1 |
 |
“...isBm
II.
Lamantamentoe di catiboe
na Curasao na 1795.
Denter di desgracianan, koe a bini ariba et
isla aki, lamantamentoe di catiboe na 1795 ta
ocupa sigur un di promer lugar, principalmen-
te pasobra el a socede den un tempoe, koe isla
tabata den circunstancianan raasjar critica. Bas-
ta anja caba comercio tabata paraliza ; taba-
tin desunion den habitantenan; tripulaiitenan
revolucionario di e tantisirno piratanan Frances,
koe tabata bisjita haf, tabata haci mantenecion
di trankilidad i orde casi imposibel; coe tra-
bao di mas grandi solamente Gobierno por a
tapa gastoenan di toer dia, coe un palabra,
situacion tabata di tal manera, koe si adver-
sidadnan aumenta, masjar consecuencia fatal pa
isla (1) no por keda atras.
Na causanan, koe mediatamente i^ inmedia-
(1). Mira no* tradnccion anterior : Un poca muchoe
trastorni....”
|
|
2 |
 |
“...nmero di ,,bende liber di color, koe a bini
foi islanan Frances, a plama den catiboenan.
2. E idea, koe tabata plam basta general-
mente den mulato-i negernan liber i den cati-
boenan, koe Repiiblica Batava a bira un pro-
vincia Francs pa medio di Alianza coe Fran-
csnan.
3'. Ehempel, koe otro islanan i principal-
mente San Domingo a doena, camina catiboe-^
nan a laiuanta i a haia nan libertad tambe.
4:*. Abusonan koe a dreuta den algun coe-
nucoe. Oomo principal di es abusonan por con-
ta: koe nan a poue toer catiboe responsabel
pa descuido of delito di n sol ; koe nan a fab
ta coe es ta,hamentoe pa larga catiboenan tra-
ha dia domingo (1) ; i na doena nan algun dia
di verlof na lugar di doena nan panja i coe-
minda, asina koe nan nieste*- a bai traha na
un otro coenucoe i coeaipra nan coeminda i
panja cerca nan sjon coe e placa, koe nan gana,
na un precio inas caro koe nan por haia nan
na otro lugar.
5. Rumor, koe tabata circula, koe orde a
bini foi Holanda, pa declara catiboenan liber...”
|
|
3 |
 |
“...- 79
di mi otro coenucoe, un di mas aleuw foi Punda
1 koe tabata pertenecena Sr. C L. Yan Vytrecht,)
e catiboe Toehi (1) kende a cera nepjocionan
coe catiboenan di otro coenucoe, principalmente
coe esnan diSanta Cruz, a prepara es lanmu-
tamentoe, coe ciertoe Bastiaan, koe ta-
batin bijnaam di Carpata, catiboe di Sr. A.
Kikkert. Den dos seman di tem nan plan pa
lamanta a bini da. Dia Inna mainta, 17 di
ugustus 1/95, ora Sr. Van Uytrecht a manda
su catiboenan bai traha, Toehi a nenga i hun-
toe coe ne un 40 a 50 otro mas. Te tres bez
e a puntra nan, ki motiboe nan tin, koe nan
a neuga di traha, ma nan a keda sin responde
nada, asina koe Van Uytrecht a bisa nan:
dirigi boso na Goberna-
dor. loela \ su sigidornan (2) a cohe camina
despues pa St. Cruz, camina catiboenan di es
coenucoe aki a uni cerca e lamantadornan i des-
pues koe nan toer a bebe ,,awa di huramentoe,
(oj nan a bui huntoe na coenucoe ,,Porto Ma-
(1). Despues el a haja bijnaam di pasobra el
negernan Imre, koe el tabata na relacion...”
|
|
4 |
 |
“...80 -
fi, excepto e catiboe Louis Mercier, koe a ke*
da na St. Criiz pa reuni e catiboenan, tantoe
di De Knip como di otro coenucoenan di banda
bao, koe a keda atras. Dos dia despues el ta-
bata liuntoe coe nan den nan trinchera riba e
ceroe cerca coenucoe Fontein.
Gobernador di isla, Joh. de Veer, a haja
promer nobo di lainantamentoe, dia 17 di Au*
gustus tratnerdia, pa sigiente carta;
Eieelentlsimo Senjor,
Awe mainta mi catiboenan a bini i a nenga di traba.
Lok# ta nan intencion, mi no sabi.
Purd i coe berdadero aprecio,
Bo atento sirbidor i su sdbdito,
C. VAN UYTRECHT.
Mes ora Gobernador a convoca Conseho,
koe a resolve di suplica Van Uytrecht pa
doena mas splicacion, pakiko su catiboenan
a nenga di traha. Conseho a expresa speran-
za tambe, koe cos no a bai mas aleuvv ma
si ta cos, koe es asuntoe a toema un otro di-
reccion, lo toema medidanan inmediatamen-
te. Nan a bisa kapteinnan di cuerponan
boluntario, di mulato- i di negernan loke
i otro cos mas; tabata haoi toer bende, koe beb...”
|
|
5 |
 |
“...81 -
a socede i a larga nan sabi tambe pa
nan haci nan warda anochi coe mas cuidao
(1). loke toer dos kaptein a priminti, de-
mostrando personalmente koe nan ta dispuesto,
raaske ta costa nan bida, -pa ehecuta ordeman
di Conseho na manera di mas mehor posibel.
Atardi dje mes dia Sr. \V. van Ujtrecht,
jioe di donjo di De Knip, a bini punda i a in-
forma e miembro di Conseho Romer, koe pa
ausencia di Gobernador (2) tabatin comando
supremo, koe el a larga e negernan rebelde di
su tata na e coenucoe St. Cniz, koe nan no
ta arm ainda i koe, segun nan ta bisa, nan
tabata pa bai Punda, pa doena Gobernador
nan keho. For di es hechoe, koe catiboenan
ta tarda riba un i mes coenucoe, Romer a
corda di mester deduci, koe es catiboenan taba-
tin un otro idea koe pa bin doena Gobernador
nan keho, i koe nan a keda St. Cruz sola-
mente pa warda refuerzo pa ehecuta nan plan.
Pesai el a convoca Conseho pa delibera, kiko
mester a haci. Paree Rrner mes a mira pe-
ligro di es situacion masjar bon, alomenos el...”
|
|
6 |
 |
“...el a ekibok pi-
sa den di esai; no solamente mayor parti di
catiboenan tabata bon arma i no kier a
drenta den un conbenio ma nan a forza Plegher
tambe di retire, ora el kier a usa violencia. Den
un di escaramuzanan, koe a socede na es oca-
sion aki, e luitenant di uegeruan liber Marcus
Anthony, a distingi masjar i su conducta balen-
lente mester ta ranca for di olvido.
esai, bisando, koe foi anochi anterior c5,ba el
tabata listo pa companja habitantenan coe su
(1) Ma di mulatonan liber 14 sol a bini, di negernan
liber 31 noema....”
|
|
7 |
 |
“...maloe i ta
desea nos ta desea nos libertad sol. Negernan
Frances a haja nan libertad, Francia a vence
Holanda, pues aki nos mester ta liber tambe .
Pastoor a moenstra Toela, koe Autoridad, koe
mester a doena es libertad, tabata na Holanda
i koe mester obedece es autoridad i no auto-
ridad Francs. Ma Toela no tabata kere esai
i dici: Si ta a sina., pakiko anto barcoenan
Holandes no ta bini mas? (2)
Hespues pastoor a moenstra Toela, ki poco
resultado un lamantamentoe na Curasao tin pa
(1) For dl Informe di Pastoor Schinck.
[2] Pa motiboe di peligro na lamar pa via di pira-
ta, hopi anja largoe barcoenan no tabata bini mas for
di Holanda. Paree Toela a ob'serva esai como un prueba,
koe Holanda no tabata exist! mas como potencia....”
|
|
8 |
 |
“...sconde den ceroenan. El a
moenstra e negernan reuni, com lo duel ,
nan wardador spiritual, si nan cai den desgra-
eia. Atrobe a paree, koe palabranan di pas-
toor a haci impresion, ma Toela no a larga
ningun bende toema palabra; el a manda nan
toer sali foi cas i ora nan no kier a sali coe
muchoe gustoe, el a larga descarga un tiroe
riba nan. Es ora ai toer a sali foi cas i a laroa
pastoor coe Toela sol. (1)
Toela a coeminza combersacion atrobe i a
bisa pastoor: ,,Sjon Pader, toer bende no ta
bini for di n tata Adam i Eva? Mi a baci raa-
loe, koe mi a libra 22 di mi roemannan for di
cadena, koe tabata mara nan inbustamente? (2)
Sjon Pader, libertad Frances a sirbi nos pa
tormento^ sol. Si tabata castiga un di nos, nan
tabata bis: ,,Bo tambe ta busca bo liberta 1 ?
Un dia nan a raara mi; mi tabata griba sin
stop pa tene misericordia coe un pober catiboe,
i ora nan a los mi porfin, sanger tabata bacia
for di mi boca. Mi a cai na rodia i a pidi Dios;
0, Magestad Dibina, o, Spiritu di mas puro...”
|
|
9 |
 |
“...- 88 -
eu pia, alomenos nan ta cur. (1) Den es sen
tido ai Toela a sigi papia algun tempoe, caba el
a largae pastoorcoee cabaljeronan Van der Grijp
i Tieleinan sol;un di nan a bisa pastoor, koe
ora Sn Reverendo adrenta cas, un djelamantador-
nan, un antiguo catiboe di islauan Frances, a
haci es observacion: ,,Pastoor ta bini aki pa
moenstra nos su carinjo.
Pascoor no tabatin nada di kena di su
ricibiraentoe cerca e negernan. Catiboenan mu-
her di Porto Marie a trece coeniinda p, riba
nan cara tristoe bende por leza nan malconten-
toe (2); nan a doen un cuarto pa el droerni,
camina el a haja toer cos koe el tabatin mester,
basta un bijbel; coe boz primi negernan tabata
canta cantica Frances di libertad, pa no strobe
di droemi; coe un palabra, nan a trata pastoor
coe raasjar benevolencia i distincion.
Ma di ningun manera ta di stranja, koe Su
Reverendo, sabidor koe e tabata di inconstancia
di negernan idinan inclinacion na impresion mo-
mental, a baj unpoco perta, meimeidiesbendenan
salbage...”
|
|
10 |
 |
“...koe a expresa nan deseo di bai Pun-
da trobe su mes anochi.
Promer koe el sigi trata mas aleuw, Fan
Westerholt a huzga, koe el mester spera noticia
exacta tocanti lugar, oenda negeruan a bolbe
reuni. Pa via di un noticia falsoe un biaha ca-
ba el a cansa su troepanan por nada ; ademas di
esai su hombernan tabata masjar fatiga pa poer-
sigicion di negernan, koe tabatin masjar pr^c-
tico den coerimentoe, na loke mester atribui
tambe, koe tabata cohe asina poco di nan pre-
80. Ma su manece mes a bini nobo sigur, koe
e catiboenan a reuni na coenucoe Fontein-, mes
ora Fan Westerholt a cohe camina paja. El a
na]a e negernan reuin riba es ceroe cerca es
coenucoe, foi oenda nan tabata tira sin stop ri-
ba su troepanan, ora nan a jega na pia di ce-
roe. Asina Fan Westerholt, koe no kier a
risca di haci un atake, pa via koe su hom-
bernan tabata cansa di camina leuw koe nan
a camna, a resolve di retira i spera un ocasion
mas favorabel pa coeri coe e negernan.
Su manece (22 Aug.) a uni cerca e desta-...”
|
|
11 |
 |
“...Cruz, Ze-
venbergen i ceroe San Christoffel den continua
escaramuza coe negernan; den es. escaramuza-
nan diferente di nan amoeri of cai preso i
mat.; el a cohe tambe major parti di nan
vveres. Awor koe troepa di Yan Westsrholt
coe zeloe incansabel a ataca nan den loinha
i koe negernan a mira, koe e soldaatuan ta-
bata subi ceroe na camina di mas trabaho-
so, i koe tabata imposibel di defendenan po-
sicion ariba ceroe di San Cristoffel sin haja
provision nobo di viveres, e lamantadornan.
tabata bini na gran cantidad pa pidi. e por-
don, koe nan a desprecia asina hopi bez.
Den 4 dia di teinpoe Van WesterhoU a doena
mas koe mil salvo-conducto na esnan koe a
toema parti den lamantamentoe, ma esnan,
koe a para como cabez of gefe, tabata cas-
tiga, na proporcion di nan crimen; nan tabata
mata esnan di mas culpabel, for di esnan menos
culpabel nan tabata corta un pida orea, pa re-
conoce nan (1). Dia 15 di September mas parti
(1) Coe es salvo-conductonan ai e negernan por a bol-
be bai toer soseg...”
|
|
12 |
 |
“...bao di eomando di luite-
nant Hagenberg na es lugaruan. Na binimentoe
di Punda na diferente coenucoe nan a kibra we-
soe di toer catiboe, koe nan a cohe coe arma den
man, pa larga un ehempel pa e otro negernan,
koe a bolbe na es coenucoenan. Te dia 19 di Sep-
tember Van Westerholt a gana Punda; El a bi-
ni coe Toela, gefe di es lamantameutoe, koe un
koe pa orde di Van Westerholt nan a kap manoe i pia
di es Toussaint i otro prisonjeronan i a tira nan despne
den laraar, mientra Toussaint a drief bini tera su manece
i tabata keha di sed, ,,i koe un tiroe di revolver nan a
pap:a SU sed pa semper.
Segun mi opinion, por bien considera es cuenta como un
cuenta di nanzi. Di promer Toussaint NO tabata gefe di la-
inaiicamentoe; di dos arehivonan no ta moenstra nada to-
caiiti es eastigoonan cruel i porfin ta basta imposibel koe
un bende, koe nan a corta toer su bena di braza i pia,
por a keda biboe den lamar asina tantoe ora largoe.
Unieo caso di kapmentoe di m^n, koe ta para den
arohivo, ta di Pedro...”
|
|