| 1 |
 |
“... qui fuerat de
consilio et auxilio fulionum et texentiura in dicto facto,
in foro, ante doraum de Porco, capite detruncatus; et
fuerunt plures proclamati et banniti.
Anno ra0 trecentesimo octavo, mense septembri, fuit
tempus pluviale in tantum quod fluvius Scalde pre
magnitudine exivit metas; et in processione in plu-
ribus locis peregrinos per naves transire oportebat.
Anno m° trecentesimo nono, ex diversis partibus
mundi moverunt viri et mulieres catervatim, transfre-
tare proponentes ultra mare, et transierunt multi per
Tornacum; et etiam de Tornaco multi cum eis se
junxerunt. Et dominus papa qui erat Avinioni, videns
quod nullum habebant capitaneum aut ductorem, fecit
eos reverti, et sano utens consilio, iter eorum impedi-
vit; et ad propria sunt reversi1.
1. II n’est question de ces croisés, que Clément V auraitren-
voyés dans leurs foyers, que dans Ptolémée de Lucques (éd.
Baluze, Vitae paparum Avenionensium, t. I, col. 34 et 35); et
encore le motif du renvoi est tout autre que celui...”
|
|
| 2 |
 |
“...66 GILLES LE MUISIT. [1302]
fluvium de Liza. Venerunt autem illi de Brugis1 et
patria circumquaque usque ad mare cum illis de Cur-
traco, nee erant cum eis Yprenses neque Gandeuses.
Et comes vastavit patriam circa Curffol. 8i v°]tracum
et combussit villas citra et suburbana de Curtraco et
fecit multos insultus.
Tandem undecima die julii, in feria quarta et in
die translationis beati Benedicti, dictus comes fecit
proclamari quod totus exercitus in campo ante
monasterium de Groninghes se adunaret; quod ita
factum fuit; et ibi fuerunt acies et scale ordinate.
Exieruntque Flandrenses, qui in Curtraco erant,
de villa; et, terga vertentes ville, fecerunt de ea
quasi murum, et facies tenebant versus suos inimi-
cos, et se ibidem ordinaverunt; et erant omnes pedites
et nulli equitantes, et pauci aut paucissimi respectu
aliorum. Tunc comes precepit quod gentes sue appro-
pinquarent, factumque est ita. Et sic ceperunt invi-
cem due acies debellare et pedites dicti comitis cepe-
runt Flandrenses superare...”
|
|
| 3 |
 |
“...Flamingis. Licentia igitur
obtenta a gubernatoribus ville, magna pars commu-
nie virorum ac mulierum, duce eorum Gosuino de
Anthonio, qui erat rex ribaldorum institutus, iverunt
ad dictam domum et, quia Flandrenses earn reserva-
verant et eidem pepercerant, castrum et domos tota-
liter combusserunt, et alias garbas que invenerunt,
unusquisque, prout poterant, reportando.
Anno illo in hyeme fuit tantum gelu ubique, quod
audivi a multis in Hollandia mare fuisse captum de
gelu in longitudine septem leucarum, et quod erant
homines et bestie supra mare et supra gelu maris
euntea.
Et in illo anno fuerunt Flandrenses in Hollandia. Et
vicesima prima die mensis marchii1 habuerunt conflic-
tum et optinuerunt Flandrenses victoriam, et ceperunt
fratrem Johan[fol. 85]nis comitis Hannonie, qui erat
episcopus de Trajecto inferiori, cum pluribus aliis
nobilibus.
Anno millesimo trecentesimo quarto, nona die
augusti videlicet in die dominica, venit Philippus, rex
Franchie, dictus rex pulcer et crassus, a Franchia...”
|
|
| 4 |
 |
“...CHRONIQUE.
143
secure de una patria ad aliam, et de nunc, in mercationi-
bus suis, et omnimode bone gentes et bona, tam per
terram quam per mare et per aquas, tam libere sicut
solebant venire et ire tempore predecessorum dictorum
regum, solvendo passagia et winnagia solita et consueta
integre, exceptis bannitis dictorum regnorum velalicu-
jus eorum per alteras causas quam per guerras regis;
sed barones de Gasconia et ducatus de Aquitania, et
alie persone de Gasconia, et dicto ducatu banniti(s)
vel alii comprehendantur in dictis treugis, et poterunt
ire de una patria ad aliam, durantibus dictis treugis.
Item quod die crastina dicte treuge proclamentur
et publicentur in duabus atiebus.
Item quod, si per aliquos dictorum regum vel
eorum gentium vel coadjutorum et alligatorum aliqua
sedes sit posita in Gasconia vel in ducatu Aquitanie
vel in aliis super mare de Grenesia vel Genesia vel
alibi, ubi tales sedes erunt, levabuntur citius quod
dicte treuge venient ad eorum noticiam; et quatuor-
decim...”
|
|
| 5 |
 |
“...CHRONIQUE.
165
[1346]
Rex autem Anglie post bellum de Creci transivit
Pontiu et Boullenois versus Monstreul supra mare, et
ivit obsidere villam de Galais cum Flamingis, anno
xlvj0 in festo beate Marie Virginis mense septembri1.
Notandum igitur quod quidam familiaris domino
Johanni de Hannonia, domino de Byaumont, confecit
in metro gallico quendam rotulum de supradicto bello
et de morte proborum et nobilium virorum, cujus
tenorem feci inserere in presenti opusculo ad memo-
riaal et solamen futurorum :
Tenor et copia rotuli :
Au temps questees est en decours
Ke li sollaux laist son haut cours...
Fol. 117 v°]
... En eest dittié qui ci deffine.
Que Diex nous amaint en joie fine2!
Veniente igitur rege Anglie versus villam de Calais,
ut superius dictum est, Brugenses et Yprenses, exeun-
tes cum eorum exercitu, intendebant ire versus Calais
prima die septembris, anno gratie xlvj0; fuitque pro-
clamatum et divulgatum in Gandavo quod omnes
habentes quindecim annos et supra usque ad sexage-
simum...”
|
|
| 6 |
 |
“...CHRONIQUE.
165
[1346]
Rex autem Anglie post bellum de Creci transivit
Pontiu et Boullenois versas Monstreul supra mare, et
ivit obsidere villam de Galais cum Flamingis, anno
xlvj0 in festo beate Marie Virginis mense septembri1.
Notandum igitur quod quidam familiaris domino
Jobanni de Hannonia, domino de Byaumont, confecit
in metro gallico quendam rotulum de supradicto bello
et de morte proborum et nobilium virorum, cujus
tenorem feci inserere in presenti opusculo ad memo-
riaal et solamen futurorum :
Tenor et copia rotuli :
Au temps questees est en decours
Ke li sollaux laist son haut cours...
Fol. 117 v°]
... En eest dittié qui ci deffine.
Que Diex nous amaint en joie fine2!
Veniente igitur rege Anglie versus villam de Calais,
ut superius dictum est, Brugenses et Yprenses, exeun-
tes cum eorum exercitu, intendebant ire versus Galais
prima die septembris, anno gratie xlvj0; fuitque pro-
clamatum et divulgatum in Gandavo quod omnes
habentes quindecim annos et supra usque ad sexage-
simum...”
|
|
| 7 |
 |
“...Hannibal et dominus de Claromonte, et se cum suis
inter duas aties posuerunt, laborantes ad pacem refor-
mandam aut ut trenge donarentur; optinueruntque ab
utraque parte sufferentiam trium dierum solummodo.
In quibus tribus diebus venerunt regi Anglie magna
copia Flamingorum et Anglicorum et crevit multum
suus exercitus; et fecit fieri fossata magna3 circa
suum exercitum, ita quod rex Franchie et sui ad atiem
regis Anglie nullum possent habere accessum nee
viam eundi ad villam de Calais propter mare et prop-
ter lo[fol. 123 v°]ci parvitatem. Et necessitate com-
pulsus oportuit quod levaret sedem suam.
1. Le roi se trouvait a Fauquembergue le 20 juillet. (Cf. Frois-
sart, éd. Luce, t. IV, p. xxi, note 3.)
2. 26 juillet.
3. Cf. Chronographia, éd. Moranvillé, t. II, p. 244....”
|
|
| 8 |
 |
“...quod vina, que in doliis erant,
effundebantur super campos et magna pars logiarum
est combusta. Et plures Anglici exierunt, volentes eos
insequi et lucrari; sed de ipsis, ut dicebatur, circiter
sexaginta sunt occisi. Et fuit clamor in atie regis quod
rex Anglie et sui exierant et pugnabant cum rege Fran-
chie. Audientes autem hoe, illi de Tornaco reversi
sunt usque ad regis atiem et clamorem falsum esse
invenerunt.
Causa autem motionis et levationis castri regis Fran-
chie fuit quia ipse, propter mare et parvitatem cam-
porum et loci insuffitientiam non poterat habere acces-
sum ad suos inimicos neque suas gentes ordinare.
Relatio autem communis erat quod rex Franchie in
suo comitatu el in sua atie habebat circiter triginta
quinque milia equitum et hominum armatorum et de
peditibus armatis congruenter circiter centum milia.
Et postquam rex levavit atiem suam, ipse venit
apud Faukenberghe et apud Haydin, et venit Attrebati,
et ibi licentiavit gentes suas in die beati Laurentii1.
Sciendum est...”
|
|
| 9 |
 |
“...186
GILLES LE MUISIT.
[1347]
et occiderunt [fol. 115]. Ordinatio domini regis Fran-
cie super facto predicto talis fuit quod pro duobus
militibus mortuis et ibidem occisis duo de Tornaco
culpabiliores irent ultra mare in regno de Gypre; et
pro militibus, armigeriis et aliis ibidem vulneratis,
triginta de Tornaco irent in peregrinatione, nomine
emende, ad Sanctum Jacobum in Galicia. Fuit autem a
rege pax sic reformata et ordinata antequam partes
redirent.
In crastino autem beati Laurentii1, anno supradicto,
Anglici et Flandrenses villam de Faukenberghe cum
ecclesia combusserunt.
Anno supradicto videlicet quadragesimo septimo,
quarta die augusti per diem Sabbati, recessit rex Fran-
cie cum exercitu suo a sede ante Calais; et remansit
ibi cum sua atie rex Anglie, qui primo dictam villam
obsedit anno m° ccc° quadragesimo sexto, tercia die
septembris, et sedit in obsidione per spacium quadra-
ginta et octo ebdomadarum. Et in dicta villa de Calais
erat capitaneus quidam miles, vocatus dominus...”
|
|
| 10 |
 |
“...intraverunt, et paucos viros reperierunt quia
omnes alii mortui erant; et tunc videntes quod per
aeris intemperiem super eos et super Christianos dicta
mortalitas pullulabat in sua lege remanserunt.
Eodem etiam anno, Turchi et omnes alii pagani
et Sarracheni qui Sanctam Terrain promisionis et
sanctam civitatem Jheruzalem ad presens occupant et
possident, de tempestate et mortalitate valida percussi
sunt, in tantum quod per fidam relationem mercato-
rum de viginti personis non supervisit1 una; supra
mare etiam in nautis et transmeantibus illo anno mor-
talitas supervenit quod in navibus pene omnes morie-
bantur. Unde accidit quod illi de Genneves miserunt
octo naves armatorum in auxilium quorumdam qui
quoddam castrum obsidebant; de quibus navibus due
solummodo reverse sunt, secum alias sex naves redu-
centes, quia mortui erant omnes in eis existentes2.
Anno supradicto, videlicet quadragesimo septimo,
super Roma, Romania, Sicillia, Tosffol. 129]chania, Yta-
lia, Gasconia, Hyspania et aliis diversis...”
|
|
| 11 |
 |
“...cessavit et quievit dissentio. Post factum predictum
fuit Brugis ex parte comitis proclamatum sub pena
capitali ut omnes texentes et fullones portarent omnes
armaturas suas in domo civili que dicitur Halla et quod
de cetero nullus venderet eis armaturas aut prestaret.
Qui omnes obedierunt et fecerunt sicut proclamatum
die septima octobris.
Tempore antedicto erant obedientes comiti Ludo-
vico et eum receperant scilicet villa Brugensis et tota
ejus castellania, videlicet illi de Franco et super mare,
ville de Donza, de Curtraco, et Aldenardo, et Geraldi-
monte, de Tenremonde et de Alost, et patria circum-
quaque. Ville autem de Ypris et de Gandavo resiste-
bant nee volebant comiti obedire, dicentes se fedus...”
|
|
| 12 |
 |
“...206
GILLES LE MUISIT.
[1348]
fuit parlamentum in villa de Bollonia supra mare circa
festum beati Martini hyemalis1, et ibi fuerunt gentes
regis Francie et gentes regis Anglie. Et fuit concorda-
tum a dictis [fol. 132] partibus quod respectus esset
inter dictos reges usque ad primam diem septembris
anno .xlviiij02. Fuerunt autem ibidem aliqua ordinata
que nostris non sunt revelata auditibus. Fuit autem
ibidem consilium comitis Flandrie, et fuit tractatum
inter dictum consilium et gentes regis Anglie3 et pro-
locuta quedam concordia, ut dicebatur, et dies assi-
gnata ad hoe perficiendum apud Dunkerke circa fes-
tum beati Andree4, anno predicto. Qua die comes
sepedictus personaliter comparuit et pacem concor-
datam sigillavit; pro rege autem Anglie fuerunt comes
d’Albi et comes de Lankastre5.
Tune temporis erant contrarii et rebelles contra
1. 11 novembre.
2. Selon le Breve Ckronicon (Corpus Chronicorum Flandrie,
t. III, p. 21), les ambassadeurs avaient été chargés de conclure
la paix; mais...”
|
|
| 13 |
 |
“... predicatum et annuntiatum verbum Dei pro mor-
talitate imminente. Qui, predicans egregie, vicia repre-
hendens et habitus coudempnans virorum ac mulierum,
sagacissime reprehendit, sed in fine sermonis pro
hujus modi penitentibus orare omisit, ob quam cau-
sam plurima pars audientium fuit indignata; et per
totam illam ebdomadam contra eum populus multi-
pliciter murmurabat.
In dicta etiam ebdomada venit magna societas de
Gandavo, circiter cccc et 1, et etiam alia societas de
villa Sluse super mare, circiter ccc, necnon una socie-
tas de versus Durderecht cccc, qui simili modo peni-
tentiam publicam faciebant bis in die, modo in foro
civitatis, modo in curte monasterii Sancti Martini Tor-
nacensis.
Sabbato eciam in die Decollationis beati Johannis
Baptiste2 a Leodio una societas, circiter ixM, et cum ea
unus frater de ordine Fratrum Predicatorum Beati
Dominici; et in ilia die et in crastino que fuit dies
1. Mardi 18 aoüt 1349.
2. Samedi 29 aoüt 1349....”
|
|
| 14 |
 |
“... mensis martii, quia finem ibi feci pro anno
m° ccc° xlix°. Et pro certo hyemps fuit mirabilis, quo-
niam a principio mensis octobris, ubi multotiens visum
est incipere gelu forte et grande, usque ad principium
mensis februarii, in illis quatuor mensibus nullum
fuit gelu quod una auca sive anser posset transire
super illud aut transire; sed tanta inundatio fuit plu-
viarum quod rivus Scalde et alii rivi ubicunque locum
consuetum excedebant, ita quod ubique super rivos
in pratis videbatur esse mare. Et hoc fuit in partibus
nostris et in Francia; de remotis partibus certificare
non intendo. Multi autem sapientes propter defectum
gelu et aquarum habundantiam dubitabant de infirmi-
tatibus in mense martio et in estate1.
Anno m° ccc° xlix0, mense decembri, mortuus est
primogenitus ducis Brabancie, dux de Lembourc, qui
habebat filiam Johannis, ducis Normannie, primoge-
niti regis Francie, in uxorem.
Anno et mense predictis, videlicet in Sabbato in
nocte Lucie2, bone memorie domina Oda3, regina...”
|
|
| 15 |
 |
“...260 GILLES LE MUIS1T. [1350]
januarii, fuit conflictus coram villa de Calays de genti-
bus regis Francie contra regem Anglie, ejus filium et
gentes eorurn; et ceciderunt ex utraque parte milites
nobiles etstrenui, et de gentibus regis Francie quam-
plurimi pedites cesi sunt et submersi. Fuit autem dux,
ex [fol. 31 v°] parte regis Francie, miles strenuus et
expers in armis, et famosus quamplurimum ultra
mare et citra, et fuit in multis guerris et in multis
contlictibus mortalibus, in omnibus se gerens tanquam
probus et nobilis; rex autem Francie Philippus pro
ipsius probibate et fidelitate retinuit dictum militem
de suo consilio et misit eum in fronteriis Flandrie,
dans eidem potestatem super gubernatores, ballivos,
servientes et super subditos regis, citra Parisiis in
diversis balliviis ordinandi, castra etiam et fortalicias
visitandi, et provisiones faciendi, patriam et jura
regni defendendi. Nomen autem dicti militis erat
Godefridus de Garny. Et erat etiam gubernator el
ballivus superior...”
|
|
| 16 |
 |
“...de certa summa pecunie et de com-
plendo negocio, ordinatum fuit de modo veniendi et
quo tempore ipse Godefridus et gentes regis Francie
venirent. Dictus autem miles coadunavit et congrega-
vit magnam copiam hominum armatorum, equitum
electorum, usque ad mille et quingentos et de pediti-
bus circiterquatuormillia, prout dicebaturet fama fuit;
et interim dictus castellaffol. 32]nus significa vit regi
Anglie totum negocium. Qui rex, preparans se, venit
cum suo filio et aliis nobilibus secrete per mare et
intravit in dictam villam, cum suis et cum pauca mul-
titudine, cum illis qui erant in villa et in castro; et ibi
ordinaverunt suum factum. Dominus autem Godefri-
dus et gentes sue, quas adunaverat, venerunt in vil-
lam de Sancto Audomaro et in villam de Ghines et in
locis circumvicinis. In die autem in qua castellanus
promiserat complere suum factum1, ipse posuit et
poni fecit ubique super castrum vexilla regis Francie,
et mandavit dicto domino Godefrido quod ipse acce-
leraret negocium et...”
|
|
| 17 |
 |
“...eum in
castrum de Gynes, et, tenens se pro securo, appro-
pinquavit, et gentes armorum et pedites similiter;
et venit ante castrum cum paucis de suo consilio. Et
castelianus descendit cum paucis, portans copiam cla-
vium in manu sua et dicens : « Ecce omnes claves
castri; paratus sum vobis tradere et illud recipere
quod michi est promissum. » Ibique fecerunt longum
parlamentum, adeo quod totus exercitus, et omnes
equites et pedites, qui erant ordinati, mirabantur et
ceperunt dubitare, quia eciam mare redibat suo cursu.
Finaliter dominus autem Godefridus cum aliquanlis
suis intravit castrum et illico porte clause sunt et
serate, omnibus aliis extra dimissis. Et incontinenter
parati erant super castrum, qui deposuerunt vexilla
regis Francie universa, et levaverunt vexilla regis
Anglie. Exercitus autem afforis hoe videns et quod
ipsi erant traditi, ceperunt post clamare : « Tra,
trait, trait, trait », et ceperunt fugere; et multi pedi-
tes et alii sunt submersi atque cesi, quia gentes, in
villa...”
|
|
| 18 |
 |
“...Hispania erant homines mercatores et
gens nundinas et patrias pro lucro suo frequentan-
tes; et assumpserunt secum in Flandria servientes et
gentes de communiis, lucrari volentes, quando rece-
dere intendebant; nee erant cum eis barones aut nobi-
les1. Cum rege autem Anglie erant sui filii, barones,
1. Les chroniques anglaises donnent une tout autre version
du combat, faisant des Espagnols les agresseurs : « In estate
sequenti, orta dissencione inter nautas Anglie et Ispanie, Ispani
obsederunt mare Britannicum cum xliiij magnis navibus belli-
cosis, qui decern naves Anglicas, versus Angliam ab Aquitania
velificantes, captas atque spoliatas submerserunt et taliter
injuria passa, vindicata in portum de Sclusa Flandrie applicue-
runt. (Geoffroi le Baker, éd. Thompson, p. 109.) Cette version
nous semble peu acceptable, car, si les vaisseaux espagnols
avaient été armés en guerre et avaient opéré une croisière sur
les cótes de la Grande-Bretagne, au s si tót leur victoire rempor-
tée, ils se seraient...”
|
|
| 19 |
 |
“...ANNALES.
283
[1350]
Sciendum est etiam quod in illo tempore rex Anglie
misit magnam copiam hominum armatorum in villa
de Galays; ob quam causam comes Flandrie et tota
patria Flandrensis quamplurimum dubitabant. Et positi
fuerunt servientes et gentes armate ad introitus et pas-
sagia et in villis super mare. Murmur tamen erat quod
illi de Brugis et de Franco non bene consentiebant
cum comité et villis aliis. In principio tamen mensis
martii nichil de guerris erat inceptum memorie com-
mendandum.
Notandum est quod in anno Domini ccc° l° facta fuit
INTRA DECANUM ET CAP1TULUM ECCLESIE BEATE MARIE
TorNACENSIS ET GUBERNATORES CIVITATIS CONCORDIA
TOTALIS DE OMNIBUS CONTROVERSHS PRETERITIS INTRA
SE HABITIS ET PAX AMICABIL1S REFORMATA.
Vacante sede Tornacensi per translationem factam
a Sede Romana de reverendo domino Petro de Foresta
ad episcopatum Parisiensem, et promoto loco ejus ad
episcopatum Tornacensem reverendo patre domino
Philippo d’Erbois, tunc Noviomensi episcopo, decanus
etcapitulum...”
|
|
| 20 |
 |
“...286
GILLES LE MUISIT.
[1350]
bursam et magnam quantitatem, ut dicebatur, floreno-
rum, nescientibus et invitis quat[u]or antedictis; reces-
seruntque in die que fuit ultima dies mensis januarii.
Tenueruntque ibi sedem, publicantes sententiam per
officialem Insulis, Gandavi, Brugis et per totam dio-
cesim extra civitatem Tornacensem. Super quo facto
gubernatores quamplurimum sunt indignati et in tan-
tam iram moti quod in die Veneris sequenti(s)1 procla-
mare fecerunt et bannire publice mulieres, quas scire
potuerunt pro dictiscanonicisdiffamatas. Que bannitio
multis sapientibus displicuit pro eo quod alio modo se
potuissent vindicasse; sed quod factum est non potest
non fieri.
Canonici autem qui erant Insulis, magistrum Johan-
nem Moradas, concanonicumsuum,quiabursariuserat,
tenebant pro decano, capitula sua ibidem facientes.
Decanus autem, duo archidyaconi et dominus Rober-
tus antedicti, in ecclesia et in capitulo sua capitula
faciebant, se verum esse capitulum publicantes. Fue-
runtque...”
|
|
