuartel di rebeldenan,
van Westerholt a. resolve pa poerba un biaha
mas pa ccjmberti es negernan i mes ora pa
spiona nan posicion; el a pidi nan doen un
eutrebista, loke nan a consenti bao di pro-
mesa di siguridad di persona. Companja di
sergeant Johr, Van Westerholt a bai anto na
campamento di negernan, camina el a bolbe
ofrece catiboenan, pa medio di Johr na lenga
di pueblo, un general pordon, basta koe nan
bai calmo atrobe na nan coenucoe. Ma coe un
tono di orguljo nan a nenga i tabata exigi
nan libertad i igualdad coe blancoenan, flhan-
do nan riba un carta di general Rigaud, koe
tabata priminti nan libertad, i koe tabata
bisa, koe, awor koe Holanda i Francia ta
n, catiboenan aki mescos koe na colonia
Frances mester tabata liber. Van Westerholt
tabata busca di comb mee e catibonan, koe
nan huicio no tin ningun fundamentoe, ma...”
|
|
| 13 |
 |
“...na loke mester atribui
tambe, koe tabata cohe asina poco di nan pre-
80. Ma su manece mes a bini nobo sigur, koe
e catiboenan a reuni na coenucoe Fontein-, mes
ora Fan Westerholt a cohe camina paja. El a
na]a e negernan reuin riba es ceroe cerca es
coenucoe, foi oenda nan tabata tira sin stop ri-
ba su troepanan, ora nan a jega na pia di ce-
roe. Asina Fan Westerholt, koe no kier a
risca di haci un atake, pa via koe su hom-
bernan tabata cansa di camina leuw koe nan
a camna, a resolve di retira i spera un ocasion
mas favorabel pa coeri coe e negernan.
Su manece (22 Aug.) a uni cerca e desta-
camento di soldaat- i raatroosnan algun plan-
tador^ i burger ^ na cabai, bao di comando di
kaptem di marina A. Kikkert. Es persona aki
por a doena Fan Westerholt algun informacion
tambe tocanti posicion di e ceroe, koe negernan
a ocupa. Ora Van Westerholt a spiona nan...”
|
|
| 14 |
 |
“...muchoe probecho p; pesai el a
pidi Kikkert, koe su mes anochi mester a bol-
be bai Punda coe algua di su boluntarionan,
pa el pidi Couseho es cajonnan. Conseho a
manda nan p huntoe coe un refuerzo di 50
bomber di cuerpo di mulatonati liber. Luego
Van Westerholt a manda tambe un informe pa
Conseho. Den es informe tabata conseha pa
manda Punda toer bestia i toer maisji, koe
tabata den magazina, como tabata paree cla-
ramente, koe negernan tabatin idea pa evita
un batalja regla, retirando semper, ora nan a
haja nan obliga, pa cansa blancoenan, asina
koe di mehor cos lo ta, pa obliga nan, pa
falta di coeminda, pa pone arma abao. Aun-
ke Conseho a drenta coe es plan, el no por a
logra pa via di diflcultad tecnica, koe tabatin
pa transporta tantoe bestia i maisji.
Dia 24 di Augustus Van Westerholt taba-
tin atrobe uu enbrebista coe e lamantadornan
neger, el a ofrece nan uu bez mas completo por-
don, ma es biaha aki coe excepcion di gefenan
di es lamantaraentoe. Ma negernan a bolbe nen-
ga: un...”
|
|
| 15 |
 |
“...siruacion politica tabata
di tal manera, koe enemigoenan stranjero por a
ataca Punda, koe tabata toer priva di troepa
(2); si no a suprimi e lamantamentoe di neger-
nan liger, tabata coeri risco, koe negernan di
(1) Segun lista oflcial es eeroe ai, di mas altoe di hen-
ter isla, tin mas of menos 1200 pia altoe.
(2) Ademas nan a manda majoor temporal di guarni-
cion, Sr. Van Starckenborgh, coe un destacamento di troe-
pa na coenucoe ,,Daniel pa protega tras di loraba
troepa di Van Westerholt i mes ora pa evita catiboenan
di banda riba uni coe Toela....”
|
|
| 16 |
 |
“...por bebe su awa raas. Esai a socede. Donjo-
nan di coenucoe Spencer, A. George i L. G.
Meijer (Rekw. 1796) a hacie di nan mes caba.
Entretanto Van Westerholt a mira rnasjar
bon, koe por a costa masjar trabao pa saca e
negernan for di nan posicion fuerte; pesai el a
busca coe negociacion promer, loke podiser
lo costa mnchoe bida di hende, si haci vio-
lencia coe arma., El a manda diferente carta
1 respond! pa e negernan i el tabatin un en-
trebista personal mes coe algun dje lamanta-
dornan, ma ora esakinan tabata tende, koe,
pa haja es pordon, nan mester a bolbe bai
na nan coenucoe pa cohe nan trabao atro-
be, nan a nenga obstinadamente di so-
mete nan i tabata desea pa el declara nan li-
[1] Foi dia 19 di Ausrustus patruli fuerte, tantoe di
Bur^ernan como di cuerpo di mulatonan liber a haci ron-
da di dia i anochi den Punda i na coenucoenan banda riba....”
|
|
| 17 |
 |
“...prisonjeronan i a tira nan despne
den laraar, mientra Toussaint a drief bini tera su manece
i tabata keha di sed, ,,i koe un tiroe di revolver nan a
pap:a SU sed pa semper.
Segun mi opinion, por bien considera es cuenta como un
cuenta di nanzi. Di promer Toussaint NO tabata gefe di la-
inaiicamentoe; di dos arehivonan no ta moenstra nada to-
caiiti es eastigoonan cruel i porfin ta basta imposibel koe
un bende, koe nan a corta toer su bena di braza i pia,
por a keda biboe den lamar asina tantoe ora largoe.
Unieo caso di kapmentoe di m^n, koe ta para den
arohivo, ta di Pedro Wacau, di e catiboe muher Diana
koe a raenaza pa mata su sjon, Sra. Perret Gentil, i di 4
neger rebelde, koe tabata acusil di kimaraentoe di cas. Ma
den toer es cnsonan ai sentencia di Conseho a determina,
expre.sainente, pa despues koe a kap mS,n di e culpabel,
horoa nan na un paloe.
Ks aiirmacion tambe di Simons, koe Van Westerholt a
larga kita promer nn pida orea di TOER catiboe.
koe a haja salvo-comiueta, pa. reconoce...”
|
|
| 18 |
 |
“...cruel un blancoe inocente, koe pa desgraeia
a cai deii nan man, i koe nan a comete mas crueldad ain-
cla; p esai toek, koe tabata den es conspiracion of tabatin
parti aden, mester tabata castig, na manera di mas duro
1 dl mas severa, pa doena un ehempel na otro. '
Koe nos pa stroba un conducta, koe ta sclama benganza
na Uios, 1 tambe pa bienestar di habitantenan di es isla
nos tabatin toer motiboe pa no hinea Spada di Hustieia
koe Uios a, doena nos pa castiga malheclioriian, den ba
linja, sino te ora toer esnan, koe tabata den e conspiracion
rapaz i sanguinaria, lo a moeri como matador, ladron
kimador di cas, bao di es mes Spada di Hustieia...”
|
|
| 19 |
 |
“...cruel un blancoe inocente, koe pa desgracia
a cai dennan man, i koe nan a comete mas crueldad ain-
da; p esai TOEB, koe tabata den es conspiracion of tabatin
parti aden, mester tabata castigd, na manera di mas duroe
1 dl mas severa, pa doena un eliempel na otro. '
Koe iios, pa stroba un conducta, koe ta sclama benganza
na thos, i tambe pa bienestar di habitanteiian di es isla
nos tabatin toer motiboe pa no liinca Spada di Husticia
koe Uios a doena nos pa castiga malhechoriian, den ba
nnja, sino te ora toer esnan, koe tabata den e conspiracion
rapaz i sanguinaria, lo a nioeri coino matador, ladron
kimador di cas, bao di es mes Spada di Husticia...”
|
|
| 20 |
 |
“...manera di
mas severa, koe catiboenan lo moenstra na toer blaneoe sin
exoepcion respet debido, i soemision na nan sion, fi-
tor 1 bomba, bao di castigoe, koe minimo falta di obedien-
cia of respet na nan sjou, fitor, bomba of oto bende blan-
coe lo ta castigfi riguroaamente i segnn exigencia di es
asuntoe na nan oiirpa of nan bida, pa ehempel pa otro.
For di es publicacion aki por deduci, koe
Oonseho a saea uii decreto, pa sigara un me-
lior trato pa catiboenan. Den e,s publicacion
bonseno a fiha ora, koe catiboenan mester tra-
ba, cantuiad di coeminda i panja, koe sjonnan
mester doen a nan, i na general Conseho a ta-
na toer cos, koe por doena ocasion na abuso,
Asina anto es larnantamentoe di catiboe
koe tabatin un aspecto asina peligroso, taba-
ta sofoca i bien coe prdida di bida di dos
bende solamente. Ma danjo, hac na propiedad,
tabata raasjar tantoe (1); asina koe sigiente an-
ja algun donjo di coenucoe no por a paga in-
teres dl hypotheek, koe nan tabatin riba nan
coenuce. Como prueba...”
|
|