| 1 |
 |
“...CHRONIQUE
DE
GILLES LE MUISIT
I
QuONIAM SEMPER INCIPIENDUM EST a D1GNIORI, EGO
DIREXI MEUM PROPOSITÜM AD TEMPORA SANCTI ET
ILLUSTRISSIMI REGIS FRANCIE LUDOVICI, AD ALIQUA
NOTABILIA REGISTRANDA QUE DE EO AUDIVI A PLU-
RIBUS FIDE DIGNIS PERSONIS REGORDARI1.
Regnante illustrissimo rege Francie sancto Ludo-
vico, frater Vinceniius, de ordine Fratrum Predicato-
rum, lucidissime et luculentissime unum tractatum
composuit, incipiens a principio mundi; gesta Roma-
norum pontificum, imperatorum, et vitam Sanctorum
ac flores, et sanctorum patrum et prophetarum, et de
1. Cette rubrique se trouve au fol. 46, au bas de la première
colonne, dans le manuscrit de Courtrai. Pour des raisons que
nous avons indiquées dans la Préface, nous avons jugé inutile
de rééditer ici le commencement de la chronique, qui est d’un
intérêt trop spécial. Ce début comprend 1’histoire de Saint-
Martin de Tournai et le récit de 1’élection de Gilles le Muisit
& 1 abbatiat, intitulés dans le manuscrit « Tractatus primus »
et...”
|
|
| 2 |
 |
“...moralia et antiquas hystorias, sicut
invenerat in nostra liberaria. Et multum habuit monas-
terium nostrum commendatum, dicens, sicut dicitur
in vulgari, quod per fragmenta apparet qualis potus
fuit, dicens etiam quod bene apparebat quod mona-
chi scripturas plus amabant quam carnis vitia et ocia,
supplicans conventui, ut semper in melius proficerent.
— Et audivi a multis predecessoribus nostris viris
religiosis quod omni tempore, tam in hyeme quam
estate, semper monachi inveniebantur aut in templo
cantantes vel orantes, vel coram altaribus existentes,
aut in claustro studentes vel scribentes, exceptis horis
prandii, sive cene et recreationumingardino, ubi insi-
mul semper erant et hora competenti.
De sancto et illustrissimo rege Ludovico supradicto
audivi a multis tide dignis personis, religiosis et secu-
laribus, qui eum viderant, quod homo fuit humilis,
diligens pauperes et scolares proficientes, religiosos
omnes, precipue Cystercienses, fratres Predicatores
et Minores, de humili habitu...”
|
|
| 3 |
 |
“...fecerunt, litte-
rati aliam partem et alii terciam partem; et sic non
poterant concordare quia tres personas eligebant;
propter quod primus compromissus exspiravit; et sic
iterato plures compromis[fol. 53]sos facientes nichil
proficiebant. Eratque inter eos magister Mikael de
Warenghien, de villa Insulensi oriundus, in tempo-
ralibus simplex, canonicus tarnen et scolasticus, pol-
lens bonis moribus et bene litteratus; in omnibus
compromissis secundum conscienciam nominans unam
personam certam, et semper tenens propositum suum,
nonquam aliam personam voluit nominare. Post mul-
tos autem dies, factis compromissis et ürmatis et
expiratis, convenerunt in capitulum et fecerunt con-
1. C’était pour Gilles un souvenir d’enfance, puisqu’il avait
a peine dix ans quand 1’évêque Philippe de Gand mourut....”
|
|
| 4 |
 |
“...28 GILLES LE MUISIT. [1300]
et omni juri sibi competent per nominationem de se
factam volunta(ta)rie resignavit. Et quia terminus
et potestas eligendi expiraverat, et dictus magister
Stephanus et illi de sua parte processus suos faciebant
et necessaria providebant, decanus autem et capitu-
lum qui semper retroactis temporibus concorditer
degerant, deliberatione habita diligenti, vocatis secum
sapientibus et jurisperitis, postulationem faciendam de
persona ydonea summo pontiflci concordaverunt et
eandem formaverunt. Et miserunt apud Leodium pro
magistro Godefrido de Fontanis, doctore in theolo-
gia peritissimus *, et concorditer suam intentionem
eidem narraverunt. Qui regratians toto capitulo et
singularibus personis, assumpsit in se onus negotium
prosequendi; acceptisque litteris et munimentis et ea
que necessaria erant, ivit ad Romanam Curiam, tem-
pore domini Bonifacii.
Tempore illo comes Boloniensis et Alvernensis,
qui satis familiaris erat domino pape, acceptis
litteris a domino rege...”
|
|
| 5 |
 |
“...48 GILLES LE MUISIT. [1294-4295]
sanctum virum Petrum, dictum Heremitam, vocatusque
fuit Celestinus1. Hic nihil sciens de temporalibus, sed
semper totus raptus in celestibus, orationibus instanter
intentus et vigiliis divina anteponens, aspirans omni
die reverti ad heremum, tandem, sicut dicebatur, de
consilio dominorum cardinalium, procurante domino
Benedicto, tune cardinali, dictus dominus papa Celes-
tinus fecit unam decretalem continentem quod papa
potest resignare. Facta [fol. 75 v°] autem dicta decre-
tali, et in studiis et ubique publicata, predictus domi-
nus papa infra annum resignavit2 et ad locum unde
assumptus fuerat est reversus, vivens postmodum
religiose et sancte, adeo quod sancta mater Ecclesia,
de vita sua et miraculis informata, ipsum canonizavit,
atque cum sanctis et electis est reputatus.
Anno m° ducentesimo nonagesimo quinto, domini
cardinales, ut moris est, in certo loco detenti et
coadunati, dominum Benedictum, cardinalem, in sum-
mum pontificem elegerunt, qui vocatus...”
|
|
| 6 |
 |
“...exercitum; et combusserunt sua ten-
toria et logias, recedendo prout potuerunt.
Magna autem copia exercitus cum magno labore,
equites et pedites, venerunt versus Tornacum. Guber-
natores autem civitatis et alii cives, recolentes de
comité Attrebatensi et de eventu ante Curtracum ver-
sus Groninges, clauserunt et reseraverunt portas, quia
quamplures intraverant; et nesciebant rei geste veri-
tatem. Et circa horam vesperarum quidam de servien-
tibus regis venerunt nuntiare quod rex veniebat et
semper pluebat in maxima quantitate. Venitque rex
et intravit in civitatem et pervenit in monasterium
Sancti Martini, ibidem moraturus, in Exaltatione Sancte
Crucis'; venitque contra eum unus monachus qui
1. 14 septembre....”
|
|
| 7 |
 |
“...QUIDEM EDUARDUS, NON ORSTANTE HOMAGIO A SE
FACTO DOMINO DIGTO REGI FrANCHIE AmBIANIS, PETE-
BAT SIBI REGNUM FrANCIE DEBERI TANQUAM PROXI-
MIORI ET QUOD MINUS JUSTE ET CONTRA RATIONEM
DICTUS PhiLIPPUS REGNUM FrANCIE TENEBAT ET USUR-
PABAT IN SUI PREJUDICIUM ET GRAVAMEN; FUERUNTQUE
SIBI ALLIGATI ET COADJUTORES DUX BrABANTIE, DUX
DE Gelres, GUILLERMUS, comes Hanonie, Hol-
LANDIE, ZELANDIE ET DOMINUS FRIZIE, ET MULTI ALII
PRINCIPES IN AlEMANNIA, TOTA ETIAM PATRIA FlAN-
DRIE, COMITÉ LUDOVICO DOMINO SUO SEMPER USQUE AD
FINEM VITE SUE CUM REGE FrANCIE EXISTENTE ET SER-
VANTE FIDEM SIBI.
Dominus papa Benedictus et domini cardinales,
audito et agnito de disseusione mota inter dominos
reges Franchie et Anglie, cognatos et propinquos,
doluerunt et turbati sunt nimis et, deliberatione
Chroniques, éd. P. Paris, t. V, p. 370; Chronographia, éd.
Moranvillé, t. II, p. 42-44; Froissart, éd. Luce, t. I, p. 129,
130, 396-397, t. II, p. xm, note 3.
1. Le bas de la seconde colonne du fol. 96 et le verso sont
blancs;...”
|
|
| 8 |
 |
“...gubernante,
rex Tartarorum qui dicitur Cham1, per quoddam
miraculum quod sibi Dominus ostendit, fidem chris-
tianam credidit et approbavit, et ad eandem corde
est conversus, cupiens fieri christianus. Miraculum
autem tale fait : rex predictus habebat plures concu-
binas; fait autem inter eas una, quam rex pre aliis
diligebat, que erat Christiana; dictus autem rex plu-
ries precibus, minis et terroribus requisivit ut chris-
tianitatem abnegaret et legi, quam tenebat, se subde-
ret; illa autem semper restitit et fidem christianam
observavit. Accidit vero quod rex earn cognovit et
illa, concipiens puerum, edidit masculinum; fuit autem
encore été plus explicite que Gilles : « Anno Domini m ccc xxxvij,
feria secunda post Ramos Palmarum (6 avril), venit conestabu-
larius Francie, Radulphus [de Brienne], comes de Eu, et filius
ejus comes de Gines, adjunctis sibi pluribus nobilibus cum
mille armaturis, ut dicebatur. Et recessit, nullo negotio peracto,
feria tertia ante Pentecosten (2 juin). Postea...”
|
|
| 9 |
 |
“...fixerunt tentoria a fluvio Scalde retro
moniales2 et supra fluvium de Maire usque ad villam
de Orka; et rex Anglie fixit tentoria superius versus
domum leprosorum de Valle; et dominus Robertus de
Attrebato sequendo usque ad fluvium de Ries. Et sic
citra et ultra fluvium Scalde fuit civitas circumdata et
vallata ab mimicis ita quod nullus poterat exire aut
intrare nisi in periculo vite sue.
Rex autem Franchie cum suo exercitu erat in valle
Gasletensi et prope Ypris. Et comes Flandrie Ludovicus
fuit semper cum domino rege Franchie, a principio
guerre usque dum vitam finivit.
Prima autem die augusti, scilicet in die beati Petri
[fol. 101 v°] ad Vincula, exierunt de exercitu Anglico-
rum cum Flandrensibus summo mane magna copia
1. Froissart (éd. Luce, t. II, p. 44-45) n’indique pas cette pre-
mière position occupée par le due de Brabant; pour les autres
opérations du siège, pour les emplacements occupés par les
troupes alliées devant Tournai, son récit concorde en tous
points avec celui de Gilles...”
|
|
| 10 |
 |
“...148
GILLES LE MUISIT.
[1345]
Gandavum. Regnavitque per septem annos, et fuit
gubernator et superior tocius ville Gandensis et tocius
patrie Flandrie, et ad ejus imperium et voluntatem
obediebant, et nichil in dicta patria fiebat sine eo, et
erat semper vallatus viris armatis viginti quinque vel
triginta fortissimis et ad bella promptissimi[s]. Et
multa mala evenerunt per eum et propter eum.
Anno millesimo trecentesimo quadragesimo quinto,
Wilhelmus, comes Hannonie, nepos Philippi regis
Franchie, in estate cum ingenti exercitu obsedit civi-
tatem de Trajecto inferiori; sed, infecto negotio,
reversus est1.
Eodem anno, idem comes, motus propria voluntate,
sicut juvenis videns et considerans et sperans actus
suos fore prosperos, ordinavit ire contra Frisones et
super eos dominari contra voluntatem et consilium
multorum nobilium sibi subjectorum; monuitque et
mandavit in Hannonia, Holland ia, Zelandia, et coadu-
navit ingentem exercitum nobilium et pcditum, et a
diversis partibus eum sunt secuti...”
|
|
| 11 |
 |
“...CHRONIQUE.
151
[1346]
Item vicesima octava die maii, conestabularius, dux
Atheniensis cum aliis comitibus et gentibus armorum,
venit coram villa que dicitur Villafrancha, bene val-
lata muris et fossatis, que semper fuerat pro parte
regis Franchie sed se Anglicis reddiderat; sed post
multas fraudes et post multos insultus capta fuit et
totaliter destructa, cesis pluribus et in ore gladii
positis.
Item erant cum duce Normannie quinque milia
equitum et viginti milia peditum, ut dicebatur.
Item comes de Albi erat Burdegalis, habens secum
mille armaturas cum totidem archistis solum et decem
milibus peditum.
Item secundo dux Normannie obsedit villam et cas-
trum d’Aguillon et stetit ibi per longum tempus.
Eodem anno in festo sancti Johannis Baptiste1, con-
cordaverunt Flandrenses unanimiter esse cum rege
Anglie in villa Gandensi et quod ad nutum ejus vel
alicujus de sanguine suo irent quocumque vellet eos
ducere.
Item circa festum beate Marie Magdalene2, venit rex
Istore et Chroniques de Flandre...”
|
|
| 12 |
 |
“...dicebantur.
Notandum est autem. quod postquam terminus
supradicti respectus accepit finem, tanti rumores
cucurrerunt inter personas autenticas et mediocres
ac inter reliquum vulgus, unusquisque opinionem
suam referens; aliqui dicebant treugas esse datas
per quinque annos de instinctu Summi Pontificis2,
alii pacem et concordiam firmam affirmabant inter
duos reges. Et sic diversi diversa dicebant quia
videbant quod nullus regum vel partes eorum se
movebant; et nullus potuit scire veritatem, existentes
semper in dubio. Et sic nescirem posteris de predicto
tempore aliquid scribere veritatis.
Recepta tarnen fuerunt bona terre cum pace et
absque molestia.
Accidentia que secuntur evenerunt in anno mille-
SIMO TRECENTESIMO QUADRAGESIMO OCTAVO.
In illo anno, respectus datus inter supradictos
1. 9 octobre.
2. Froissart (éd. Luce, t. IV, p. 66) fixe la durée des trêves
a deux ans....”
|
|
| 13 |
 |
“...CHRONIQUE.
205
[1348]
pepigisse cum Anglorum rege1. Comes autem fretus
sano consilio, ut eos revocaret, misit ad eos nuntios,
et litteras deprecatorias, et promissiones fideles, quod
eis esset pacificus dominus et omnia forefacta condo-
naret, et quod nullum corrigeret nisi per legem et
patrie consuetudinem. Illi autem semper in sua mali-
cia remanebant, prevalentibus malignis et perversis.
Comes autem, nichil proficiens, habita deliberatione
cum aliis viris et tota patria, concordaverunt ut
omnes aditus et introitus circa dictas duas villas cus-
todirentur, nee victualia eis adhiberentur; et sic dicti
aditus fuerunt observati a quarta decima die octobris
usque ad diem beati Nichasii2.
Anno autem illo, in die Omnium Sanctorum, dux.
Brabantie et dux de Limbourch venerunt in villa de
Tenremonde cum magna copia armatorum, ut ei fer-
rent auxilium contra dictas duas villas.
Feria autem quarta post festum Omnium Sancto-
rum3 exierunt Gandenses versus villam de Donza, et
illi qui erant in Donza...”
|
|
| 14 |
 |
“...Flandrie temporibus nos-
tris evenerunt. Quis unquam ista audivit? quis vidit
talia? quis hóe excogitare potuit ut Flandrensis popu-
lus, prevalentibus malignis et perversis, et tota patrie
communia, quibus in suis perversitatibus bonos con-
sentire oportebat, tam propter timorem vite sue
quam perditionem bonorum suorum, tam diu ambu-
lans in tenebris et habitans in regione umbre mortis,
populus tam rebellis, gens sine capite, modo volens
unum, modo aliud, nunquam in uno proposito perma-
nens, semper paratus se coadunare ad malicias et ad
guerras, nulli obediens nisi illis quos eligebant et qui
sibi placentia loquebantur et pro sue libito voluntatis,
qui etiam, expulso Ludovico, comité et domino suo
proprio, pepigerunt fedus autoritate propria cum rege
Anglie, cum duce Brabantie, cum comité Hannonie et
aüis principibus [fol. 134 v°] et baronibus contra
illustrissimum principem dominum Philippum, regem
Franchie, et qui pluries extra patriam Flandrensem,
in sede coram Tornaco et in pluribus...”
|
|
| 15 |
 |
“...adhuc Roberto comite, patre suo, et sepultus est
in domo Fratrum Minorum Parisius; et quia Ludovicus,
filius suus, heres erat et sibi competebant comitatus
Flandrie, Navercensis et de Retiers, data fuit ei uxor
de sanguine regio, filia Philippi regis Francie, dictus
Longus, et medius trium fratrum qui successive
regnaverunt; habuitque de dicta comitissa unum
filium cui impositum est nomen patris sui Ludovicus.
Et quia dictus comes noluit consentire in rebellione
Flandrensium nec esse cum eis, sed semper fuit cum
domino rege Francie, cui fecerat homagium, servando
fidem suam in tantum quod in bello, in conflictu apud
Grecy, cum aliis nobilibus cecidit et mortuus est.
Post cujus mortem Ludovicus juvenis, filius ejus,
fecit domino Philippo, regi Franchie, homagium. Hie
fuit cui Flandrenses post diutinam rebellionem obe-
dierunt, ut superius est narratum. Accidit autem quod
Flandrenses ficte et fraudulenter introduxerunt eum in
patriam suam, munera plurima ei offerentes atque
dantes et quamplurima...”
|
|
| 16 |
 |
“...218
GILLES LE MUIS1T.
[1348]
Secundum stylum romane curie tabelliones et scrip-
TORES IN INSTRUMENTIS ET IN LITTERIS QUAS CON-
FICIUNT SEMPER MUTANT DATAS SUAS ET RENOVANT
ANNUM A NATIYITATE DOMINI NOSTRI JHESU GhRISTI.
In Francia autem et in Flandria et in nostris
PARTIBUS ET ALIBI [fol. 1 36] RENOVATOR ANNUS AB
INCARNATIONE ET MUTANTUR DATE LITTERARUM DIE
Veneris in Parasceve Domini post officium misse.
Annus igitur millesimus trecentesimus quadragesi-
mus octavus, ab Incarnatione incipiens, fuit annus ab
origine mundi vjm v° xlvij1 2. Anno illo fuit indictione
prima, epacta decima octava, concurrens secundus;
in tabula que incepit« algedo », fuit a Nativitate Domini
incipiens, dictio « flietro » invenietur in versu*. Et fuit
dominicalis littera .e. in tabulari, littera .l.3 prepunc-
tata, fuitque annus bissextilis, annus cicli Solaris ter-
cius decimus, annus cicli lunaris sextus decimus,
annus decemnovenalis cicli decimus nonus, claves
terminorum4 xxxviij, terminus Pasche xv° kl. maii...”
|
|
| 17 |
 |
“...256. GILLES LE MUISIT. [ÏS^]
Item quod fosse sint profunde sex pedibus et
locelli non elevati, et quod in qualibet parrochia
sint semper parate tres fosse. Item quod in vigi-
liis et in missa fiant ift ecclesiis [fol. 30] exequi^,
uno pallio posito super stramina, sicut fit in sërviciis,
et luminare secundum possibihtatem et voluntatem
amicorum; et quod in exitu eCclesie non conveniant
in domibus defunctorum, nee* ponantur banni aut
sedes in vicis, nee fiant alia consueta.
Item quod nullus de nigro vestiatur 'nisi pater, fra-
ter, maritus aut infantes, nee fiat convivium excedens
pro decem scutellis.
Item fuit proclamatum quod nullus post'nönam
in die Sabbati opereretur de quocumque opere, nee
venderet aut emeret; item quod in die Dominica
nichil venderetur nisi victualia; item quod non essent
factores aut venditores taxillorum, nee quod ullus
jocus fieret quoquomodo, ubi currerent aut essent
taxilli; et quod in talibus nee in aliis nulla essent,
sicut esset consuetum, de Deo nee de Sanctis...”
|
|
| 18 |
 |
“...in Romana civitate, sicut fuit in anno m°
ccc°. Sed rex Francie, ut dicebatur, et sui consiliarii
impedimentum apponebant, hac de eausa quia rex An-
glie guerram contra ipsum inceperat, et nolebat quod
regnum suum vacuaretur de personis, aliasque pere-
grinationes universas ad Sanctum Jacobum et ubique
impediendo. Nee valebat aliquis [fol. 33] exire regnum
sine regis littera vel mandato.
Oratio facta ad sanctum Sebastianum pro morta-
LITATE QUE VIGUIT ANNO M° CCC° XLVIIII.
O Sancte Sebastiane,
Semper vespere et mane...
... Quod mercedem habeamus
Et martyrum consortium
Et Deum judicem pium.
COPIA QUORUMDAM VERSUUM IN UNO LIBRO REPERTORUM :
Frequenter cogitans de factis hominum...
... Et loca repetunt nee grata bestiis.
QuEDAM AUCTORITATES VETERES REPERTE IN UNO LIBRO.
Yera ad Deum confessio...
... Rari sunt qui hoe sciant et verum est1.
i. Nous n’avons pas cru devoir publier ces poésies, qui ne
présentent pour 1’historien qu’un intérêt médiocre....”
|
|
| 19 |
 |
“...ejus ad
episcopatum Tornacensem reverendo patre domino
Philippo d’Erbois, tunc Noviomensi episcopo, decanus
etcapitulum ecclesie Beate [fol. 41 v°] Marie Tornacen-
sis ordinaverunt, ut moris est, de spiritualitate dicti
episcopatus et instituerunt officialem magistrum Jaco-
bum Fouke, canonicum suum et scholasticum, limi-
tantes ejus potestatem, ut dicebant aliqui, quod de
criminalibus se intromittere non deberet, capitulo
inconsulto.
Accidit autem quod, procurante humani generis
inimico, qui semper circuit querens quem devoret1,
1. Epist. beati Petri apost. prima, V, 8....”
|
|
| 20 |
 |
“...festum Purificationis5. Que ordinatio universali
populo multum displicuit, quia pejus venit super malum;
nam omnia, ut dicebant viatores et mercatores, sicut
prius cara erant ultra modum. Et cessavit lucrari
communitas, pro eo quod mercatores quid facere nes-
ciebant, et dicebant quod moneta nova equipollebat
monete precedenti; in tantum quod in principio men-
sis martii cepit moneta mutari et de die in diem cres-
cere in prejudicium mercatorum et omnium aliorum;
et parum erat in uno statu quin semper mutaretur.
Anno etiam illo videlicet m°ccc°lj0, reverendus pater
1. 2 février 1352 (n. st.).
2. Déclaration du 23 janvier 1352 (n. st.). Cf. Saulcy, Docu-
ments monétaires, t. I, p. 301.
3. Déclaration du 3 février 1352 (n. st.). Cf. Saulcy, op. cit.,
t. I, p. 302.
4. Déclaration du 4 février 1352 (n. st.). Cf. Saulcy, ibid.
5. 4 février 1352 (n. st.)....”
|
|
