| 1 |
 |
“...INTRODUCTION.
xxij
lorsqu’il fut devenu aveugle : « Ad evitandam ociositatem
et ne essem impatiens, multa latino et gallico feci registrare
expendens in talibus tempus meum1. » Une miniature le
représente dictant sa Chronique : assis dans une stalle sur-
montée d’un dais, les mains appuyées sur les bras du siège,
il semble songer k la phrase qu’il va dire, tandis qu’k cötè
de lui, penché sur un cahier, un moine attend pour écrire
qu’il prenne la parole2. Le premier manuscrit qui fut écrit
ainsi devant lui contient la Chronique. II se trouve mainte-
nant k la bibliothèque de Courtrai; commencé en 13473, il
ne dut être achevé que vers Pkques 13494. II fut immédiate-
ment grossoyé sous la dictée de 1’auteur. Ce procédé de
rédaction peut seul expliquer la longueur de la rédaction.
Quand la Chronique fut terminée, Gilles, pour la conti-
nuer, entreprit un second ouvrage. II fit inscrire chaque
année, après Pkques, les événements qui venaient de se pas-
ser. Les Annales furent ainsi composées...”
|
|
| 2 |
 |
“...miraculis fuit sufficienter infor-
mata, canonizatus fuit et est cum Sanctis in gloria
reputatus; et idcirco non est expediens neque decens
quod de temporibus suis in aliquo me intromittam.
XJnum audivi de predicto domino rege illustrissimo
laudabile quod michi videtur utile posteris intiman-
dum1. Secundum consuetudinem suam, quolibet anno
die Veneris in Parasceve Domini, psalterium legebat a
principio usque in finem. Accidit in uno anno quod
quidam nobilis, de illustri genere progenitus, propter
multa maleficia per se perpetrata erat in Casteleto
Parisius. Die autem Veneris in Parasceve rex in capella
sua secundum morem psalterium legebat. Venerunt
autem propinqui et amici illius qui in Castelleto erat,
cum filio [fol. 47] et fratribus regis, ut dicebatur, ad
regem. Rex autem, videns eos, posuit digitum suum
super versiculum quem legere debebat, volens ibidem
reincipere. Unus autem de nobilibus, cui commissum
erat, dixit : « Illusfrissime domine, hodie est dies
gratie et in hac die Salvator...”
|
|
| 3 |
 |
“...levans tarnen digitum
suum, nam versus quem digi to signaverat talis erat :
« Beati qui custodiunt judicium et faciunt justitiam
omni tempore1 2 »; et paulisper deliberans, vocavit
amicos, dicens eis quod prepositus Parisiensis manda-
retur; et cepit legere. Illi autem, sperantes graciam et
deliberationem habere, ad prepositum miserunt velo-
cius. Yeniente autem preposito coram rege, rex adju-
ravit eum quod facta illius, si sciret, enarraret. Pre-
positus autem, conjuratus et mentiri non audens,
multa facta enormia de quibus erat informatus regi
enarravit. Rex autem ilico precepit, et sub capitali
sententia, quod statim sine mora, non obstante die
sollempni, ilium duceret ad patibulum, ipsum sus-
pendendo.
Transiit autem dictus rex ex hoe mundo anno
m° ducentesimo septuagesimo in Thunis, relinquens
heredes Philippum, primogenitum, et fratrem ejus,
comitem de Claromonte. Habuitque dictus rex tres
fratres, Robertum, comitem Attrebatensem, Arnul-
phum®, comitem Pictavensem, Karolum, comitem
A...”
|
|
| 4 |
 |
“...Fuitque a domino papa Cle-
mente, qui tune preerat, in regem Cycilie coronatus1.
Robertus autem de Flandria, gener ejus et habens
ejus filiam in uxorem que Blanka vocatur, filius pri-
mogenitus comitis Flandrie Guidonis, secutus est eum
cum magna multitudine nobilium et multis armaturis;
et ivit cum eo dominus Egidius li Bruns, miles
sapiens et in armis expertus, quem dominus Guido,
pater ejus, dederat ei ab infantia doctorem et ins-
tructorem; fecitque eum dictus Robertus sue aciei
mariscalcum, et multa bona consilia dedit dictus miles
domino principi Karolo et dicto Roberto et per eun-
dem multas habuerunt victorias, maxime in bello
apud Bonaventura2, et per ejus industriam habuerunt
ibidem victoriam.
Facta autem et gesta dicti principis nobilia haben-
tur in metro et in prosa in diversis locis, et maxime
Adam li Bochus de Attrebato fecit et composuit librum
unum in quo plurimum ipsum commendavit3.
1. La bulle du 26 février 1265 conféra a Charles d’Anjou le
royaume de Sicile; le 3 janvier de...”
|
|
| 5 |
 |
“...v0]. Abbasque Johannes,
qui tune temporis erat, ivit contra eum, supplicans ut
sibi placeret cum suis monasterii accipere caritatem.
Rex autem regratians respondit gratiose : « Domine
abbas, hospicium volumus et retinemus; sed nostris
erit sumptibus et expensis, non enim intendimus gra-
vare ecclesiam quia nimiam habemus comitivam. »
Venitque per portam Malleorum et per forum, eccle-
siamque Beate Marie visitavit, et, in monasterio veniens,
ibidem per aliquos dies pernoctavit. Fueruntque sibi
multa jocalia presentata; inter cetera fuerunt electe
de nobilioribus et pulcrioribus matronis et uxoribus
civium, et de domicellis et filiabus eorumdem, que
mappas et manutergia in magna copia presentarunt,
quod donum ob reverentiam et amorem earum rece-
pit, omnia alia preter comestibilia refutando. Fecitque
Curtraci suam visitationem et recessit anno m° cc0 octo-
gesimo primo. Et post reversus est in Franciam, et
postea in Cycilliam. Et decessit ab hac vita anno m° cc0
octogesimo quarto.
Anno m°...”
|
|
| 6 |
 |
“... qui fuit litteratus et de nobili pro-
genie, sequens in omnibus bonis operibus predeces-
soris sui vestigia; et tempore suo multos litteratos et
valentes personas in ecclesia de canonicatu preben-
davit, et inter ceteros quatuor nepotes suos: Walterum
de Manso, cantorem, Egidium de Cruce, cancellarium,
Walterum Hunghier et Johannes de Markries. Istos
quatuor vidi viventes per longum tempus. Acquisivit-
que dictus dominus episcopus redditus perpetuos de
quibus fit suum anniversarium; et alia multa in ecclesia
ordinavit et fecit digna laude et commendanda. Pre-
fuit autem circiter annis novem.
Anno m° cc0 sexagesimo secundo, defuncto domino
antistite supradicto, fuit electus dominus Johannes
Buchiaus, de Tornaco oriundus, qui erat canonicus et
de gremio; et vestigia predecessorum suorum laudabi-
liter est secutus. Rexit autem episcopatum circiter
quinque annis....”
|
|
| 7 |
 |
“...[1300-1324] CHRONIQUE. 29
maximis expensis necessaria ad suum festum facien-
dum. Et elegit hoc fieri in monasterio nostro Sancti
Martini, quod antea visum non fuerat; sed suas dedit
litteras quod propter hoc sibi aut successoribus suis
nullum jus acquiratur.
Anno igitur m° ccc° primo, vicesima quarta die
maii venit; veneruntque cum eo Robertus, comes
Attrebatensis, comes Hu-[fol. 54 v°] go Sancti Pauli,
Jacobus, frater ejus, dominus de Lutosa et Con-
dato, cum nobilibus et militia multa nimis; et dicitur
expendisse ad summam decem millium librarum
Turnocensium (sic). Fuitque homo mitis et affabilis,
de corde nobili, amans venatores et bestias, suum
officium spirituale gratiose exsequendo. Prefuit au-
tem annis circiter [viginti quinque]1 2 *; postmodum
autem per dominum papam ad episcopatum Camera-
censem est translatus.
Anno Domini m° [ccc° viges. sexto]8, postquam
dominus Guido de Bolonia episcopus fuit de Tornaco
translatus ad episcopatum Cameracensem, dominus
papa contulit episcopatum...”
|
|
| 8 |
 |
“...30 GILLES LE MUISIT. [1324-1335]
papa, precibus condescendens, dictodomino Wilhelmo
episcopatum Tornacensem contulit. Qui prefuit circi-
ter quatuor annis. Venitque dictus Wilhelmus post
consecrationem suamreceptam, anno m° ccc° vicesimo
nono, in Tornacum cum debita sollempnitate. Fuitque
homo religiosus, benignus et affabilis, frequentans
sepe ecclesiam tam de nocte quam de die, non obstante
infirmitate privata quam habebat; et de ipso possent
multa commendanda retractari atque scribi. Anno igi-
tur m° ccc° tricesimo tercio migravit ab hac vita, et
sepultus fuit honorifice ante majus altare cum suis
predecessoribus.
Post mortem domini episcopi Wilhelmi de Venta-
dour, infra tempus ad hoe ordinatum, decanus et capi-
tulum convenerunt ad eligendum; et ad certam diem,
secundum jura ordinata, magistrum Johannem de Por-
tali elegerunt, portantes eum in choro in loco prepa-
rato, « Te Deum laudamus » cantando, cum sonitu
campanarüm1.
Anno m° ccc° tricesimo quinto, venit dominus
Andreas de Florentia...”
|
|
| 9 |
 |
“...[1335-1347] CHR0MQUE. 31
cum eo comitantes comes Flandrensis, episcopus Mo-
rinensis, et dominus Wallerans de Ligni, et alii nobiles
cum multa milicia. Prefuit autem circiter annis octo,
sagaciter gubernans in spiritualibus et temporalibus,
fuitque omni populo gratiosus. Tandem sanctis-
simus pater papa Clemens sextus ordinavit eum car-
dinalem in festo beati Mathei * anno m° ccc° quadrage-
simo secundo. Vixit dictus dominus Andreas pauco
tempore postquam fuit effectus cardinalis. Domum
autem episcopalem pro magna parte restauravit.
Anno m° trecentesimo quadragesimo secundo, pro-
moto domino Andrea, episcopo Tornacensi, ad hono-
rem et statum cardinalitatis, dominus papa Cle-
mens vj, de sua voluntate et auctoritate, dominum
Johannem de Pratis, jurisperitum egregium, qui erat
episcopus Lingonensis, reservato dicto episcopatu,
transtulit eum, conferendo sibi episcopatum Torna-
censem. Anno igitur m° ccc° quadragesimo quarto
venit dictus dominus Johannes episcopus in Tornacum
in suo jocundo...”
|
|
| 10 |
 |
“...sex persone mortue sunt, ut audivi
ab antiquis; et ex illo tempore dicta porta fuit et est
ex lapidibus obstrusa.
Anno m° trecentesimo quarto, tercia decima die
mensis septembris, fuit combusta domus episcopalis
domini episcopi Tornacensis, tempore domini Guidonis
de Bolonia, qui parum in dicta domo fecit reparari;
sed successor ejus, dominus Willelmus de Ventadour,
cameras, horrea et aliqua alia loca reparavit. Succes-
sor autem ejus, dominus Andreas de Florentia, et
dominus Johannes de Pratis multa necessaria repara-
verunt et de novo construxerunt, ut apparet.
Anno m° trecentesimo vicesimo, mense octobri,...”
|
|
| 11 |
 |
“...ALIQUA REGISTRARE.
Anno m° ducentesimo sexagesimo septimo, fuit
impetrata littera ab illustrissimo principe rege Ludo-
vico per fratrem Wibertum de Morielporte, doctorem
in theologia, de ordine Minorum, de franchisia ville
quod quicumque occidit hominem in Tornaco perdit
villam perpetuo*.
Anno m° ducentesimo septuagesimo quarto, quidam
miles, vocatus Walterus de Le Plagne, movit guerram
contra civitatem Tornacensem et gubernatores, et per
longum tempus intulit et fecit civibus multas injurias
et multa dampna, cesis multis, et aliis membris detrun-
catis. De quo domino regi Francie sunt conquesti, et
habentes de eo certum mandatum, prepositi et com-
munia tota cum pulsatione duarum campanarum jus-
titie iverunt ad domum de Pontoit, prope Maurita-
niam, ubi habebat suum refugium cum duobus famulis,
Alardino et Oyselet, et per vim ceperunt eos summo
mane et in Tornaco adduxerunt. Et miserunt militem
ad dominum regem qui fecit eum suspendi ad patibu-
1. Cette lettre est publiée dans les Ordonnances...”
|
|
| 12 |
 |
“...dicebant omnes de communia super eos mira-
bilia.
Sciendum est etiam quod ballivus Viromandensis,
missus a rege, venit privatim in [fol. 59 v°] nostro
monasterio cum quatuor equis solum. Causam autem
sui adventus et quid quereret scire non potui; facta
autem lege et rebus mitigatis, recessit.
De omnibus accidentibus et de multis que evene-
runt in predicta turbulentia, et qui bene fecerunt aut
male, longum esset scribere et bene de pluribus non
recolo. Dyerinus autem Pourres et quamplures alii
multa bona fecerunt et mala facienda evitarunt, et
rectores veteres, paulatim et successive, ad sua et ad
suas domos redierunt; tarnen exclusi sunt et fuerunt,
long® tempore, de lege et consilio civitatis. Predicta
omnia scivi, vidi et audivi....”
|
|
| 13 |
 |
“...regis et
sibi ipsi concesserant, revocabat et adnullabat. Vene-
runtque dicte littere feria secunda post festum Puri-
ficationis2; rex autem et sui consiliarii moti sunt in
indignationem et in iram magnam3. Et orta est gran-
dis controversia inter dominum papam et dominum
regem; que crescebat de die in diem, quia littere ful-
minantes sepe ab utraque parte mittebantur; et inter
cetera dominus papa scripsit regi : « Scire te volu-
mus quod nobis subes in spiritualibus et temporali-
bus4 »; et alia multa scripserunt ad invicem, ut dici-
tur, iram et fulminationem provocantes.
Quomodo missum fuit a domino rege Aragnie ad
dominum papam [fol. 80], et quid factum fuit in con-
sistorio, et quomodo papa fugit, omitto et est causa.
In illo anno non fuit aliquod gelu validum quod pos-
set quis super gelu ambulare, exceptis tribus diebus.
1. ler novembre 1302.
2. Lundi 5 février 1302.
3. Gilles ne dit pas que la bulle « Ausculta fili » ait été
brülée par ordre du roi; il est d’accord en cela avec tous...”
|
|
| 14 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
80
[1311]
taturis. Venerunt etiam cum eis episcopi de Camme-
raco et de Attrebato, et multa consilia habuerunt;
venit etiam Robertus, comes Flandrie, cum suo con-
silio, et scabini villarum et consilium Flandrie; et fuit
inter eos grande parlamentum super guerris1. Re-
mansitque dictus dominus Karolus circiter per unum
mensem.
Anno eodem, nobilis homo Henricus, comes de
Luscenbourch, fuit electus rex Alemannie; et fuit coro-
natus in die Epyphanie Domini et a domino papa pos-
tea confirmatus. Et propter ejus probitatem consen-
sit dominus papa quod esset imperator. Assumptis
autem necessariis et comitiva, proposuit ire Romam.
Ytalici veroperLombardiam, Toskaniam et Romaniam
fuerunt ei contrarii et habuit plures insultus et magna
bella in diversis locis et maxime contra regem Rober-
tus (sic) de Gicillia. Tandem venit Romam et fuit
receptus. Et regnavit imperator honorifice et pru-
denter usque ad annum tercium decimum.
Habebat autem unum confessorem de ordine Fra-
trum...”
|
|
| 15 |
 |
“...vesperam, et intravit tanta multitudo gentium et
armatorum et equitum quod pene omnes domus civi-
tatis, magne et parve, ecclesieque parrochiales erant
plene gentibus et bestiis, et ville forenses circum-
quaque; remansitque populus multus extra portas.
Flandrenses autem et illi qui erant de Curtraco et
extra, videntes recessum regis et exercitus ejus, exie-
runt et venerunt in locum ubi erant tentoria, et spolia
infinita habuerunt, et quamplurimum sunt lucrati;
quia, propter discrimina viarum, multa que portare
non potuerant, dimiserunt. Rexque, consilio habito,
re versus est Parisius.
Anno eodem venit Gaucherus, dominus de Chaste-
lon et conestabellarius Franchie, post recessum dicti
regis et de ejus mandato, feria quarta ante festum
beati Martini1, cum magna copia nobilium armatorum.
Et in [fol. 89] crastino ivit versus Espire, ubi erant
multi Flamingi et illi de patria congregati, et debella-
vit eos, cesisque multis et captis, secum deduxit cap-
tivos in Tornacum, et plures misit in villam...”
|
|
| 16 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
118
[1338]
resistendum regi Anglie, si veniret in Franchiam, ut
f'ama laborabat; et fuit receptus ut decuit.
Et erat tune temporis gelu et frigus validum; et
multa evenerunt in civitate Tornacensi specialiter de
igne, quia fere qualibet nocte erat incendium in aliqua
parte civitatis fortuitum.
Anno m° trecentesimo tricesimo octavo, fuit circui-
tus processionis prope muros intrinsecus, et portave-
runt feretrum sacerdotes missi ab illis de Gandavo.
Eodem anno, rex Anglie transivit per Hannoniam et
ivit versus Cameracum, et fecit plures insultus et plura
incendia in Cameracesio et circa Sanctum Quintinum,
et usque ad villam de Creci prope Laudunum; et
habuerunt Anglici spolia et lucra infinita, et violave-
runt mulieres, et infantibus truncabant uni pedem,
alteri manum, alteri aurem; et, membratim truncan-
tes eos, dicebant : « Sic apparebit quod rex Anglie
fuit in hiis partibus », alia plura enormia faciendo.
Anno etiam predicto, rex Franchie venit Noviomi
exspectans gentes...”
|
|
| 17 |
 |
“...CHRONIQUE.
121
[1339]
patrie, pepigerunt fedus ad invicem et juraverunt
omnes ferre auxilium regi Anglie contra regem Fran-
cie, quem vocabant Philippum de Valois1.
Eodem anno, ceperunt Flandrenses domum domini
episcopi apud Helchin2, reficientes eam et munientes,
posito Castellano, quam tenuerunt longo tempore,
vicinis et transeuntibus multa mala facientes.
Eodem anno, gentes regis Franchie, qui erant in
Cameraco, villam de Haspre3 combusserunt.
Eodem anno, die Veneris ante Dominicam Palma-
rum4, Jacobus de Artevelde, collecto exercitu Flan-
drensium, comparuit apud Chin et Ramegnies; et feria
secunda sequenti et feria tertia5 fixerunt tentoria
citra Chin. Et tunc, pulsatis duabus campanis justitie,
omnes iverunt ad muros ubi erant ordinati6. Et illis
diebus, consilio habito, omnia suburbana combusta
sunt citra et ultra Scaldam; et appor[fol. 99 v°]taverunt
1. Louis de Nevers fut contraint de souscrire k eet accord,
mais il s’enfuit aussitót après a Paris. (Chronographia, éd. Mo-
ranvillé...”
|
|
| 18 |
 |
“...Tornaco per spatium septem dierum
extra civitatem.
Anno prefatom°trecentesimoquadragesimo, sedente
rege Francie ante castrum de Tuyn cum suo exercitu,
ut dictum est, versus Cameracum supra rivum Scalde,
rex Anglie sedebat ex adverso ultra dictum fluvium
Scalde et alligati sui, videlicet dux Brabantie, dux
Guelrie, comes Hannonie, dominus de Faukemont,
et Jacobus de Artevelde cum Flandrensibus, et multi
alii principes et nobiles cum suis exercitibus; et erat
fluvius Scalde inter duas aties, et multa evenerunt de
quibus nescirem dicere veritatem. Et in una dierum
rex Anglie et supradicti barones, et nobiles eorumque
exercitus, levaverunt tenloria et recesserunt. Videns
Muisit a eu connaissance des archives communales de Tournai,
grAce auxquelles il a pu contróler 1’exactitude des renseigne-
ments qui lui venaient par tradition orale. Le registre, dont il
est question ici, est le Registre de cuir noir, oü sont notes les
faits les plus importants de 1’histoire de Tournai, registre qui
vient...”
|
|
| 19 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
134
[1340]
apud Espiere et Chin in primo suo adventu per duo-
decim dies antequam appropinquaret civitati; et co-
ram Tornaco stetit per spacium octo ebdomadarum,
adjunctis duobus diebus; unde restat quod civitas fuit
obcessa (sic) per spatium decem ebdomadarum. In
quo termino multa evenerunt et facta sunt ab utraque
parte que omisi scribere; et est causa, turn causa
brevitatis, turn quia in tali casu multa eveniunt que
licita non sunt scribere aut vera enarrare.
Tenorem treugarum que per personas electas fuerunt
concordate proprius quam potui transtuli de gallico in
latinum in modum qui sequitur1 :
« Universis presentes litteras visuris...
In testimonium hujus rei nos sigillavimus presentes
litteras nostris sigillis, factas, accordatas et datas in
ecclesia d’Esplechin die lune, vicesima quinta die
septembris, anno gratie millesimo trecentesimo qua-
dragesimo. »
Predictis autem ordinationibus concordatis, domi-
nus rex Franchie misit confestim in civitatem Torna-
censem...”
|
|
| 20 |
 |
“...[1342-1344] CHRONIQUE. 145
omnes supra sancta Dei evangelia secundum manda-
tum factum ad eos per diet os reges1.
Datum in prioratu Sancte Marie Magdalene de Mala-
trait, ordinis Sancti Benedicti, in dyocesi de Vane,
[decima] nona die2 mensis januarii, anno gratie m° tre-
centesimo quadragesimo secundo. »
Anno m° trecentesimo quadragesimo tertio, fuit
decollatus dominus de Liichen3 Parisius, et post in
festo Katharine4 sex milites et quatuor armigeri de
Britannia fuerunt ibidem decollati5. Et alia multa illo
anno evenerunt que nescivi.
Anno m° trecentesimo quadragesimo quarto, in
villa Gandensi, presente Jacobo de Artevelde, fuerunt
discordes textores contra fullones, et fuit conflictus
magnus inter eos; et obtinuerunt textores victoriam;
et ceciderunt plus quam trecente persone et multi
vulnerati; et fuit Jacobus de Artevelde ex parte texto-
rum.
1. La formule de roboration : a In quorum omnium testimo-
nium... » fait ici défaut. Elle manque également dans Robert
d’Avesbury [loc. cit.), qui...”
|
|
