| 1 |
 |
“...1’indica-
tion suivante, écrite vers la fin du xive siècle : « Tres trac-
tatus ordinati per ... abbatem SanctiMartiniTornacensis ».
Les fol. 1 et 2 sont restés blancs.
Sur fol. 3-9 v° se trouvent, après un préambule, des con-
sidérations générales tirées de 1’Ecriture sainte.
Fol. 10 en blanc.
Fol. 11-28 v°. « Tractatus primus, de his que tempori-
bus suis ante et post promotionem suam in monasterio
Sancti Martini acciderunt. » Au début de ce traité, une
miniature représentant Gilles le Muisit dictant sa Chronique.
Fol. 29 et 30 en blanc.
Fol. 31-42. « Tractatus secundus, de Consuetudinibus
approbatis in monasterio Sancti Martini observari solitis. »
Au début de ce traité, une miniature représentant Gilles le
Muisit, faisant la lecture k ses moines dans la salie capi-
tulaire.
Fol. 43-136. « Tractatus tertius, » dont voici le détail :
Fol. 43-46. « Pars prima, » chronique breve de la
création du monde k 1’année 1294.
Nous avons laissé de cèté tout ce début du manuscrit
de Courtrai; la partie relative...”
|
|
| 2 |
 |
“...tion suivante, ècrite vers la fin du xive siècle : « Tres trac-
tatus ordinati per ... abbatem Sancti Martini Tornacensis ».
Les fol. 1 et 2 sont restés blancs.
Sur fol. 3-9 v° se trouvent, après un préambule, des con-
siderations générales tirees de 1 Ecriture sainte.
Fol. 10 en blanc.
Fol. 11-28 v°. « Tractatus primus, de his que tempori-
bus suis ante et post promotionem suam in monasterio
Sancti Martini acciderunt. » Au début de ce traité, une
miniature représentant Gilles le Muisit dictant sa Chronique.
Fol. 29 et 30 en blanc.
Fol. 31-42. « Tractatus secundus, de Consuetudinibus
approbatis in monasterio Sancti Martini observari solitis. »
Au début de ce traité, une miniature représentant Gilles le
Muisit, faisant la lecture k ses moines dans la salie capi-
tulaire.
Fol. 43-136. « Tractatus tertius, * dont voici le détail:
Fol. 43-46. « Pars prima, » chronique brève de la
création du monde k 1’année 1294.
Nous avons laissé de cöté tout ce debut du manuscrit
de Courtrai; la partie relative...”
|
|
| 3 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
2
naturis rerum, usque ad tempora dicti sancti Ludovici,
et ornatissime compilavit. De quo tractatu quatuor
volumina habentur in monasterio nostro, videlicet
prima pars, secunda, tertia et quarta, et est intitula-
tio : Prima pars Speculi historialis fratris Vincentii
de ordine Predicatorum, et sic secunda pars, tertia
atque quarta intitulatur. Item sunt aut esse debent
in liberaria nostra quatuor partes de naturis rerum,
quarum due sunt intitulate in majori volumine, et
alie due in minori1.
1. Lorsque'Sanderus dressa dans sa Bibliotheca belgica
manuscripta (1641) le catalogue des manuscrits de Saint-
Martin de Tournai, les mss. de Vincent de Beauvais s’y trou-
vaient encore. Sanderus les décrit comme suit (t. I, p. 104) :
« In quarta assere. 1. Prima pars Speculi historialis f. Vin-
centii Ordinis Predicatorum. Pars secunda desideratur. —
2. Tetria (stc) pars Speculi historialis. — 3. Quarta pars
Speculi historialis. Item ad calcem sunt quaedam notabilia. —
4. Prima pars...”
|
|
| 4 |
 |
“...CHRONIQUE. 3
Et habebat dictus frater Vincentius a domino rege
auctoritatem videndi liberarias in regno Francie. Et
contigit quod venit in nostro monasterio Sancti Mar-
tini dictus frater, et aperta est ei liberaria, et vidit
omnia sicut sue placi[fol. 46 v°]ta fuit voluntati.
Unde audivi a predecessoribus nostris antiquis et
viventibus tune temporis, quod dictus frater dixerat
quod in nullo monasterio cujuscumque ordinis inve-
nerat tam bonos libros et sufficientes, tam bona et
vera originalia, moralia et antiquas hystorias, sicut
invenerat in nostra liberaria. Et multum habuit monas-
terium nostrum commendatum, dicens, sicut dicitur
in vulgari, quod per fragmenta apparet qualis potus
fuit, dicens etiam quod bene apparebat quod mona-
chi scripturas plus amabant quam carnis vitia et ocia,
supplicans conventui, ut semper in melius proficerent.
— Et audivi a multis predecessoribus nostris viris
religiosis quod omni tempore, tam in hyeme quam
estate, semper monachi inveniebantur aut in templo...”
|
|
| 5 |
 |
“...CHRONIQUE.
[1281-1284]
13
terio Sancti Martini [fol. 49 v0]. Abbasque Johannes,
qui tune temporis erat, ivit contra eum, supplicans ut
sibi placeret cum suis monasterii accipere caritatem.
Rex autem regratians respondit gratiose : « Domine
abbas, hospicium volumus et retinemus; sed nostris
erit sumptibus et expensis, non enim intendimus gra-
vare ecclesiam quia nimiam habemus comitivam. »
Venitque per portam Malleorum et per forum, eccle-
siamque Beate Marie visitavit, et, in monasterio veniens,
ibidem per aliquos dies pernoctavit. Fueruntque sibi
multa jocalia presentata; inter cetera fuerunt electe
de nobilioribus et pulcrioribus matronis et uxoribus
civium, et de domicellis et filiabus eorumdem, que
mappas et manutergia in magna copia presentarunt,
quod donum ob reverentiam et amorem earum rece-
pit, omnia alia preter comestibilia refutando. Fecitque
Curtraci suam visitationem et recessit anno m° cc0 octo-
gesimo primo. Et post reversus est in Franciam, et
postea in Cycilliam. Et decessit...”
|
|
| 6 |
 |
“...predicta anno ra0 cc0 quadragesimo septimo.
Predicta audivi pluries enarrare a duobus monachis
antiquis qui dicebant se ibidem fuisse.
[Fol. 52.] De dominis pontificibus qui ab antiquo
rexerunt Noviomensem et Tornacensem ecclesias, et
quomodo dicti episcopatus fuerunt separati, et quo-
modo dicte ecclesie proprium pastorem habuerunt, et
accidentia a principio usque ad tempus domini Wal-
teri de Marvis, credo quod penes ecclesiam Tornacen-
sem sunt aut esse debent registrata; in nostro autem
monasterio Sancti Martini Tornacensis, inlibraria, plu-
rima registrata continentur, videlicet in voluminibus
de Restauratione ecclesie et de Antiquitate urbis Tor-
nacensis1.
Anno m° cc0 xix°, fuit electus per capitulum con-
corditer antistes et episcopus dominus Walterus de
1. Selon Sanderus (Bibliotheca belgica manuscripta, t. I), la
bibliothèque de Saint-Martin contenait deux exemplaires du
traité d’Herman de Tournai, d’abord au 3e rayon, vers ie
cloitre, n° 34 : « Liber de Antiquitate urbis Tornacensis...”
|
|
| 7 |
 |
“...[1300-1324] CHRONIQUE. 29
maximis expensis necessaria ad suum festum facien-
dum. Et elegit hoc fieri in monasterio nostro Sancti
Martini, quod antea visum non fuerat; sed suas dedit
litteras quod propter hoc sibi aut successoribus suis
nullum jus acquiratur.
Anno igitur m° ccc° primo, vicesima quarta die
maii venit; veneruntque cum eo Robertus, comes
Attrebatensis, comes Hu-[fol. 54 v°] go Sancti Pauli,
Jacobus, frater ejus, dominus de Lutosa et Con-
dato, cum nobilibus et militia multa nimis; et dicitur
expendisse ad summam decem millium librarum
Turnocensium (sic). Fuitque homo mitis et affabilis,
de corde nobili, amans venatores et bestias, suum
officium spirituale gratiose exsequendo. Prefuit au-
tem annis circiter [viginti quinque]1 2 *; postmodum
autem per dominum papam ad episcopatum Camera-
censem est translatus.
Anno Domini m° [ccc° viges. sexto]8, postquam
dominus Guido de Bolonia episcopus fuit de Tornaco
translatus ad episcopatum Cameracensem, dominus
papa contulit episcopatum...”
|
|
| 8 |
 |
“...majus altare cum suis
predecessoribus.
Post mortem domini episcopi Wilhelmi de Venta-
dour, infra tempus ad hoe ordinatum, decanus et capi-
tulum convenerunt ad eligendum; et ad certam diem,
secundum jura ordinata, magistrum Johannem de Por-
tali elegerunt, portantes eum in choro in loco prepa-
rato, « Te Deum laudamus » cantando, cum sonitu
campanarüm1.
Anno m° ccc° tricesimo quinto, venit dominus
Andreas de Florentia tanquam episcopus in Tornaco
in suo jucundo adventu, et fecit festum suum in
monasterio Sancti Martini, de permissu abbatis
[fol. 55] et conventus, quibus dedit suas litteras,
sicut dedit dominus Guido de Bolonia. Veneruntque
1. Gilles le Muisit revient, quelques pages plus bas (p. 33),
sur 1’élection de Jean du Portail. II est possible que la seconde
note relative 4 cette élection ait été égarée Iors de la rédaction
de la Chronique et que le scribe, 1’ayant retrouvée après coup,
1’ait insérée 4 1’endroit oü il écrivait alors....”
|
|
| 9 |
 |
“...Sancti Piati; et vise sunt forme demo-
num a multis, ut dicebant, in templo, hac et iliac
decurrentes; et visa sunt signa in ymaginibus et
parietibus. Et per istam tempestatem tam subitam et
immensam fuit pro magna parte furor communie
mitigatus.
Vespere autem facto, per noctem traxerunt se
in parochiis ad habendum invicem consilium. Illi
autem de parochiis Beate Marie et Sancti Nichasii
adverterunt quod Matheus de Haudion, armiger, erat
homo sapiens et fidelis; et miserunt pro eo in nostro
monasterio, ubi [fol. 59] morabatur. Qui veniens cum
eis, statim una voce dicunt ei : « Mathee, sic vos scitis
et videtis statum civitatis; pro Virgine Maria detis
nobis consilium. » Ipse autem, renitens aliquantulum
et se excusans, tarnen eleganter et sapienter dixit eis :
« O dilecti domini, vos scitis quod nobilis civitas est
Tornacus et quomodo pre ceteris est in ea justitia
observata contra omnes, nemini parcens; insuper
quod propter suam nobilitatem rex et suum consilium,
et nobiles, gauderent forte...”
|
|
| 10 |
 |
“... ad annos et ad pecunias, quos recepe-
rat communia venientes et applaudens eis, timentes
recesserunt. Et gubernatores de voluntate omnium
acceperunt inquisitores super veteres rectores; qui,
redigentes in scriptis omnium dicta et ob quam
causam fecerant talliam, retulerunt et in publico
coram omni communia fuerunt lecta et publicata;
et ibi dicebant omnes de communia super eos mira-
bilia.
Sciendum est etiam quod ballivus Viromandensis,
missus a rege, venit privatim in [fol. 59 v°] nostro
monasterio cum quatuor equis solum. Causam autem
sui adventus et quid quereret scire non potui; facta
autem lege et rebus mitigatis, recessit.
De omnibus accidentibus et de multis que evene-
runt in predicta turbulentia, et qui bene fecerunt aut
male, longum esset scribere et bene de pluribus non
recolo. Dyerinus autem Pourres et quamplures alii
multa bona fecerunt et mala facienda evitarunt, et
rectores veteres, paulatim et successive, ad sua et ad
suas domos redierunt; tarnen exclusi sunt et fuerunt...”
|
|
| 11 |
 |
“...Johannam, que fuit regina
inuncta; de qua habuit tres filios: Ludovicum, primum,
Philippum, secundum, Karolum, tercium, et unam
filiam; fuitque frater dicti Philippi regis Karolus, (et)
comes de Valois; duxitque in uxorem filiam regis
Cycillie, de qua habuit Philippum, qui duxit in uxo-
rem sororem ducis Burgondie, et secundum Karolum,
qui fuit comes d Alenchon, et duas filias, de quibus
duxit unam Guillermus, comes Hannonie, que post
mortem ejus regularem ordinem Cisterciensem assump-
sit in monasterio de Fontennellis, prope villam de
Valenchenis, aliamque duxit in uxorem Robertus,
dictus de Attrebato. Guido autem, comes Flandrie,
habens quatuor filios et unam filiam de prima comi-
tissa, castellaua de Bethunia, et de secunda, vocata
Elisabeth, que fuit [fol. 76] filia comitis de Luschen-
bourc, habebat tres filios : Johannem, primogenitum,
Guidonem, secundum, et Henricum, tercium, et unam
filiam que Philippa fuit appellata; fuitque dicta Phi-
lippa Philippi regis Grassi filiola.
Anno m cc...”
|
|
| 12 |
 |
“...52
GILLES LE MUISIT.
[1297]
festum beati Johannis Baptiste1; in qua villa erat
Robertus, primogenitus Guidonis, comitis Flandrie2.
Fuitque in auxiliutn dicti regis Johannes, comes
Hannonie. Qui quidem comes, in previgilia sancti
Johannis Baptiste3, cum Johanne, primogenito suo, et
Johanne, comité Suessionensi, et aliis nobilibus viris,
ad numerum sexties viginti militum et amplius, et
cum exercitu copioso venit in villam Tornacensem et
stetit in monasterio Sancti Martini per aliquos dies.
Et [fol. 77] tune erant in castro de Dossemeir gentes
comitis Flandrie; dictusque comes Hannonie cum suo
exercitu ivit versus dictum castrum et fixit tentoria
1. Avant le 24 juin, exactement le 23. Cf. Chronique de
Guill. de Nangis, éd. Géraud, p. 299.
2. Cf. Jacques Muevin (éd. De Smet, Corpus Chronicorum
Flandrie, t. II, p. 455) : « Anno Domini m cc xevij, Philippus,
rex Francorum, obsedit villam Insulensem et cepit eam;
munivitque eam et posuit in ea custodem dominum Johannem
de Nijella; qui Johannes...”
|
|
| 13 |
 |
“...destructe et
monasteria depopulata, maxime, quod dolendum fuit,
monasterium dominarum de Flines, et, proh dolor!
alique moniales violate et cum confusione ducte in
acie. De quo facto rex et barones plurimum fuerunt
conturbati et de violatoribus maxima vindicta capta
fuit. Fueruntque missi de Tornaco trecenti servientes
ad mandatum regis cum paraturis. Et stetit rex coram
dicta villa per spatium undecim ebdomadarum.
Venitque eo tempore in Tornaco, in vigilia Nativi-
tatis beate Marie2, et stetit in monasterio Beati Martini,
domina Johanna, regina Franchie, et cum ea domina
Machtildis, comitissa Attrebatensis, domina comitissa
de Valois, domina Blanka de Britannia, domina comi-
tissa de Joigni cum filia sua, et domina de Lutosa et
alie plures nobiles mulieres.
Fuitque parlamentum inter consilium regis et con-
silium dicti Roberti et villarum de Duaco, de Orchies,
de Insula et de Bethunia; et ordinationes concor-
1. Les Dominicains s’étaient établis en 1224 dans Ie faubourg
de Saint-Pièrre, contre...”
|
|
| 14 |
 |
“... existens Rome, confessus fui cuidam domino
1. Quoique Gilles le Muisit ait transcrit tout au long cette
bulle, nous ne la reproduisons pas, paree qu’elle a été maintes
fois publiée. Cf. Potthast, Rngesta pont. Rom., n° 24917.
2. Nous trouvons, dans le cartulaire 89 des Archives de
1’État a Mons (fol. 45 v°), le nom de ces deux moines : « Scien-
dum est quod anno illo innumerabilis populus ab universis
mundi partibus, religiosi, clerici, laici, basilicas illas [Roma-
nas] visitarunt; et de monasterio Sancti Martini Tornacensis
fuerunt domni Willermus Castagne, Nicholaus de Cameraco,
Egidius li Muisis, de licentia abbatis vix obtenta; et etiam
dominus Egidius de Warnavia, tune prior, ivit. »...”
|
|
| 15 |
 |
“... pro dicto
comité, quantum posset, interponere partes suas.
Dictus autem comes, habito consilio cum suis liberis
et amicis, confisus in promissionibus antedictis, con-
sensit ire ad dominum regem, et veniam petere, et se
ponere in sua voluntate et prisione.
Annoigitur millesimoettrecentesimo, Guido, comes
Flandrie, Robertus et Guillelmus, filii ejus, et milites
Flandrenses inferius nominati, fuerunt ducti Parisius
per dominum Karolum, fratrem regis; et venit dictus
comes per Tornacum et in monasterio Sancti Martini
pernoctavit; et iverunt Parisius et domino regi fue-
runt presentati, sperantes secundum promissa in brevi
tempore liberari. Fuitque concordatum per regem et
ejus consilium quod in diversis locis separatim pone-
rentur, sicque factum fuit in modum qui sequitur :
Guido comes fuit in domo regis apud Compendium et
cum eo dominus Godefridus de Rosieres; Robertus,
comte de Flandre jusqu’au 6 janvier 1300. Cf. Funck-Brentano,
Philippe le Bel en Flandre, p. 270....”
|
|
| 16 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
68
[1302]
riis et sarcinis armaturas, jocalia et spolia lucrati
sunt, quo plurimum sunt ditati.
Gubernatores autem civitatis Tornacensis, videntes
tot venientes et causam fuge nescientes, et timentes
proditiones, habito consilio, portas civitatis clausas
tenuerunt et serratas, adeo quod comes Sancti Pauli,
qui erat de fugientibus, intrare non valuit et in
monasterio Sancti Nicholai de Pratis fuit hospitatus.
Et in suburbiis circa civitatem et in villis foren-
sibus tanta multitudo fuit equitum et peditum, qui
tantam famem patiebantur, quod videre fuit horribile,
et qui potuerunt habere panes extra villam, pro pani-
bus dabant suas armaturas; et de civitate, tota nocte
et in crastino, illi qui intraverunt, in tantum dubita-
bant quod plures manducare non poterant exterriti
pre timore.
Istud autem factum mirabile atque lamentabile ubi
nobiliores de regno Franchie et multis aliis partibus
ceciderunt, pervenit ad noticiam domini summi pon-
tificis in tantum quod infra septem...”
|
|
| 17 |
 |
“...exercitus, videnti-
bus Flamingis, depositis tentoriis, cum suo harnegio
dominum regem est secutus. Et erant inter duas exer-
citus fossati de Boulainriu; et propter hoc Flandren-
ses aciem regis non sunt prosecuti, et de recessu regis
ultra modum sunt gavisi. De quo facto Flandrenses
ultra modum corda resumpserunt et multum sunt
elati. Yeneruntque, dimissis fossatis de Boulainriu,
vastando patriam usque ad villam Sancti Amandi;
dictamque villam totaliter combusserunt in die beati
Remigii2, monasterio solum reservato, depopulato
tarnen. Deinde venerunt versus Tornacum, cremando
villas campestres, et apparuerunt et visi sunt ab illis
de Tornaco in monte citra Warnaviam, per scalas
ordinati et sicut parati ad bellandum; appropinqua-
veruntque civitati septima die post festum Remigii3 et
fixerunt sua tentoria satis prope, et omnia suburbia
civitatis citra Scaldam cremaverunt villasque campes-
tres circumquaque. Combusteque fuerunt ilia die cur-
bs de Warna[fol. 83 v°]via non totaliter et quatuor...”
|
|
| 18 |
 |
“...72 GILLES LE MUISIT. [1302-1303]
prope Tornacum, domus et edificia supra vadum au
Loskegnuel. Remanseruntque Flandrenses illa nocte et,
quia provisiones non habebant et fames eos capiebat,
in crastino1 2 versus Curtracum recesserunt; et in eundo
curtes Sancti Martini apud Tategnies et Wanempret
combusserunt. Et sic non remanserunt monasterio nos-
tro Sancti Martini nisi sola curtis de Evregnies cum
molendino; et terre longo tempore inculte remanse-
runt, donee in dictis curtibus fuit pro posse reedifica-
tum®. Iveruntque Insulenses et illi de Duaco versus
suas villas.
Factum superius scriptum de rege et regina Anglie
non affirmo, sed tune temporis super hoe erat com-
munis relatio et audivi affirmare a pluribus fide
dignis.
Anno illo supradicto, in valle Casletensi dominus de
Sancto Venantio die Jovis in cena Domini3 invasit
Flandrenses ibidem coadunatos et, cesis multis de
eisdem, habuit victoriam4.
Anno m ccc iij, erat in Tornaco dominus Mikael de
Lignea et plures armature nobilium et...”
|
|
| 19 |
 |
“...[1307-13H] CHRONIQUE. 79
omnes capere fecit. Et in anno m° ccc° nono, decima
die mensis mai, fuerunt combusti Parisius in Foro
Porcorum quinquaginta sex Templarii; et post in villa
Silvanectensi novem, secunda die julii.
Anno eodem m° ccc° septimo, in villa Beate Marie
de Bolonia venit rex Anglie, et rex Franchie adduxit
ibidem sororem suam. Et fuit factum matrimonium de
dicto rege Anglie et de dicta sorore regis Franchie in
festo Purificationis beate Virginis1.
Anno m°ccc xj, venit in monasterio Sancti Martini
dominus Karolus, frater regis Franchie, et comes de
Valois, missus a domino rege. Venit etiam pomposis-
sime dominus Ingelrandus de Maregni, missus etiam
a dicto rege loco ejus et tanquam rex habens omni-
modam potestatem ab eodem; iveruntque contra eum
gubernatores civitatis Tornacensis et habebat, sicut
rex, servientes ad mackam2 et armigeros coram se
cum majori comitiva quam Karolus frater regis; et
redditi sunt ei exules et banniti, sicut solet fieri pro
rege; et descendit in...”
|
|
| 20 |
 |
“...Tornacensem
cum bullis, et in exitu ecclesie Beate Marie versus
domura episcopi, populo ibidem congregato, fuit
lecta, lata et publicata sententia super Flandrenses et
patriam *.
Illo tempore venerunt Flamingi ante villam de
Tornaco; et iverunt versus villam de Insulis et earn
obsederunt. Dominus autem Karolus, frater regis, et
dominus Ingelrannus de Maregni erant in Tornaco et
rex Navarre erat in villa de Orchies.
Et quarta die post latam seritentiam 8 venit dominus
Johannes, comes Namurcensis, in monasterio monia-
lium prope Tornacum1 2 3, etibi ivit Ingelrannus cum eo
tenere parlamentum, et tantum ibi fuit prolocutum de
treugis et de pace quod Flandrenses a sede recesse-
runt. Et dominus Karolus, frater, et Carolus, filius
regis, et Ingelrannus, qui erant in Tornaco, iverunt
apud Orchies. Et ibi coram rege Navarre fuit recessus
omnium concordatus quinta die septembris.
Eodem anno in die beate Katherine4, dominus Ludo-
1. L’anathème fut aussi prononcé a Paris, Saint-Omer,
Noyon, Arras et Douai...”
|
|
