| 1 |
 |
“...CHRONIQUE
DE
GILLES LE MUISIT
I
QuONIAM SEMPER INCIPIENDUM EST a D1GNIORI, EGO
DIREXI MEUM PROPOSITÜM AD TEMPORA SANCTI ET
ILLUSTRISSIMI REGIS FRANCIE LUDOVICI, AD ALIQUA
NOTABILIA REGISTRANDA QUE DE EO AUDIVI A PLU-
RIBUS FIDE DIGNIS PERSONIS REGORDARI1.
Regnante illustrissimo rege Francie sancto Ludo-
vico, frater Vinceniius, de ordine Fratrum Predicato-
rum, lucidissime et luculentissime unum tractatum
composuit, incipiens a principio mundi; gesta Roma-
norum pontificum, imperatorum, et vitam Sanctorum
ac flores, et sanctorum patrum et prophetarum, et de
1. Cette rubrique se trouve au fol. 46, au bas de la première
colonne, dans le manuscrit de Courtrai. Pour des raisons que
nous avons indiquées dans la Préface, nous avons jugé inutile
de rééditer ici le commencement de la chronique, qui est d’un
intérêt trop spécial. Ce début comprend 1’histoire de Saint-
Martin de Tournai et le récit de 1’élection de Gilles le Muisit
& 1 abbatiat, intitulés dans le manuscrit « Tractatus primus »
et...”
|
|
| 2 |
 |
“...CHRONIQUE. 3
Et habebat dictus frater Vincentius a domino rege
auctoritatem videndi liberarias in regno Francie. Et
contigit quod venit in nostro monasterio Sancti Mar-
tini dictus frater, et aperta est ei liberaria, et vidit
omnia sicut sue placi[fol. 46 v°]ta fuit voluntati.
Unde audivi a predecessoribus nostris antiquis et
viventibus tune temporis, quod dictus frater dixerat
quod in nullo monasterio cujuscumque ordinis inve-
nerat tam bonos libros et sufficientes, tam bona et
vera originalia, moralia et antiquas hystorias, sicut
invenerat in nostra liberaria. Et multum habuit monas-
terium nostrum commendatum, dicens, sicut dicitur
in vulgari, quod per fragmenta apparet qualis potus
fuit, dicens etiam quod bene apparebat quod mona-
chi scripturas plus amabant quam carnis vitia et ocia,
supplicans conventui, ut semper in melius proficerent.
— Et audivi a multis predecessoribus nostris viris
religiosis quod omni tempore, tam in hyeme quam
estate, semper monachi inveniebantur aut in templo...”
|
|
| 3 |
 |
“...sententia, quod statim sine mora, non obstante die
sollempni, ilium duceret ad patibulum, ipsum sus-
pendendo.
Transiit autem dictus rex ex hoe mundo anno
m° ducentesimo septuagesimo in Thunis, relinquens
heredes Philippum, primogenitum, et fratrem ejus,
comitem de Claromonte. Habuitque dictus rex tres
fratres, Robertum, comitem Attrebatensem, Arnul-
phum®, comitem Pictavensem, Karolum, comitem
Andegavensem.
Comes autem Provincie habuit tres filias, quarum
primogenitam Karolus, comes Andegavensis, frater
regis sancti Ludovici, habuit in uxorem; rex autem
Ludovicus et rex Anglie acceperunt in uxores alias
duas juniores3.
1. Psaurae CV, 3.
2. Corr. : « Alphonsum ».
3. II est a remarquer que Gilles ne mentionne pas Ia...”
|
|
| 4 |
 |
“...superbe respondebat. Unde accidit quod dominus rex
dixit ei : « Conrardine, si tu teneres me in tua pri-
sione sicut te teneo, quid faceres de me? » Respon-
dit quod sine dilatione sententiam haberet capitalem.
Rex autem non fuit motus ut sapiens, sed paulisper
subridens dixit : « Ex ore tuo te judico quia, sicut
michi facere judicasti, fiet tibi. » Statim cum indigna-
tione respondit : « Quis est in toto mundo qui me
[fol. 48 v°] ausus esset decollare? » Cui princeps
Karolus respondit : « Karolus, frater regis Fran-
cie, rex Gycilie et gladius Sancte matris Ecclesie,
caput tuum faciet detruncari ». Et sine mora, man-
datis pannis sericis cum spiculatore, fecit ipsum in sui
presentia decollari1. De quo facto pervenit rumor per
Sidle d Adam de la Halle, plus étendue et plus compléte que
celle que nous possédons aujourd’hui. Le texte publié par
Jubinal (t. I, p. 4 et suiv.), d’après un ms. unique (La Val-
üère 2736; aujourd’hui Bibl. nat., ms. fr. 25566), semble en
effet n être que le prologue d’une...”
|
|
| 5 |
 |
“...infecto negotio,
vastata tarnen pro magna parte patria, et propter
famem validam redierunt, maxime quia rex Philippus
ibidem migravit ab hac vita; et fuit in Franciam repor-
tatus et sepultus in ecclesia Sancti Dyonisii.
Anno m° cc0 octogesimo sexto, mortuus est Petrus
de Arragonia, postquam rex Francie et sue acies sunt
reverse1.
Anno m° cc0 octogesimo nono, dux Brabantie con-
gregavit magnum exercitum contra archiepiscopum
Coloniensem, et erant cum archiepiscopo comes de
Lussembourc et ejus frater, comes de Gelris, comes de
Barro et alii principes duces et barones de Alemannia
1. Pierre mourui le 10 novembre 1285, quelques semaines
après Philippe III, et non en 1286, comme Ie dit Gilles le
Muisit....”
|
|
| 6 |
 |
“...[1290-1307] CHRONIQUE. 17
que erant patrui dicte domicelle, fuit concordaturn
quod ipsa fuit conjuncta matrimonio nobili et illustri
viro Johanni de Vreson, filio domini Godefridi, qui erat
frater germanus illustrissimi principis Johannis, ducis
Brabantie.
Anno millesimo ducentesimo nonagesimo septimo,
decima die octobris, venit dictus Johannes de Vreson
tanquam castellanus, et receptus fuit ut moris est;
fuitque dictus Johannes cum aliis principibus et nobi-
libus in bello ante Curtracum, anno Domini m° ccc°
secundo, interemptus; et sic remansit vidua ejus uxor,
domina castellana, que luxit eum per tongum tempus,
ut decuit.
Fuitque illo tempore mirabilis eventus; quia ma-
trone, de nobilibus viris suis viduate, muitum lugebant
et se per nuntios aliquando, et sepe invicem persona-
liter visitando, prout melius poterant visitantes; tan-
dem contigit quod, nescio quo instinctu, in illo tem-
pore quidam se mutuo coadunantes, euntes per
patriam, fingentes se religiosos actu et habitu, visita-...”
|
|
| 7 |
 |
“...]
moris est feminarum, fidem adhibuit illis deceptori-
bus, vo[fol. 51 jcatis Loe-Dieu. Processum receptionis
et omnium accidentium de illo, qui se flngebat esse
Johannem de Yreson, pretermitto, quia certitudinem
non scirem scribere nee reddere rationem; quod
tarnen audivi et vidi, testificor sicut sequitur.
Anno m° ccc° septimo, vicesima tercia die februarii,
venit in Tornaco cum magna comitiva quidam, gerens
se tanquam esset Johannes de Vreson, et cum eo
dominus Ludovicus, comes de Evreus, frater Philippi
regis Francie; et visitavit ecclesiam Beate Marie Tor-
nacensis, et venit et se presentavit tanquam castella-
nus; et erat opinio vulgi diversa, quia alii dicebant
ipse est, alii dicebant non. Ivit tarnen in castello in
Bruleo tanquam dominus, et post apud villas deLutosa
et Condato, et per totam castellaniam fuit receptus et
dominatus est, et fuerunt sibi a monasteriis, capitulis,
villis, nobilibus et ignobilibus, dona plurima presen-
tata et homagia facta. Tarnen murmur multus de eo...”
|
|
| 8 |
 |
“...[1300-1324] CHRONIQUE. 29
maximis expensis necessaria ad suum festum facien-
dum. Et elegit hoc fieri in monasterio nostro Sancti
Martini, quod antea visum non fuerat; sed suas dedit
litteras quod propter hoc sibi aut successoribus suis
nullum jus acquiratur.
Anno igitur m° ccc° primo, vicesima quarta die
maii venit; veneruntque cum eo Robertus, comes
Attrebatensis, comes Hu-[fol. 54 v°] go Sancti Pauli,
Jacobus, frater ejus, dominus de Lutosa et Con-
dato, cum nobilibus et militia multa nimis; et dicitur
expendisse ad summam decem millium librarum
Turnocensium (sic). Fuitque homo mitis et affabilis,
de corde nobili, amans venatores et bestias, suum
officium spirituale gratiose exsequendo. Prefuit au-
tem annis circiter [viginti quinque]1 2 *; postmodum
autem per dominum papam ad episcopatum Camera-
censem est translatus.
Anno Domini m° [ccc° viges. sexto]8, postquam
dominus Guido de Bolonia episcopus fuit de Tornaco
translatus ad episcopatum Cameracensem, dominus
papa contulit episcopatum...”
|
|
| 9 |
 |
“...[1295-1296] CHRONIQUE. 49
Tempore dicti domini Bonifatii pape regnabat in
Franchia Philippus, dictus Crassus, filius Philippi qui
in via Arragoffife mortuus est; duxitque in uxorem
filiam regis Navarre, procreatam de sorore comitis
Sancti Pauli, vocatam Johannam, que fuit regina
inuncta; de qua habuit tres filios: Ludovicum, primum,
Philippum, secundum, Karolum, tercium, et unam
filiam; fuitque frater dicti Philippi regis Karolus, (et)
comes de Valois; duxitque in uxorem filiam regis
Cycillie, de qua habuit Philippum, qui duxit in uxo-
rem sororem ducis Burgondie, et secundum Karolum,
qui fuit comes d Alenchon, et duas filias, de quibus
duxit unam Guillermus, comes Hannonie, que post
mortem ejus regularem ordinem Cisterciensem assump-
sit in monasterio de Fontennellis, prope villam de
Valenchenis, aliamque duxit in uxorem Robertus,
dictus de Attrebato. Guido autem, comes Flandrie,
habens quatuor filios et unam filiam de prima comi-
tissa, castellaua de Bethunia, et de secunda, vocata
Elisabeth...”
|
|
| 10 |
 |
“...CHRONIQUE.
[1302]
69
citus, comes de Eu in Normannia, comes d’Aubemarle,
comes Suesionensis, comes de Dammartin, comes de
Roussi, comes de Venitia, Johannes, primogenitus
comitis Hannonie, Jacobus de Sancto Paulo, dominus
de Neella, conestabularius Francie, et Guido, frater
ejus, mariscalcus, dominus Johannes de Vresom, cas-
tellanus Tornacensis, et tanti nobiles viri, et potentes
milites, et armigeri, et alie persone famosissime, de
quibus non potest esse certus numerus et quod lon-
gissimum esset scribere aut enarraré. Et ibi dicebatur
flos Franchie cecidisse et in speciali recolo de pluri-
bus qui ibidem mortui sunt, videlicet Godefridus, fra-
ter ducis Brabantie, dominus de Fienes, Egidius d’An-
toigne, Mikael de Haernes, dominus de Falevi, dominus
de Aspremont, dominus Henricus de Ligni, dominus de
Bandresen, dominus de Wesemaille, dominus Radul-
phus de Trieves, castellanus Insulensis, dominus Bal-
duinus d’Aubecicourt. Quorum anime et omnium alio-
rum qui in conflictu ceciderunt...”
|
|
| 11 |
 |
“...Baptiste1, et inde venit apud Vitriacum cum
suo exercitu. Dicti autem Johannes et Guido fratres
cum Flandrensibus venerunt ex adverso contra eum
et ibi steterunt utraque acies per dies aliquos.
Rex autem Anglie, habens sororem regis Franchie
in reginam, fovebat tarnen partem comitis Flandrie et
Flamingorum, et dolebat de exercitibus congregatis.
Quadam autem nocte jacens cum regina finxit se dolere
et quasi iratum; regina autem petenti causam quare, sic
dicitur respondisse : « Soror, doleo quod frater ves-
ter proditus est et venditus ita quod Flandrenses eum
sine bello capient; et hoe dico vobis in secreto. »
Regina autem, cogitans tota nocte, summo mane sur-
rexit et confecit litteras mittens domino regi Fran-
chie, suo fratri, intimans ei verba que dominus rex,
maritus suus, sibi dixerat, credens ea esse vera; sed
rex Anglie hoc fecerat ad Flamingos liberandos, quia
male poterant regi et exercitui ejus resistere2.
1. 29 aout 1302.
2. Cette anecdote se retrouve dans la Chronique normande...”
|
|
| 12 |
 |
“...CHRONIQUE.
77
[1304]
tus per unum pontem, factum extra muros versus
Fratres Minores; et rex venit per civitatem et transi-
vit cum sua acie per pontem Sancti Brictii; et,
post eum Karolus, comes de Valois, cum una acie; et
tercius, comes de Evreus, frater eorum, cum una
atie; post eum conestabularius cum una acie; quinta
acies fuerunt Transmontani et illi de Venetia. Et
intravit rex ecclesiam Beate Marie et salutavit earn.
Et tunc exierunt omnes per portam Sancti Martini, et
iverunt versus Montem de Pabula et ibi defixerunt
tentoria. Et venerunt Flandrenses ex adverso cum
illis de Insulis et de Duaco.
Et sic, paucis diebus transactis, fuit ibi conflic-
tus magnus et bellum forte nimis. Et fuit pericu-
lum magnum pro rege et exercitu ejus quia,
nescio quo occulto consilio, Flandrenses sperabant
ad manus regem capere aut occidere; et fuerunt
occisi illi qui erant ad frenum ejus; sed rex, vultu
verso contra inimicos, audacter manu propria pugna-
bat cum paucis. Quo audito, fugientes ad ipsum...”
|
|
| 13 |
 |
“...Anno eodem m° ccc° septimo, in villa Beate Marie
de Bolonia venit rex Anglie, et rex Franchie adduxit
ibidem sororem suam. Et fuit factum matrimonium de
dicto rege Anglie et de dicta sorore regis Franchie in
festo Purificationis beate Virginis1.
Anno m°ccc xj, venit in monasterio Sancti Martini
dominus Karolus, frater regis Franchie, et comes de
Valois, missus a domino rege. Venit etiam pomposis-
sime dominus Ingelrandus de Maregni, missus etiam
a dicto rege loco ejus et tanquam rex habens omni-
modam potestatem ab eodem; iveruntque contra eum
gubernatores civitatis Tornacensis et habebat, sicut
rex, servientes ad mackam2 et armigeros coram se
cum majori comitiva quam Karolus frater regis; et
redditi sunt ei exules et banniti, sicut solet fieri pro
rege; et descendit in chastro in Bruleo. Veniebatque
per totam civitatem cotidie eques et cum multis equi-
1. « Li mariage fust fais a Bouloigne-sur-la-mer et fu ordené
a estre le jour de la Conversion saint Pol ou mois de janvier
[25 janvier]...”
|
|
| 14 |
 |
“...[1311] CHRONIQUE. 81
fidelis atque reIigio[fol. 86 v°]sus, confessionem suam
fecit dicto suo confessori, proponens communicari et
recipere corpus Domini nostri Jhesu Christi. Dictus
autem frater pessime voluntatis, sicut Judas proditor
Jhesu Christi, ordinaverat maliciose suum factum, et,
quasi celebrans ilia die, venenum miscuit cum vino
recipiendo post receptionem; et sic, imperator cre-
dens recipere corpus Dominicum, proditor tradidit
sibi bibere dictam mixturam venenatam. Et paulo post
cepit sentire imperator mortem vicinam; et unus cle-
ricus, qui bibit residuum, credens bibere bonum
vinum, crepuit medius, ut refertur. Et familiares
domini imperatoris, de consilio physicorum, per pedes
eum suspendere voluerunt, ut, antequam venenum
operaretur, per viam et per os, ubi intraverat, exire
valeret. Qui dicitur respondisse mori se malle quam
de tanto sacramento sumpto fieret aliquid contra
ordinationem Ecclesie. Et sic in brevi, commendans
se Deo ac beate Virgini et omnibus sanctis, ordinatio-...”
|
|
| 15 |
 |
“...cum bullis, et in exitu ecclesie Beate Marie versus
domura episcopi, populo ibidem congregato, fuit
lecta, lata et publicata sententia super Flandrenses et
patriam *.
Illo tempore venerunt Flamingi ante villam de
Tornaco; et iverunt versus villam de Insulis et earn
obsederunt. Dominus autem Karolus, frater regis, et
dominus Ingelrannus de Maregni erant in Tornaco et
rex Navarre erat in villa de Orchies.
Et quarta die post latam seritentiam 8 venit dominus
Johannes, comes Namurcensis, in monasterio monia-
lium prope Tornacum1 2 3, etibi ivit Ingelrannus cum eo
tenere parlamentum, et tantum ibi fuit prolocutum de
treugis et de pace quod Flandrenses a sede recesse-
runt. Et dominus Karolus, frater, et Carolus, filius
regis, et Ingelrannus, qui erant in Tornaco, iverunt
apud Orchies. Et ibi coram rege Navarre fuit recessus
omnium concordatus quinta die septembris.
Eodem anno in die beate Katherine4, dominus Ludo-
1. L’anathème fut aussi prononcé a Paris, Saint-Omer,
Noyon, Arras et Douai. Cf...”
|
|
| 16 |
 |
“...GILLES LE MUI SIT.
84
[1314]
vicus, frater ducis Bavarie, electus ab electoribus fuit
in regem Alemannie et apud Ays coronatus.
Eodem anno quidam Frater [fol. 87 v°] de ordine
Predicatorum, confessor regis Francie, in die Anima-
rum1 casu cecidit de equo suo et confestim mortuus
est; de quo facto murmur multus fuit in hospitio regis
et in populo.
Anno millesimo trecentesimo quarto decimo, Phi-
lippus, rex Franchie et Navarre, Crassus, et pater
trium fratrum qui post eum regnaverunt, transactis
octo diebus post mortem dicti Fratris2, cecidit super
pontem Sancte Maxentie et lesus fuit in una crure; et
fuit apud Pissiacum deportatus, jacens ibi. Et in nocte
sancti Andree3 4decessitetDeo animam reddidit; et post
fuit portatus apud Sanctum Dyonisium et ibidem, feria
tercia ante festum beati Nicholai1, habuit, ut decuit,
unam sepulturam.
Et eodem anno mortua est regina Navarre et uxor
dicti Ludovici.
1. 2 novembre 1314.
2. 10 novembre.
3. 29 novembre 1314. — Philippe mourut a Fontainebleau
et...”
|
|
| 17 |
 |
“...parum vixit post mortem
sui patris et mortuus est et sepultus in monasterio
Sancti Dyonisii cum suo patre1.
Anno millesimo trecentesimo sexto decimo, obiit
felicis recordationis eminentissimus Clemens papa quin-
tus. Hic enim eminentissimus dominus Clemens papa
fuit electus a dominis cardinalibus et erat, tempore
electionis de se facte, archiepiscopus Burdegalensis.
Fuitque conseffol. 90]cratus in civitate Lugdunensi;
duxeruntque eum per frenum Philippus, rex Fran-
chie, Crassus, et Karolus, frater ejus, comes de Valois.
Venitque Burdegallis quia prope fuit oriundus, et ibi
fuit Curia longo tempore. Et postea venit et tenuit
curiam suam in civitate Pictavensi. Promovitque suos
propinquos et Gascones ad cardinalitatem et ad alias
prelationes; fuitque regi Francie et ejus voluntati
quamplurimum condescendens.
die, cf. Jean de Saint-Victor, éd. Baluze, t. I, col. 114 et 115,
et Geoffroi de Paris, p. 294 et suiv.
1. Jean naquit le 15 novembre 1316 et mourut le 19. (Con-
tinuateur de Nangis...”
|
|
| 18 |
 |
“...[1337-1338] CHRONIQUE. 113
tis personis; et ibi fuit captus frater comitis Flandrie
spurius et ductus in Angliam1.
Anno m° trecentesimo tricesimo septimo, intrante
quadragesima, Jacobus de Artevelde, assumptus con-
corditer ab illis de Gandavo eorum capitaneus2, pepi-
git fedus et fecit primo concordiam cum rege Anglie3.
Anno eodem, Dominica in medio quadragesime4, fuit
predicatum in foro Tornacensi in presentia episcopi
Silvanectensis et abbatis Sancti Dionysii supra Gan-
denses.
Anno m° trecentesimo tricesimo septimo, feria ter-
cia ante Pascha5, venit conestabularius Francie in Tor-
1. La bataille eut lieu le 11 novembre. Ce bltard de Flandre
s’appelait Gui. (Breve Chronicon Flandrie, éd. De Smet, Cor-
pus Chronicorum Flandrie, t. III, p. 6.)
2. Le carême en 1338 commenga le ler mars. Selon Frois-
sart (2e rédaction, éd. Luce, t. I, p. 392), Jacques fut pris
pour chef par les Gantois a la Saint-Michel (29 septembre)
1337. Le Breve Chronicon (éd. cit., t. III, p. 7) reporte ce fait
au...”
|
|
| 19 |
 |
“...sequebatur festinanter; sed magna pars de exer-
citu regis Franchie, tam equitum quam peditum, atque
communie fessi sequebantur, et sarchine et currus de
longe veniebant, non valentes citius [fol. 112 v°J eum
sequi. Nuntiatum quoque fuit duobus marischalcisquod
rex Anglie prope erat cum suis gentibus, ordinati et ad
pugnam preparati; et hoe fuit regi Franchie intimatum
qui multum gavisus est pro eo quod suos inimicos
invenerat. Eratque cum eo in atiebus suis rex Boe-
mie, Karolus, comes d’Alenchon, frater regis Franchie,
comes Flandrie et plures alii principes, et barones,
et magna pars peditum, inter quos erant circiter decem
millia peditum de Geneves, balistarii sine targis quia
erant retro ad sarchinas. Fuitque regi datum consi-
lium a domino Johanne de Byaumont, domino Milone
de Noiiers, qui portabat signum Beati Dyonisii quod
vocatur l’oliflamble, et aliis quampluribus quod suas
gentes expectaret, et suas aties et scalas ordinaret;
sed rex, non acquiescens eorum consilio, motu proprio
fecit...”
|
|
| 20 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
164
[1346]
tarnen dicitur habuisse sexdecim milia armatorum et
sine numero peditum. Rex autem Anglie, fretus sano
consilio, caute se preparavit et suum exercitum ordi-
navit, prout superius [fol. 113 v°] est expressum.
De principibus autem cum rege Francie existentibus
ceciderunt in bello et in conflictu antedicto rex Boe-
nde, Karolus, comes d’Alenchon, frater regis Franchie,
Ludovicus, comes Flandrie, comes Blesensis, comes de
Halecourt, comes de Saussoire, comes de Saumes, dux
Lotharingie, dominus Theobaldus de Moruel, dominus
de Soiecourt et alii quamplures nobiles portantes tor-
nikellos1, ad numerum, ut dicebatur, ducentorum. De
parte autem regis Anglie ceciderunt quamplures prin-
cipes et nobiles quorum nomina ignoro, et de aliis
Anglicis et sagittariis maxima multitudo.
Multi autem de predicto bello multa dicunt super
quibus fidem non adhibeo, et idcirco narrationi mee
pono finem.
Bex autem Franchie qui fuit Ambianis licentiavit
gentes suas usque ad diem sancti...”
|
|
