| 1 |
 |
“...ariba et
isla aki, lamantamentoe di catiboe na 1795 ta
ocupa sigur un di promer lugar, principalmen-
te pasobra el a socede den un tempoe, koe isla
tabata den circunstancianan raasjar critica. Bas-
ta anja caba comercio tabata paraliza ; taba-
tin desunion den habitantenan; tripulaiitenan
revolucionario di e tantisirno piratanan Frances,
koe tabata bisjita haf, tabata haci mantenecion
di trankilidad i orde casi imposibel; coe tra-
bao di mas grandi solamente Gobierno por a
tapa gastoenan di toer dia, coe un palabra,
situacion tabata di tal manera, koe si adver-
sidadnan aumenta, masjar consecuencia fatal pa
isla (1) no por keda atras.
Na causanan, koe mediatamente i^ inmedia-
(1). Mira no* tradnccion anterior : Un poca muchoe
trastorni....”
|
|
| 2 |
 |
“...libertad tambe.
4:*. Abusonan koe a dreuta den algun coe-
nucoe. Oomo principal di es abusonan por con-
ta: koe nan a poue toer catiboe responsabel
pa descuido of delito di n sol ; koe nan a fab
ta coe es ta,hamentoe pa larga catiboenan tra-
ha dia domingo (1) ; i na doena nan algun dia
di verlof na lugar di doena nan panja i coe-
minda, asina koe nan nieste*- a bai traha na
un otro coenucoe i coeaipra nan coeminda i
panja cerca nan sjon coe e placa, koe nan gana,
na un precio inas caro koe nan por haia nan
na otro lugar.
5. Rumor, koe tabata circula, koe orde a
bini foi Holanda, pa declara catiboenan liber,
koe^Gobierno di isla a tenle scondf. (R. & S.
6. E idea falsoe, koe cabeznj,n di revolu-
(1) Isralitonan no tabata larga nan catiboe traha
dia sabra....”
|
|
| 3 |
 |
“...tamentoe, coe ciertoe Bastiaan, koe ta-
batin bijnaam di Carpata, catiboe di Sr. A.
Kikkert. Den dos seman di tem nan plan pa
lamanta a bini da. Dia Inna mainta, 17 di
ugustus 1/95, ora Sr. Van Uytrecht a manda
su catiboenan bai traha, Toehi a nenga i hun-
toe coe ne un 40 a 50 otro mas. Te tres bez
e a puntra nan, ki motiboe nan tin, koe nan
a neuga di traha, ma nan a keda sin responde
nada, asina koe Van Uytrecht a bisa nan:
dirigi boso na Goberna-
dor. loela \ su sigidornan (2) a cohe camina
despues pa St. Cruz, camina catiboenan di es
coenucoe aki a uni cerca e lamantadornan i des-
pues koe nan toer a bebe ,,awa di huramentoe,
(oj nan a bui huntoe na coenucoe ,,Porto Ma-
(1). Despues el a haja bijnaam di pasobra el
negernan Imre, koe el tabata na relacion coe ge*
nei al Frances Rigaud di San Domingo. *
toer catiboe di De Knip no a sigi Toela, ma
dos dia despues toer sobrA a uni cerca e catiboe Louis
Mercier, koe a arma nan coe scopet di De Knip i di otro
coenucoe. begun Heshasius e ioms Merc/er...”
|
|
| 4 |
 |
“...80 -
fi, excepto e catiboe Louis Mercier, koe a ke*
da na St. Criiz pa reuni e catiboenan, tantoe
di De Knip como di otro coenucoenan di banda
bao, koe a keda atras. Dos dia despues el ta-
bata liuntoe coe nan den nan trinchera riba e
ceroe cerca coenucoe Fontein.
Gobernador di isla, Joh. de Veer, a haja
promer nobo di lainantamentoe, dia 17 di Au*
gustus tratnerdia, pa sigiente carta;
Eieelentlsimo Senjor,
Awe mainta mi catiboenan a bini i a nenga di traba.
Lok# ta nan intencion, mi no sabi.
Purd i coe berdadero aprecio,
Bo atento sirbidor i su sdbdito,
C. VAN UYTRECHT.
Mes ora Gobernador a convoca Conseho,
koe a resolve di suplica Van Uytrecht pa
doena mas splicacion, pakiko su catiboenan
a nenga di traha. Conseho a expresa speran-
za tambe, koe cos no a bai mas aleuvv ma
si ta cos, koe es asuntoe a toema un otro di-
reccion, lo toema medidanan inmediatamen-
te. Nan a bisa kapteinnan di cuerponan
boluntario, di mulato- i di negernan loke
i otro cos mas; tabata haoi toer bende, koe beb...”
|
|
| 5 |
 |
“...81 -
a socede i a larga nan sabi tambe pa
nan haci nan warda anochi coe mas cuidao
(1). loke toer dos kaptein a priminti, de-
mostrando personalmente koe nan ta dispuesto,
raaske ta costa nan bida, -pa ehecuta ordeman
di Conseho na manera di mas mehor posibel.
Atardi dje mes dia Sr. \V. van Ujtrecht,
jioe di donjo di De Knip, a bini punda i a in-
forma e miembro di Conseho Romer, koe pa
ausencia di Gobernador (2) tabatin comando
supremo, koe el a larga e negernan rebelde di
su tata na e coenucoe St. Cniz, koe nan no
ta arm ainda i koe, segun nan ta bisa, nan
tabata pa bai Punda, pa doena Gobernador
nan keho. For di es hechoe, koe catiboenan
ta tarda riba un i mes coenucoe, Romer a
corda di mester deduci, koe es catiboenan taba-
tin un otro idea koe pa bin doena Gobernador
nan keho, i koe nan a keda St. Cruz sola-
mente pa warda refuerzo pa ehecuta nan plan.
Pesai el a convoca Conseho pa delibera, kiko
mester a haci. Paree Rrner mes a mira pe-
ligro di es situacion masjar bon, alomenos el...”
|
|
| 6 |
 |
“...SU origen i pa stop Ma pa desgracia Con-
seho no a drenta coe opinion di Romer-, Con-
seho tabata haja, koe un troepa hopi mas chi-
kitoe ta suficiente pa frena es negernan, i a re-
solve pa manda banda bao un destacamentoe,
coinpuesto di 1 olicial, 1 sergeant, 1 tamboer,
1 korporaal i 12 soldaat di guarnicion, tambe 1
sergeant, 1 korporaal i 50 bomber di neger i mu-
latouan liber; comando riba es troepa aki ta-
bata confia na luitenant R. G. Plsgher.
Mainta di sigiente dia (18 Aug.)coees des-
tacameuLoe (1) Ple^her a bai coe barcoe na
boca di San Michiel, coe instrucciou, pa sa-
mina, asina tautoe koe por, coe toer mansedum-
bre motiboe di malcoutentoe di catiboenan, pa
cohe cabeznan preso i, si ta necesario, pa usa
violencia si nan haci violencia. Ora el a jega
coenucoe San Michiel', Plegher a marcha mes
ora pa Porto Marie coe confianza, koe neger-
nan no tabata arma i koe ta facil pa el tre-
ce nan na nan memoria. Ma el a ekibok pi-
sa den di esai; no solamente mayor parti di
catiboenan...”
|
|
| 7 |
 |
“...lamantamen-
toe tabatin un caracter mas serio koe nan a
supone na principio. Pesai dia 19 di Augus-
tus nan a resolve, riba proposicion di Gober-
nador (2) pa manda banda bao un destaca-
mentoe di 1 kaptein, 2 oflcial subalterno, 5
sergeant i bombardero, 5 korporaal i 60 bomber,
tantoe infanteria coino artiljeria i pa suplica
contra-alinirante Wiertsz pa juda es destaca-
mentoe coe un cuerpo di marinero i matroos.
Wiertsz a declara koe el ta dispuesto pa haci
(1) . Henter au bida largoe el a keda manearn, ma
Conseho a doen un pensin.
[2] , Domi Simons i otro ta bisa, koe tamianan de
Veer 1 Lesire, koe a wanta miles ansia, tabata libra
dia di e atake riba ceroe oerca Fontein (25 Augustus], Mi
ta duda masjar na exaetitud di es notieia ai. A. de Veer
tabata jioe di Gobernador, i sigur lo el a larga spierta
SU fainia di mas jegA, prinoipalraente pasobra el tambe
tabata biba na coenucoe i el tabata na su coenucoe dia
18, 20 i 21 di Augustus.
Tocanti famia Lesire. un di su miembronan, Johanna
Lesire...”
|
|
| 8 |
 |
“...a sali coe
muchoe gustoe, el a larga descarga un tiroe
riba nan. Es ora ai toer a sali foi cas i a laroa
pastoor coe Toela sol. (1)
Toela a coeminza combersacion atrobe i a
bisa pastoor: ,,Sjon Pader, toer bende no ta
bini for di n tata Adam i Eva? Mi a baci raa-
loe, koe mi a libra 22 di mi roemannan for di
cadena, koe tabata mara nan inbustamente? (2)
Sjon Pader, libertad Frances a sirbi nos pa
tormento^ sol. Si tabata castiga un di nos, nan
tabata bis: ,,Bo tambe ta busca bo liberta 1 ?
Un dia nan a raara mi; mi tabata griba sin
stop pa tene misericordia coe un pober catiboe,
i ora nan a los mi porfin, sanger tabata bacia
for di mi boca. Mi a cai na rodia i a pidi Dios;
0, Magestad Dibina, o, Spiritu di mas puro, ta
Bo boluntad anto, koe nan ta malbraba nos a-
sina tantoe? Ai, Pader, nan ta percura mas
tantoe pa un bestia; si un bestia ta kibra,-
(1) E cabaljeronan van der Grijp i Tieleman tabata ce-
ra den mea cuarto i aaina nan tabata testigoe die enti-a.
bista< di pastoor co6 Toe/a...”
|
|
| 9 |
 |
“...ansia,
koe tabata figure, koe el tabata bao di po-
der di e sangriente Robespierre, koe guiljotina
tabata zoja dilanti su wowo i coe ansia ta-
bata desea pa di dia abri.
Ora di dia tabata abri, P. Schinck a bai
riba pleintji dilanti cas, camina negernan a
coeminde coe masjar carinjo i a doen un kop-
pi di koffie. Ba^tiaan Carpata a bisa pastoor,
koe el a larga silja un cabai p; el no taba-
ta kier pa pastoor a bai na pia. Promer koe
Pastoor a sali for di camparnentoe di neger-
nail, el a bolbe tene un entrebista coe Toela
i a puntr, ki respond! mester doena Gober-
nador i Conseho. Toela a contest, koe el i
SU hendenan no ta desea otro cos sino nan
libertad.
Entretanto van Westerholt, mirando koe
pastoor no a regresa na e ora, koe el a pri-
minti, a resolve di no perde ni un momentoe
di tempoe; pesai el a doena orde pa asina di
dia coeminza kibra, toer cos ta cla pa mar-
cha. Net ora troepanan a haja orde pa mar-
cha,^ a jega noticia, koe un cuerpo di blancoenan
arma tabata na camina; van...”
|
|
| 10 |
 |
“...tambe un informe pa
Conseho. Den es informe tabata conseha pa
manda Punda toer bestia i toer maisji, koe
tabata den magazina, como tabata paree cla-
ramente, koe negernan tabatin idea pa evita
un batalja regla, retirando semper, ora nan a
haja nan obliga, pa cansa blancoenan, asina
koe di mehor cos lo ta, pa obliga nan, pa
falta di coeminda, pa pone arma abao. Aun-
ke Conseho a drenta coe es plan, el no por a
logra pa via di diflcultad tecnica, koe tabatin
pa transporta tantoe bestia i maisji.
Dia 24 di Augustus Van Westerholt taba-
tin atrobe uu enbrebista coe e lamantadornan
neger, el a ofrece nan uu bez mas completo por-
don, ma es biaha aki coe excepcion di gefenan
di es lamantaraentoe. Ma negernan a bolbe nen-
ga: un luitenant di nan, uu ciertoe Toussaint a
grita Van Westerholt na Frances: Nos ta aki
pa vence of pa moeri, i hasta nan a busca,
aunke por nada, pa podera di Van Westerholt.
Su manece (25 Aug.1 tabatin un abake ge-
neral riba rebeldenan.
Van Westerholt mes, coe e destacamentoe...”
|
|
| 11 |
 |
“...Den es corabate a moeri tarabe Sr. W. Van
ytrecht; di repiente su mes pistool a descar-
ga, e bala a dal na su pia i poco dia des-
pues el a moeri di es herida. (Prot. 1795.)
Su manece 26 Aug. Van Westerholt a poer*
sigi e negernan koe a hui, caba el a pone su carn-
pamento na coenucoe San Guan pa warda aja
jegada dje barcoenan, koe, segun e proposicion
koe el a had, lo mester a hiba raaisji i bestia-
nan na Punda, ma cuater dia despues el a ha-
ja uobo, koe nan lo no manda ningun barcoe,
asina koe no tabatin di si^i spera. Pesai el a
kibra su campamento coe idea pa coeri coe ne-
gernan for di ceroe St. Christoffel (1) i otro
ceritoenan ai banda, camina nan a traha trin-
chera i foi oenda nan tabata corre e otro
coenucoenan aieerca, kima cas i kibra toer ma-
gazina i coer, di bestia, pa hiba toer loke nan
cohe na nan campamento.
Pa motiboe di distancia grandi, koe ta sepa-
ra diferente coenucoe di banda bao foi otro, for-
za di Van Westerholt tabata muchoe poco pa
stop es ladronicianan;...”
|
|
| 12 |
 |
“...el a
busca coe negociacion promer, loke podiser
lo costa mnchoe bida di hende, si haci vio-
lencia coe arma., El a manda diferente carta
1 respond! pa e negernan i el tabatin un en-
trebista personal mes coe algun dje lamanta-
dornan, ma ora esakinan tabata tende, koe,
pa haja es pordon, nan mester a bolbe bai
na nan coenucoe pa cohe nan trabao atro-
be, nan a nenga obstinadamente di so-
mete nan i tabata desea pa el declara nan li-
[1] Foi dia 19 di Ausrustus patruli fuerte, tantoe di
Bur^ernan como di cuerpo di mulatonan liber a haci ron-
da di dia i anochi den Punda i na coenucoenan banda riba....”
|
|
| 13 |
 |
“...incansabel a ataca nan den loinha
i koe negernan a mira, koe e soldaatuan ta-
bata subi ceroe na camina di mas trabaho-
so, i koe tabata imposibel di defendenan po-
sicion ariba ceroe di San Cristoffel sin haja
provision nobo di viveres, e lamantadornan.
tabata bini na gran cantidad pa pidi. e por-
don, koe nan a desprecia asina hopi bez.
Den 4 dia di teinpoe Van WesterhoU a doena
mas koe mil salvo-conducto na esnan koe a
toema parti den lamantamentoe, ma esnan,
koe a para como cabez of gefe, tabata cas-
tiga, na proporcion di nan crimen; nan tabata
mata esnan di mas culpabel, for di esnan menos
culpabel nan tabata corta un pida orea, pa re-
conoce nan (1). Dia 15 di September mas parti
(1) Coe es salvo-conductonan ai e negernan por a bol-
be bai toer soseg. na nan coenucoe.
Simons i otro skirbidor ta afirma, koe den e negernan
koe tabatin un salvo-conducta, nan a ,,reconoce ciertoe
Toussaint, gefe di lamantamentoe. Simons ta bisa tambt...”
|
|
| 14 |
 |
“...catiboanan tabata traha na nan coenucoe a-
trobe. Pesai despues koe Van Westerholt a ha-
ci un poersifficion general pa busca modo di co-
he Toela i Bastian Carpata, loke el no a logra
haci, el a regresa na Piinda, largando nn des-
tacamentoe di SOhoraber bao di eomando di luite-
nant Hagenberg na es lugaruan. Na binimentoe
di Punda na diferente coenucoe nan a kibra we-
soe di toer catiboe, koe nan a cohe coe arma den
man, pa larga un ehempel pa e otro negernan,
koe a bolbe na es coenucoenan. Te dia 19 di Sep-
tember Van Westerholt a gana Punda; El a bi-
ni coe Toela, gefe di es lamantameutoe, koe un
koe pa orde di Van Westerholt nan a kap manoe i pia
di es Toussaint i otro prisonjeronan i a tira nan despne
den laraar, mientra Toussaint a drief bini tera su manece
i tabata keha di sed, ,,i koe un tiroe di revolver nan a
pap:a SU sed pa semper.
Segun mi opinion, por bien considera es cuenta como un
cuenta di nanzi. Di promer Toussaint NO tabata gefe di la-
inaiicamentoe; di dos arehivonan no...”
|
|
| 15 |
 |
“...98
catiboe di Sr. C. L. Tan Uytrecht a cohe e mes
dia 1 a entreg na Van Westerholt.
*
Negernan sin arma, koe Van Westerholt a
cone na diferente encuentro, el a rnanda Punda.
Pi isonnan i cas di fiscal no por a carga e
gran cantidad di prisonjero, (1), asina koe kerki
den forti Amsterdam mester a sirbi pa prison,
ma te ainda lugar ao tabata siificiente, asina
koe Conseho a resolve pa eiitrega toer cati-
boe muher i toer mucha bao di 12 anja na nan
sjbn atrobe, kedando es sionnan responsabel pa
nan conducta di despues. Tocanti e otronan Fis-
cal a haja permision ,,pa no procd manera coe-
sturnber coe nan i tormenta esnan di mas cnl-
pabel basta te na di cincoe grado di tormen-
to, (R. & S. 1793). Fiscal a pidi es ultimo
contra su gustoe, ,,pasobra el tabata eaemigoe
mortal di toer loke ta depende di crueldad,
ma den es asuntoe el a kere di no mester nerde
for di bista: '
,, Koe mansedumhre coe lobo
Ta crueldad coe earner.
(R. & S. 1795).
Dia 23 di September nan a drecha e horca
,,bao di dos...”
|
|
| 16 |
 |
“...proces-verbalnan di interroo-a
9ieer l t ,,te ''' nan a condena
i, f * nnntennia tabata
SnStiaof di
mente. 1^ ,?' ta? J'ia"Z-%a?a?2? fZ'''
a expnlsa nn 10 liber knp a ^
(1) Cuenta di sub-flscal Jan Rootjes tabata-
chica cabez, pa kirna, pa horca^oa '
ea, pa hiba Kif of p^
Ooidon I bara pa ehecucion. oi ^ o
........
191 Ti k ^"r Ps. 376,9,3
ni? vlndtoji, c,b, ,,pi
n.f ,,,£ra''3iV".1Zrc.S r' -
nan ent.-ega eada un d?e gefenan di lm
Un catiboe di C. L Van laraantamentoe biboe.
September; Anthony dia 19 di
a eohe Sast/nan di^f^dilTentem^^^^^^
mannier a eohe ion/s A^rc/e/^m^^C "7P matroos i
Toela i Bastiaan sol m o-^fp dip I* Conseho kier a considera
te pmebanan urgente di" Sr...”
|
|
| 17 |
 |
“...- 100 -
i koe el a spera di bira. gobernador. (1).
Dastiaan a reconoce, koe pa orguljo el a uni
na es troepa maldita i koe el a ganja e la-
mantadornan, koe su sjon, Sr. Kikkert, a doen
un jabi pa abri depsitonan di gobieroo i doena
catiboeuan scopet, municion i viveres. Natu-
ralrnente es dos negernan aki i Pedro Wacau,
matadornan di maestro di school Sabel, naii a
castiga inas pisa. Es sentencia, saca contra nan
i ehecuta dia 3 di October 1795 tabata;
1. lo nan trece loela, cabez principal di ne-
gernan rebelde, koe tin bijnaam di Rigaurl, sin
otro forma di proceso, na Ingar oenda sa haci
ehecucion; mare na un cruz, lo nan kibr su we-
soenan di abao pa riba, caba kima su cara
i kita SU cabez afor, despues pone e cabez
riba paloe di horca;
2. despues koe Bastiaan, coe bijnaam di
Carpata, a mira es ehecucion, lo el sufri e mes
casLigoe.
3. ,,lo nan cologa cabeznan di Toela i Bas-
tiaan riba dos paloe riba Rif, pa toer hende
por mira nan;
4. lo nan lastra Pen'ro IFacau na pia rondo di
horca...”
|
|
| 18 |
 |
“...- 101 -
Dia 7 di November e ultima ehecurion a
toema lugar ma un gran numero di catiboe a
resta ainda, koe nan no por a cohe. Esakinan
tabata rondia toer camina; mientra na coe-
nuooe trankilidad no tabatin tampoco ainda,
pa motiboe koe sjonnan tabata na Punda.
Despues koe por a considera e lamantamentoe
pa un cos caba, Conseho a pidi donjonan di
coenucoe pa nan bai na nan coenucoe. Dia 21
dl November el a saca sigiente amnestiar
,,Nos, GrobGPnador i Conseho di iela CuraQao,
lez koe lo mira es cos aki of koe lo tende nan
Salud^, ta larga sabi ;
Koe nos tabata obligS, coe muchoe sintimentoe i due-
le dl mester a usa Spada di Hustieia pa castiga un gran
nmero di neger, koe excitS, pa algun malbado di nan
koe a pone nan como principal gefe di un complot maldito
no solamente a busea moda pa kita for di nan sin
legitimo, ma pa podera di isla tambe; koe pa es motiboe
ai nan a larnanta coe arma contra nan sion legitimo
1 tambe contra Autoridad di es isla, i pa eheouta nan in-
tencion impia i...”
|
|
| 19 |
 |
“...- 100
i koe el a spera di bira gobernador. (1).
Bastiaan a reconoce, koe pa orguljo el a uni
na es troepa maldita i koe el a ganja e la-
mantadornan, koe su sjon, Sr. Kikkert, a doen
un jabi pa abri depsitonan di gobierno i doena
catiboeuan scopet, muuicion i viveres. Natu-
rahnente es dos negernan aki i Pedro Wacau,
matadornan di maestro di school Sabel, nau a
castiga inas pisa. Es sentencia, saca contra nan
i ehecut dia 3 di October 1795 tabata;
1. lo nan trece Joela, cabez principal di ne-
gernan rebelde, koe tin bijnaam di Iligaud, sin
otro forma di proceso, na Ingar oenda sa haci
ehecucion; mare na un cruz, lo nan kibr su we-
soenan di abao pa riba, caba kima su cara
i kita SU cabez afor, despues pone e cabez
riba paloe di horca;
2. despues koe Bastiaan, coe bijnaam di
Carpata, a mira es ehecucion, lo el sufri e mes
castigoe.
3. ,,lo nan cologa cabeznan di Toela i Bas-
tiaan riba dos paloe riba Rif, pa toer hende
por mira nan;
4. lo nanlastra Pedro lEacan na pia rondo di
horca, despues...”
|
|
| 20 |
 |
“...- 101
Dia 7 di November e ultima ehecucion a
toema lugar ma un gran numero di catiboe a
resta ainda, koe nan no por a cohe. Esakinan
tabata rondia toer camina; mientra na coe-
nucoe trankilidad no tabatin tampoco ainda,
pa motiboe koe sjonnan tabata na Punda.
Despues koe por a considera e lamantamentoe
pa un cos caba, Conselio a pidi donjonan di
coenucoe pa nan bai na nan coenucoe. Dia 21
di November el a saca sigiente amnestia:
,,Nos, Grobernador i Conseho di isla Curagao,
iez koe lo mira es cos aki of koe lo tende nan
Saludg, ta larga sabi :
1 tabata obligS, coe muchoe sintimentoe i due-
ie dl mester a usa Spada di Husticia pa ca-stiga un gran
numero di neger, koeexcit. pa algun malbado di nan
koe a pone nan corno principal gefe di un complot maldito,
no solamente a busea moda pa kita for di nan sion
legitimo, ma pa podera di isla tambe; koe pa es motiboe
ai nan a laraanta coe arma contra nan sjon legitimo
1 tambe contra Autoridad di es isla, i pa ehecuta nan in-
tencion impia i inhumana...”
|
|