| 1 |
 |
“...clementiam. Philippus autem, tanquam filius obediën-
tie, collecto ingenti exercitu Francorum et aliarum
nationum, sine dilatione obedivit et, provisis necessa-
riis, iter arripuit et secutus est eum populus innume-
rus, propter indulgentias maximas quas dominus papa
concesserat. Veniens autem rex et acies sua in Arra-
goniam, propter intemperiem aeris quia estas erat
calidissima et tempestas muscarum [fol. 50] et alio-
rum plurimorum incommodorum, infecto negotio,
vastata tarnen pro magna parte patria, et propter
famem validam redierunt, maxime quia rex Philippus
ibidem migravit ab hac vita; et fuit in Franciam repor-
tatus et sepultus in ecclesia Sancti Dyonisii.
Anno m° cc0 octogesimo sexto, mortuus est Petrus
de Arragonia, postquam rex Francie et sue acies sunt
reverse1.
Anno m° cc0 octogesimo nono, dux Brabantie con-
gregavit magnum exercitum contra archiepiscopum
Coloniensem, et erant cum archiepiscopo comes de
Lussembourc et ejus frater, comes de Gelris, comes de
Barro et alii principes...”
|
|
| 2 |
 |
“...[1320-1335] CHRONIQUE. 33
decanus et capitulum ecclesie Beate Marie Tornacensis,
considerantes quod populus Flandrensis quampluri-
mum devotus, habito inter se consilio, concorda-
verunt quod feretrum Beate Marie in dicta patria et in
episcopatu undique portaretur, ad promovendum dicta
corda ad devotionem, perpendentes quantum habun-
dat iniquitas, refrigessit (sic) caritas multorum, quia
propter guerras processio Tornacensis non erat, ut
solebat, visitata.
Mortuo autem domino Guillelmo de Ventadour epis-
copo, dominus papa Johannes vicesimus secundus
reservaverat episcopatus et alia benefitia, et, cognito
decessu domini episcopi, contulit ilium venerabili viro
discreto et nobili domino Theobaldo de Saussoire qui,
receptis bullis, suscepit ordines et fuit sacratus; sed
morte preventus non venit personaliter in Tornacum.
Et sic fuit cassata electio facta de magistro Johanne de
Portali1.
Anno m° trecentesimo tricesimo quinto, mortuo
dicto domino Theobaldo de Sausoire, dominus Andreas
de Florentia...”
|
|
| 3 |
 |
“...[1297] CHRONIQUE. 55
Et sic predictis ordinatis, rex cum suo exercitu ivit
versus [fol. 77 v°] villas de Ypris et de Brugis; que
ville cum patria circumquaque se reddiderunt regi; et
sic per villam d’Englemoustier et de Curtraco cum
sua acie est reversus et venit versus Tornacum,
licenciato suo exercitu. Et intravit in Tornacum in
die sancti Dyonisii1, et dominam reginam visitavit
et sic versus Parisius est reversus. — Et in illo anno
stella comata apparuit. — Et domina regina regem
est secuta. — Guido autem comes Flandrie cum libe-
ris suis erat in villa Gandensi, que tunc pro parte
ejus erat2. — Post recessum domini regis, Flandria
quievit aliquo tempore super guerris inceptis.
Quo tempore dominus papa Bonifacius motus est
contra dominum regem Franchie, tam propter factum
comitis Flandrie quam ex diversis causis aliis, et quia
utebatur de consilio comitis Attrebatensis et fratrum
ejus, et de consilio Petri dicti Flote et quorumdam
aliorum, et non de consilio parium et baronum.
(Tailleurs...”
|
|
| 4 |
 |
“...60
GILLES LE MUISIT.
[1301]
Anno ra0 trecentesimo primo, Gandenses, videntes
quomodo dominus comes et filii ejus et milites an-
[fol. 79 v°]tedicti se posuerunt in voluntate regis et
in sua prisione, habitis pluribus parlamentis, per
bonos mediatores promiserunt sicut alie ville et patria
promiserant, et rex recepit eos sub certa forma.
Anno igitur illo, xviij* die mensis may, paratis
necessariis, dominus rex Franchie, vallatus consilio
baronum atque nobilium, cum magna comitiva venit
et cum eo domina regina; et descenderunt et iverunt
per Gurtracum in villam Gandensem, ubi fuerunt hono-
rifice recepti; et Gandenses et tota patria regi fece-
runt homagium. Post quod factum iverunt Brugis qui,
recipientes eum honorifice et gratanter, regi et regine
plurima dona optulerunt et dederunt; postea iverunt
versus villam de Ypris ubi etiam gratanter sunt
recepti.
Anno predicto videlicet m°ccc° primo, dominus papa
Bonifacius, affectum habens ad Flandrenses; comitem
et ejus liberos, compatiens eis...”
|
|
| 5 |
 |
“...66 GILLES LE MUISIT. [1302]
fluvium de Liza. Venerunt autem illi de Brugis1 et
patria circumquaque usque ad mare cum illis de Cur-
traco, nee erant cum eis Yprenses neque Gandeuses.
Et comes vastavit patriam circa Curffol. 8i v°]tracum
et combussit villas citra et suburbana de Curtraco et
fecit multos insultus.
Tandem undecima die julii, in feria quarta et in
die translationis beati Benedicti, dictus comes fecit
proclamari quod totus exercitus in campo ante
monasterium de Groninghes se adunaret; quod ita
factum fuit; et ibi fuerunt acies et scale ordinate.
Exieruntque Flandrenses, qui in Curtraco erant,
de villa; et, terga vertentes ville, fecerunt de ea
quasi murum, et facies tenebant versus suos inimi-
cos, et se ibidem ordinaverunt; et erant omnes pedites
et nulli equitantes, et pauci aut paucissimi respectu
aliorum. Tunc comes precepit quod gentes sue appro-
pinquarent, factumque est ita. Et sic ceperunt invi-
cem due acies debellare et pedites dicti comitis cepe-
runt Flandrenses superare...”
|
|
| 6 |
 |
“...70
GILLES LE MUISIT.
[1302]
dimissa obedientia quam regi promiserant; et sic illi de
Duaco, de Bethunia, et tota patria regi antea acquisita,
se eisdem reddiderunt. Rex autem, habito consilio,
misit et congregavit exercitum grandem nimis et venit
apud Attrebatum in die de[fol. 83]collationis beati
Johannis Baptiste1, et inde venit apud Vitriacum cum
suo exercitu. Dicti autem Johannes et Guido fratres
cum Flandrensibus venerunt ex adverso contra eum
et ibi steterunt utraque acies per dies aliquos.
Rex autem Anglie, habens sororem regis Franchie
in reginam, fovebat tarnen partem comitis Flandrie et
Flamingorum, et dolebat de exercitibus congregatis.
Quadam autem nocte jacens cum regina finxit se dolere
et quasi iratum; regina autem petenti causam quare, sic
dicitur respondisse : « Soror, doleo quod frater ves-
ter proditus est et venditus ita quod Flandrenses eum
sine bello capient; et hoe dico vobis in secreto. »
Regina autem, cogitans tota nocte, summo mane sur-
rexit et confecit litteras...”
|
|
| 7 |
 |
“...sibi obicerentur responsurum, et sub
tali conditione quod, si exiret, tanquam reus punire-
tur et essent sibi imposita approbata. Ludovicus
autem, fracta et dimissa prisione, venit in Flandriam
in tribus villis et aliis locis omnibus, petens et requi-
rens a consiliariis villarum ut sibi consilium et auxi-
lium ferrent contra suum patrem, imponens ei quod
ipsum accusaverat apud regem; paucos tarnen inve-
nit qui cum eo vellent esse nee fovere ejus partem,
nisi aliqui [fob 87] banniti de dicta patria et expulsi.
Anno millesimo ccc° tercio decimo, tres filii domini
Philippi regis Crassi, videlicet Ludovicus, primogeni-
tus, rex Navarre, Philippus, secundus, comes Picta-
vensis, et Karolus, comes de le Marche, et alii plures
nobiles cum eisdem in die Penthecostes1 fuerunt mili-
tes facti et ordinati.
In illo anno, apud Louveng, in feria secunda et in
crastino que fuit prima dies may, fuerunt circiter
ducenti armigeri ad torneandum et ibi fuit festum
grande; — et etiam Parisius pro novis militibus...”
|
|
| 8 |
 |
“...CHRONIQUE.
87
[1315]
pinquare ville Curtracensi, Flamingis comparentibus
ex adverso, et coadunaverunt se in villa Curtracensi
contra eum. Et dicebatur quod nunquam rex Franchie
habuerat tam grandem et nobilem exercitum; et erat
ipse homo quamplurimum animosus.
Toto autem illo tempore fuit tanta pluvie inundatio,
die ac nocte, quod non videntes ullo modo possent
credere, nee ab antiquis fuit visum, ut dicebant. Et
dolorem ac penuriam ultra modum totus exercitus
passus fuit, quia in tota ilia patria usque ad Curtracum,
ubi exercitus erat, quando tempus est pluviale, talis
est conditionis, et in [fol. 88 v°] hyeme etiam, quod
extra domos ibi nullus potest durare. Et sic fuit tali
necessitate compulsus quod de suo proposito est frus-
tratus et non potuit adimplere quód volebat; et sic
cum dolore cordis maximo et anxius, consilio habito,
licentiavit suum exercitum; et combusserunt sua ten-
toria et logias, recedendo prout potuerunt.
Magna autem copia exercitus cum magno labore,
equites et pedites...”
|
|
| 9 |
 |
“...locum ubi erant tentoria, et spolia
infinita habuerunt, et quamplurimum sunt lucrati;
quia, propter discrimina viarum, multa que portare
non potuerant, dimiserunt. Rexque, consilio habito,
re versus est Parisius.
Anno eodem venit Gaucherus, dominus de Chaste-
lon et conestabellarius Franchie, post recessum dicti
regis et de ejus mandato, feria quarta ante festum
beati Martini1, cum magna copia nobilium armatorum.
Et in [fol. 89] crastino ivit versus Espire, ubi erant
multi Flamingi et illi de patria congregati, et debella-
vit eos, cesisque multis et captis, secum deduxit cap-
tivos in Tornacum, et plures misit in villam Insulensem
et recessit. Et post rediit in nocte beati Vincentii2,
et ivit apud Helchin, et ibi cepit mul tos Flamingos
et alios rebelles, et secum adduxit; et in illa nocte
tanta pruina et densa fuit quod nulla claritas preva-
lebat.
1. 5 novembre 1315.
2. 21 janvier 1316 (n. st.)....”
|
|
| 10 |
 |
“...CHROMQUE.
[1323-1325]
95
tam villam combusserunt. Et ceperunt dictum comi-
tem, se viri liter et audacter defendentem; adduxe-
runtque eum Brugis, gaudentes de victoria, et longo
tempore in sua prisione tenuerunt. Tandem subtili-
ter, non valens alio modo evadere, ficte, ut dicitur,
per foramen unius latrine evasit1 et exivit2.
Anno m° ccc° vicesimo quinto, Gandenses et illi de
Aldenardo erant pro comité Flandrensi Ludovico, illi
autem de Brugis et tota alia patria erant sibi contra-
rii; fuitque super dictos Brugenses et vicinos eorum,
iilosde Franco, lata sententia in Tornaco. —Notandum
quod, vivente domino Roberto, comité Flandrie, qui ha-
bebat duos filios, Ludovicum, primogenitum, etRober-
tum, fratrem ejus — dictus autem Ludovicus habebat
Ludovicum filium ejusque sororem, —compositum fuit
et concordatum per amicos et per baro[fol. 91 ]nes, per
pares, per consilium villarum et totius patrie, consen-
tiente etiam dicto Roberto : Ludovicus juvenis, filius
dicti Ludovici primogeniti comitis...”
|
|
| 11 |
 |
“...essent. Tandem repertus in quadam domo in
villa Yprensi et ibi, cum novem aliis qui cum eo
erant1, fuit combustus et domus tota2.
[Fol. 93.] Ab anno m° ccc° vicesimo octavo et post,
Ludovicus, comes Flandrie, post victoriam habitam a
domino rege Francie Philippo in valle Casletensi, dic-
tus comes patriam Flandrie gubernavit; habuit tarnen
consiliarios de Burgondia et alios, qui non erant de
natione Flandrensi, quorum consilio utebatur, et per-
tractabat suos subditos satis dure; super quo tota
patria cepit murmurare. Et hoc fuit causa commotio-
num et rebellionum contra dictum comitem que pos-
tea evenerunt.
Anno Domini m° ccc° vicesimo nono, circa festum
Penthecostes3, fuit facta convocatio Ambianis prelato-
rum, baronum et principum Franchie, presentibus ibi-
dem Philippo, rege Franchie, et Eduardo, rege Anglie.
In quorum omnium presentia predictus Eduardus fecit
1. « Cum quasi quatuordecim sibi fatue adherentibus ipsum
et domum pariter combusserunt. » (Continuateur de Nangis,
éd. Géraud...”
|
|
| 12 |
 |
“...CHRONIQUE.
111
[1337]
civis erat, et tota patria fuit commota et turbata et
dicitur quod causa fuit rebellionum sequentium1.
Principium dissentionis et guerre mote inter illus-
TRISSIMUM PRINCIPEM DOMINUM PhILIPPUM, REGEM
FrANCHIE, QUONDAM DOMINI KAROL!, GOMITIS DE VA-
LOIS, FILIUM, ET DOMINUM EdüARDUM, REGEM AnGLIE.
QUI QUIDEM EDUARDUS, NON ORSTANTE HOMAGIO A SE
FACTO DOMINO DIGTO REGI FrANCHIE AmBIANIS, PETE-
BAT SIBI REGNUM FrANCIE DEBERI TANQUAM PROXI-
MIORI ET QUOD MINUS JUSTE ET CONTRA RATIONEM
DICTUS PhiLIPPUS REGNUM FrANCIE TENEBAT ET USUR-
PABAT IN SUI PREJUDICIUM ET GRAVAMEN; FUERUNTQUE
SIBI ALLIGATI ET COADJUTORES DUX BrABANTIE, DUX
DE Gelres, GUILLERMUS, comes Hanonie, Hol-
LANDIE, ZELANDIE ET DOMINUS FRIZIE, ET MULTI ALII
PRINCIPES IN AlEMANNIA, TOTA ETIAM PATRIA FlAN-
DRIE, COMITÉ LUDOVICO DOMINO SUO SEMPER USQUE AD
FINEM VITE SUE CUM REGE FrANCIE EXISTENTE ET SER-
VANTE FIDEM SIBI.
Dominus papa Benedictus et domini cardinales,
audito et agnito de disseusione mota inter dominos...”
|
|
| 13 |
 |
“...domino summo pontifice
Benedicto et a sacro collegio dominorum cardinalium
Parisius; et habuerunt cum domino rege [fol. 97 v°]
Franchie parlamentum. Postea recesserunt et transfre-
taverunt in Angliam et cum domino rege Anglie etiam
habuerunt parlamentum. Auditis ita partibus, ad
Curiam sunt reversi. Tractatus autem habitus inter eos
non fuit publicatus.
Eodem anno, venerunt Anglici, ut dicebatur, cum
trecentis navibus2 et fuerunt ante Sclusam; sed nihil
ibi fecerunt quia comes Flandrie et tota patria coadu-
nati eis restiterunt. Sic applicuerunt versus quamdam
insulam ad villas que vocantur Yulpin et Caysant,
super quibus habuerunt victoriam; et predictas villas
succenderunt, cesis et submersis plus quam quingen-
1. « In tantum vero exarsit indignatio eorumdem regum
quod dominus papa Benedictus misit ad eos duos cardinales,
videlicet Petrum, tituli Sancte Praxedis presbyterum cardina-
lem, et Bertrandum de Aquiro diaconum, pro pace reformanda;
sed nihil profecerunt. » (Jacques Muevin, éd...”
|
|
| 14 |
 |
“...fuit ad arma proclamatum, et
fuit rex armatus, et totus exercitus et acies ordinate
ad pugnandum; sed rex Anglie cum suo exercitu se
elongavit et fugit in Brabantiam et in Flandriam2. Et
rex Franchie, dolens quod rex Anglie sic fugerat, licen-
tiavit suos. Et Tornacenses reversi sunt et venerunt
in Tornacum in die Animarum3 et rex rediit versus
civitatem Parisiensem.
Anno m° trecentesimo tricesimo nono, in festo
Purificationis beate Marie4 erat comes Flandrie in Gan-
davo et tres ville, et tota patria Flandrensis, et obe-
diebant omnes Jacobo de Artevelde. Et tunc dux
Brabantie et comes Hannonie, et consilium tocius
1. Cf. Jacques Muevin, éd. De Smet, dans Corpus Chronico-
rum Flandrie, t. II, p. 470 : « Anno Domini m ccc xxxix, mense
octobri, missi fuerunt regi Francie Philippo, apud Buyronfosse,
ab urbe Tornacensi mille homines pedites; fueruntque ducto-
res Gualterus (corr. Gonterus) de Calone, qui in dicto ducatu
a rege balteo militari meruit insigniri, Jacobus Gargate et
Johannes Gargate...”
|
|
| 15 |
 |
“...fuerunt sibi contrarii et
cum suis inimicis, et etiam bona ecclesiastica et spiri-
tualia de personis ecclesiasticis, videlicet capitulorum,
monasteriorum etecclesiasticarum personarum quorum
capita sunt extra regnum suum. Comes etiam Hannonie
simili modo in suo comitatu levavit bona militum,
civium et aliarum personarum que fuerunt cum rege
Franchie et pro parte ejus, et etiam bona ecclesiastica
et spiritualia de personis, capitulis et monasteriis.
Jacobus autem de Artevelde et Flandrenses in tota
patria, simili modo ut premissum est, levaverunt,
cer[fol. 105 v°]tis personis ad levandum deputatis.
Anno m° trecentesimo quadragesimo primo, fuit
parlamentum apud Anthonium; et fuerunt ex parte
regis Franchie archiepiscopusRemensis, episcopus Tor-
nacensis, conestabularius et mariscalcus Franchie; pro
alia parte fuerunt dux Brabantie, comes Hannonie,
dominus de Byaumont et aliqui milites ex parte regis
Anglie et de consilio Flandrensium1 * *.
1. Cf. Rymer, t. II4, p. 104. — Le ler aoüt 1341, Philippe...”
|
|
| 16 |
 |
“...[1343]
CHRONIQUE.
143
secure de una patria ad aliam, et de nunc, in mercationi-
bus suis, et omnimode bone gentes et bona, tam per
terram quam per mare et per aquas, tam libere sicut
solebant venire et ire tempore predecessorum dictorum
regum, solvendo passagia et winnagia solita et consueta
integre, exceptis bannitis dictorum regnorum velalicu-
jus eorum per alteras causas quam per guerras regis;
sed barones de Gasconia et ducatus de Aquitania, et
alie persone de Gasconia, et dicto ducatu banniti(s)
vel alii comprehendantur in dictis treugis, et poterunt
ire de una patria ad aliam, durantibus dictis treugis.
Item quod die crastina dicte treuge proclamentur
et publicentur in duabus atiebus.
Item quod, si per aliquos dictorum regum vel
eorum gentium vel coadjutorum et alligatorum aliqua
sedes sit posita in Gasconia vel in ducatu Aquitanie
vel in aliis super mare de Grenesia vel Genesia vel
alibi, ubi tales sedes erunt, levabuntur citius quod
dicte treuge venient ad eorum noticiam; et quatuor-...”
|
|
| 17 |
 |
“...148
GILLES LE MUISIT.
[1345]
Gandavum. Regnavitque per septem annos, et fuit
gubernator et superior tocius ville Gandensis et tocius
patrie Flandrie, et ad ejus imperium et voluntatem
obediebant, et nichil in dicta patria fiebat sine eo, et
erat semper vallatus viris armatis viginti quinque vel
triginta fortissimis et ad bella promptissimi[s]. Et
multa mala evenerunt per eum et propter eum.
Anno millesimo trecentesimo quadragesimo quinto,
Wilhelmus, comes Hannonie, nepos Philippi regis
Franchie, in estate cum ingenti exercitu obsedit civi-
tatem de Trajecto inferiori; sed, infecto negotio,
reversus est1.
Eodem anno, idem comes, motus propria voluntate,
sicut juvenis videns et considerans et sperans actus
suos fore prosperos, ordinavit ire contra Frisones et
super eos dominari contra voluntatem et consilium
multorum nobilium sibi subjectorum; monuitque et
mandavit in Hannonia, Holland ia, Zelandia, et coadu-
navit ingentem exercitum nobilium et pcditum, et a
diversis partibus eum sunt secuti...”
|
|
| 18 |
 |
“...cum eo; sed de die
in diem gentes veniebant. Et fuit civitas fortificata
contra inimicos.
Et misit rex in Gasconiam ad ducem, filium suum,
qui sedebat coram castro de Aguillon, qui jam mora-
1. 10 aoüt 1346. — Cf. Chronique de Berne, éd. Kervyn,
dans Istore et Chroniques de Flandre, t. II, p. 456 : « Eo tune
Flamingi, qui tune federati erant cum rege Anglie, ut supra-
dictum est, cum audissent que faciebat rex in Normannia, in
magna multitudine ingressi sunt comitatum Arthesii. Post-
quam autem patria Allodii Sancti Vedasti reddita est eis,
abierunt et obsederunt Bethuniam ubi erat ex parte regis
Francie Johannes de Castellione tanquam castellanus, Godefri-
dus d’Annequin et quasi octoginta homines de Atrebato, quo-
rum multi erant balistarii, qui erant ad custodiendam villam. »
2. 25 juillet 1346.
3. Philippe VI donna au chambellan de Tancarville 3,000 écus
d’or pour payer sa rangon. (Journaux du Trésor, éd. Viard,
25 septembre 1349.)...”
|
|
| 19 |
 |
“...160
GILLES LE MUISIT.
[1346]
mane; et rex Franchie cum suo exercitu venit in ves-
pere in dicta villa de Araines. Et Anglici transierunt
Summenam fluvium per locum vocatum a le Blanke
Take ad duas leucas prope Abeville, ubi [fol. 112]
Godemarus dou Fayt erat capitaneus ex parte regis
Franchie; qui dicitur fugisse1, et sui et pedites de
patria, qui venerant sibi ferfe auxilium, dimisisse, de
quibus peditibus ceciderunt plus quam mille, ut dice-
batur; pro quo facto suspicio vehemens fuit super dic-
tum Godemarum.
Item vicesima quinta die augusti, transivit rex Fran-
chie et suus exercitus Somenam fluvium per pontem
apud Abeville, sequens regem Anglie; et venit sine
mora quinque leucas ad villam de a la Broie.
De conflictu et de pugna que fuit inter duos
REGES, REGEM FRANCHIE ET REGEM AnGLIE, ET
SUOS EXERCITUS, VICESIMA SEXTA DIE MENSIS AUGUSTI,
PER DIEM SARBATHI, AB HORA NONA USQUE AD NOC-
TEM, IN CAMPO INTER VILLAM DE LA BrOYE ET
VILLAM DE CRECY EN PONTIU, UBI ERANT NEMORA.
Quoniam eventus...”
|
|
| 20 |
 |
“...CHRONIQUE.
167
[1346]
septembri, circa festum sancte Crucis1 2, episcopus
Morinensis congregavit magnam copiam hominum de
patria et exivit cum Flamingis pugnaturus; et interim
Flamingi per vim in villam Morinensem intraverunt et
magnam partem combusserunt, villam spoliantes*.
Episcopus autem pugnavit contra Flamingos, et perdi-
dit bellum, et multi de suis occiderunt, et recessit ad
Sanctum Paulum. Et postea redierunt Flamingi et
combusserunt totaliter villam et domum episcopi,
nichil reservantes preter ecclesiam; et multos occide-
runt, captis plurimis et redimere facientes.
Et combusserunt Flamingi et Anglici totam patriam
inter Sanctum Odomarum et Boloniam.
Eodem anno, decima septimadie mensis septembris,
[fol. 118 v°] naves custodientes portum ante villam de
Calais circiter viginti quinque fuerunt capti a tringinta
duabus navibus et a quampluribus barghis, que super-
vettere de parte regis Franchie; quas aduxerunt cum
eis una cum providentiis; et, cesis omnibus, recesse-
runt; et hoe...”
|
|
