1 |
 |
“...trouvons dans ses oeuvres maintes traces de ses scru-
pules : en cas d’incertitude, il fait toujours part de ses
doutes au lecteur; et quand il ne peut se procurer des
informations suffisantes, il aime mieux ne rien dire que
de rapporter quelque vague rumeur. Cette sévérité de prin-
cipes, il en fait une véritable profession de foi vers
la fin de sa Chronique; la phrase mérite d’être citée :
« Populus universis facile credit et facilius audita refert et
publicat, unde modo falsa, modo vera dicunt; et ego non
approbo dicta talium nee fidem adhibeo et maxime si talia
registrarem de quibus certitudinem non haberem, totum
opus meum esset reprobandum, et in aliis michi non crede-
retur1. »
Les faits touchant h la religion eux-mêmes ne trouvent
point grace devant sa critique, et il ne les traite pas autre-
ment que de simples faits historiques. Les miracles ne
1’étonnent point; il cherche avant tout h vérifier leur
exactitude, suit les enquêtes des officiaux et n’accepte pas
toujours sans réserve les...”
|
|
2 |
 |
“...réponse se présente immédiatement h
1’esprit. La Chronique que De Smet a publiée sous le nom de
« Chronique de Jacques Muevin4» présente dé grandes simi-
litudes avec la Chronique de Gilles le Muisit. Pourquoi ne pas
admettre que Jacques Muevin ait communiqué h Gilles le Mui-
1. Void ce qui nous a amené a considérer ces notes comme
autographes : dans une note oü il rapporto les péripéties de son
voyage a Rome en 1300, Gilles se nomme toujours a la première
personne, sans employer la formule : « Ego Egidius, abbas..., »
qui dans la Chronique et les Annales revient chaque fois qu’il est
fait mention de lui (cf. infra, p. 212, 220, 305); il écrit dans un
style simple et courant, bien différent de celui de ses oeuvres his-
toriques; on sent que c’est bien 1’auteur qui a écrit ces lignes
pour lui seul et qu’aucune autre main n’est passée par lè.. Nous
avons cru pouvoir induire de ces différentes observations que
cette note était de la main même de Gilles et que par suite les
autres notes, contenues...”
|
|
3 |
 |
“...CHRONIQUE
DE
GILLES LE MUISIT
I
QuONIAM SEMPER INCIPIENDUM EST a D1GNIORI, EGO
DIREXI MEUM PROPOSITÜM AD TEMPORA SANCTI ET
ILLUSTRISSIMI REGIS FRANCIE LUDOVICI, AD ALIQUA
NOTABILIA REGISTRANDA QUE DE EO AUDIVI A PLU-
RIBUS FIDE DIGNIS PERSONIS REGORDARI1.
Regnante illustrissimo rege Francie sancto Ludo-
vico, frater Vinceniius, de ordine Fratrum Predicato-
rum, lucidissime et luculentissime unum tractatum
composuit, incipiens a principio mundi; gesta Roma-
norum pontificum, imperatorum, et vitam Sanctorum
ac flores, et sanctorum patrum et prophetarum, et de
1. Cette rubrique se trouve au fol. 46, au bas de la première
colonne, dans le manuscrit de Courtrai. Pour des raisons que
nous avons indiquées dans la Préface, nous avons jugé inutile
de rééditer ici le commencement de la chronique, qui est d’un
intérêt trop spécial. Ce début comprend 1’histoire de Saint-
Martin de Tournai et le récit de 1’élection de Gilles le Muisit
& 1 abbatiat, intitulés dans le manuscrit « Tractatus primus »
et...”
|
|
4 |
 |
“...responderunt : « Si
alii voluerint, nos omnes consentimus. » In momento
omnes alii consenserunt et sic decanus, concordanti-
bus omnibus, misit ad dictum magistrum Mikaelem
quatinus in capitulo veniret sine mora. Qui, nesciens
quod factum est, venire recusabat; nuntius autem
dixit ei quod decanus injunxerat sibi, si renueret,
quod ex parte sua eidem imperaret; qui dixit se
venire. Yeniente autem ipso in capitulo, decanus dixit
ei : « Magister Mikael, de consensu omnium persona-
rum hic astantium, ego eligo vos in pastorem ecclesie
Beate Marie Tornacensis. » Et statim omnes surgentes
acceperunt eum et venerunt portantes, cantando « Te
Deum »; et in choro ante majus altare in loco ad hoe
parato posuerunt. Finitaque sollempnitate, stupefactus...”
|
|
5 |
 |
“...mulierum, nobilium et ignobilium, regu-
larium et secularium, senum et juvenum, quod nullo
modo possent credere audientes nisi qui fuerunt et
viderunt. Et hoe scio et testificor, quia fui in illo iti-
nere cum duobus nostris commonachis2; et de Tor-
naco fuerunt plures tam clerici quam laici.
Quia communis opinio erat peregrinorum quod
indulgentia erat a pena et a culpa, sed multi de ordi-
nibus Mendicantium contrarium tenebant et sentie-
bant, et propter hoc aliqui dubitabant; unde accidit
quod ego, existens Rome, confessus fui cuidam domino
1. Quoique Gilles le Muisit ait transcrit tout au long cette
bulle, nous ne la reproduisons pas, paree qu’elle a été maintes
fois publiée. Cf. Potthast, Rngesta pont. Rom., n° 24917.
2. Nous trouvons, dans le cartulaire 89 des Archives de
1’État a Mons (fol. 45 v°), le nom de ces deux moines : « Scien-
dum est quod anno illo innumerabilis populus ab universis
mundi partibus, religiosi, clerici, laici, basilicas illas [Roma-
nas] visitarunt; et de monasterio...”
|
|
6 |
 |
“...64
GILLES LE MUISIT.
[1302]
Brugensi, loco regis et de ejus mandato, qui nichil
sciebat de ordinata proditione. Et ipsum receperunt
satis gratiose, fingentes suam maliciam; venitque
inter alios obviam dicto Jacobo Johannes Breidel
antedictus, dixitque ei dominus Jacobus, quasi hyro-
nice : « Johannes Breidel, sunt bona vina de domo de
Male? » Qui respondit astute : « Ego et socii mei
satis bibimus de eisdem. » Acceperuntque dominus
Jacobus et sui hospitia per villam dispersim, prout
melius potuerunt. Vespere autem facto, cenantibus
illis qui cum domino Jacobo venerant, et post cenam
nocte veniente, omnes de villa privatim iverunt se
armare, sicut fuerat prelocutum. Dominus autem
Jacobus a quibusdam secrete fuit premunitus; et hoe
non fuit ausus aliis intimare, et cum paucis summo
mane quesivit i[n]terfugium1 et quomodo posset eva-
dere; et fugiens cum magno labore et dolore et con-
fusione exivit de villa. Et interim ipsum in suo hos-
pitio quesierunt, eum pre ceteris occidere cupientes;...”
|
|
7 |
 |
“...super
rivum de Tenre. Comes autem Flandrie et sui erant in
villa de Alost et extra supra rivum predictum ex ad-
verso.
Et accidit quod Dominica, in die videlicet Exaltationis
sancte Crucis1, habito consilio, misit nuntios ad Ganden-
ses ut cum eis posset habere parlamentum; qui, habita
deliberatione, annuerunt. Venitque comes cum suo
consilio et eos allocutus est gratiose et benigne; et,
facta audientia ab omnibus, dixit eis : « O bone gen-
tes, que de jure estis et esse debetis mee gentes, et
ego vester dominus, quia patria Flandrensis michi
debetur jure hereditario nee ipsam acquisivi per emp-
tionem, per donum nee per vim, nee per aliquam
aliam causam, nisi quia michi debetur jure paterno.
Et nunquam vobis aut alicui vestrum in aliquo fore-
feci, et paratus sum promittere et jurare omnes con-
suetudines bonas et antiquas et consuetas observare,
que temporibus domini Roberti comitis, proavi mei,
et omnium predecessorum meorum fuerunt observate,
et uti de consilio illorum de patria et omnia...”
|
|
8 |
 |
“...212
GILLES LE MUISIT.
[1348]
Postquam Ludovicus comes juvenis intravit in Flan-
driam, et illi de Brugis et illi de Franco duxerunt
ipsum per Aldenardum et per Curtracum in villam
Brugensem, multa tune et postea in Flandria evene-
runt, que sine dubio non fuerunt opus hominis, sed
per divinam ordinationem evenerunt; et certe a
Domino factum est istud; et est ac esse debet mira-
bile in oculis nostris tam modernis quam futuris.
Gaudeo plane ego Egidius, humilis abbas supra
memoratus, hujus operis et tractatus conditor et
ordinator, quod videre merui dicti comitis introitum
et accidentia patrata in Flandria; quia testificor quod
in adolescentia mea, [fol. 134] dum eram monachus
juvenis, familiaris fui magistro Johanni de Harlebieke,
qui fuit de Flandria oriundus, qui erat clericus sem-
per studens, et astrologus peritus atque expers et
famosus. Qui pluries michi dixit in principio guerre
mote inter illustrissimum dominum Philippum, regem
Franchie et Navarre, dictum Crassum, et dominum
Guidonem...”
|
|
9 |
 |
“...ANNALES
DE
GILLES LE MUISIT
Ego autem1 Egidius, abbas supradictus, attendens et
considerans in anno m° ccc° xlix0 plurima registratione
digna evenire, perpendens etiam quod jampridem
quemdam tractatum de pluribus rebus antiquis, de do-
minis episcopis Tornacensibus, de civitate Tornacensi,
de guerris inter dominos reges, Francie videlicet et An-
glie, et Flandrenses, a longo tempore motis compilave-
ram, ordinaveram et scribere feceram, in quo tractatu
multa continentur usque ad tempus quo tempore Ludo-
vicus juvenis, comes Flandrie, habens in uxorem filiam
ducis Brabantie, intravit in Flandriam, et recepti fuerunt
dictus comes et domina comitissa pacifice et succes-
sive a dictis Flandrensibus, non tarnen una die sed per
dies interpollatos. A tempore autem quo dicti comes
et comitissa recepti fuerunt, siluit patria Flandrensis
1. Comme nous 1’avons exposé dans 1’Introduction, les Annales
de Gilles le Muisit sont contenues dans le ms. 13076 de la Bibl.
royale de Bruxelles. Nous n’avons...”
|
|
10 |
 |
“...erant
dux Brabantie et ejus filius primogenitus; in qua villa
unus Judeus dives multum morabatur; iste a longo
tempore quamplurimum familiaris fuerat dicto domino
duci, et dux multum eum diligebat et de eo confidebat;
ipse autem Judeus ficte fuit baptizatus. Vidensque quod
in dicta villa homines, penitentiam agentes et cruces
rubeas portantes, veniebant et apparebant, et ibidem
penitentiam faciebant, venit ad ducem et dixit ei :
« 0 domine, ex quo apparent homines, talia facientes;
certum est quod ego et tota secta Judeorum, ubicumque
poterunt inveniri, destruemur. » Tunc dux dixit ei :
« Ne timeas, quia nescio hominem viventem qui te
debeat destruere. » At ille respondit: « 0 bone dux,
tu non potes contra ire, quia desuper est ordinatum. »...”
|
|
11 |
 |
“...MODO DUCENTI AUT TRE-
CENTI, MODO PER NUMERUM AMPLIOREM, SE ADUNA-
RANT ET IBANT, PENITENCIAM PUBLICAM FACIENTES, IN
ANNO M° GCC° XLIX0.
Nov[er]it Deus mutare sentencias, si tu noveris delicta
emendare. Tribularer, si nescirem misericordias tuas,
Domine; tu enim dixisti : « Nolo mortem peccatoris,
sed ut convertatur et vivat2. » Et hoc, o bone Jhesu,
tu dixisti ore tuo sancto et benedicto : « Discite a me
quia mitis sum et humilis corde3 » et « Yenite ad me
omnes qui laboratis et onerati estis et ego vos refi-
1. Après 1’histoire des massacres de Juifs, Gilles le Muisit
rapporte divers miracles qui furent reconnus faux. Quoique
ces prétendus miracles soient un témoignage de 1’exaltation
des esprits vers 1’année 1349, nous n’avons pas cru devoir les
rééditer, paree qu’ils ne présentent qu’un intérêt historique
minime.
2. Ézéchiel, XXXIII, 111.
3. Saint Mathieu, XI, 29....”
|
|
12 |
 |
“...ANNALES.
235
[1349]
et illorum hominum qui se verberabant... » Et incon-
tinenti, antequam posset finire verba sua, aliqui contra
rationem et consuetudinem surrexerunt clamantes :
« Domine, vos male estis informatus quia frater pre-
dicans talia non dixit. » Et station omnes viri et
mulieres ceperunt murmurare et clamare, et mutuo
dicere quod frater predicans talia verba non dixerat.
Imposito autem cum magna difficultate silencio, dixit-
que frater Robertus, volens pacificare populum :
« Ego dixi vobis quod mihi commissum est; et ex quo
tenetis contrarium bonum est, nee displiceat vobis
observatio fidei, quia tempus est ut pax et tranquilli-
tas inter vos omnes observetur. » Et parum profitie-
bat ejus mitigatio et loquela, quia populus surrexit
murmurando et mutuo se provocando, dicentes quod
talia proveniunt de Mendicantium ordinibus. Et tota
ilia die fuit ingens tumultus per totam civitatem super
dictos ordines et super totum clerum.
Dominica autem sequenti1, venit iterato processio...”
|
|
13 |
 |
“...perseverandi det gra-
ciam. Multum enim est comraendandum quod peni-
tentiam facientes, et ad exemplum eorum quamplu-
rimi, condonabant et indulgebant guerras motas inter
partes. Et hoc fuit in Tornaco et in diversis locis.
Et est sciendum quod licet in illo tempore fuisset
tanta commotio facientium penitentiam, ut est dictum,
non tamen hoc fiebat in tota Francia, nec in aliis regnis
et regionibus superius nisi in Flandria, Hanonia, Bra-
bantia et aliis regionibus tendentibus versus Occi-
dentem.
Ego autem dum scribere faciebam supradicta,
occurrit michi et venit ad memoriam prenosticatio
magistri Johannis de Muris, quomodo dicit ibi inter
cetera comminationes stellarum et planetarum, quod
esset destructio sectarum, seditio populorum, ritus
novus, epidimie1 : et videtur michi quod isto anno m°
ccc° xlix0 predicta evenerunt pro majori parte, sicut
audivimus et vidimus in Tornaco, quia secta Judeo-
rum, ubicumque sunt reperti inter Ghristianos, des-
tructi sunt per diversos cruciatus. Insuper...”
|
|
14 |
 |
“...ANNALES.
241
[1349]
Christianitatis et profectum animarum, ego committo
divine sapientie et majestali, quia tantas novitates, et
ilia que in illo tempore eveniebant, nescirem scribere
aut posteris demandare.
Nomina aliarum villarum et numerum personarum,
ET DIES QUANDO VENERUNT, ULTRA SUPERIUS MEMORA-
TAS, SIGUT MIHI EST RELATUM.
Duodecima die septembris venerunt de Tylemonte
in Brabancia sexties viginti.
Eodem die a villa de Slusa iiij".
Eodem die a villa de Louveng viij“.
In nocte Nativitatis beate Marie1 a villa dou Dam
circiter 1.
In die Nativitatis beate Marie2 a villa de Enghien
circiter cc.
In crastino Nativitatis3 a villa Namurcensi circiter
viijM.
Eodem die a villa de Brugis circiter c et 1.
In nocte processionis Tornacensis4 a villa de Nuef-
port circiter iiij".
Eodem die a villa de Ecclo circiter lij.
Eodem die a villa de Brugis in duabus societatibus
circiter ccc.
Eodem die a villa dou Dam circiter centum.
In die processionis a.monte Chasletensi circiter 1.
1. 7 septembre 1349...”
|
|
15 |
 |
“...circiter ccc.
Eodem die a villa de Genappes circiter sexties
viginti.
Eodem die a villa de Insulis circiter ducenli.
In die beati Mathei3 4 venerunt quedam mulieres de
Flandria, sicut viri facientes, discooperto solum dorso,
circiter xx.
Dominica post festum Mathei* a villa de Malbodio
circiter cc.
Eodem die a villa de Bailluel in Flandria circiter
ccc.
Tercia die octobris, scilicet in node beati Francisci,
venerunt a villa de Yalenchenis circiter cccc et quin-
quaginta.
NOTUM SIT OMNIBUS, — QUOD EGO INTELLEXIA QUIBUSDAM
SUPERIORIBUS ELECT1S A PENITENTIAM FACIENTIBUS, —
QUOD INTRANTES ET CUM AL1IS SE JUNGENTES PROMIT-
TEBANT ILLA, QUE SEQUUNTUR, SE FACERE ET TENERE
PRO POSSE SUO TOTO CURSU VITE SUE, ALIAS NON
1. 15 septembre 1349.
2. 20 septembre.
3. 21 septembre.
4. 27 septembre....”
|
|
16 |
 |
“...parcius » et ideo judicium
committo ipsi Deo summo et sancte matri Ecclesie,
quia, si finis bonus est, totum precedens erit bonum.
Est autem intentionis mee in scriptis redigi facere ad
notitiam futurorum, quia tale quid nunquam visum
fuit a quocumque temporibus preteritis, scilicet modum
facti, modum vestium, et qualiter in penitentia facienda
se gerebant. Multi plurima scribebant et dicebant, ubi
fuit inceptum et pro qua causa; sed nunquam potui
super hoe eertificari ab aliquo, et propter hoc ego
solum illud quod fïebat in Tornaco feci registrare,
quia de remotis partibus nescirem dicere veritatem.
1. Saint Jean, XV, 5....”
|
|
17 |
 |
“...[1349-1350] ANNALES. 251
Sciant futuri, si ego vellem registrare omnia que in
illis diebus eveniebant de talibus penitentibus et que
de die in diem accidebant, nee scirem nee valorem.
Et credo et teneo quod multi in latino et in gallico
fuerunt super predictis registrantes; et quod scivi et
audivi illud registravi.
Et. est sciendum quod in illo anno fuit dies Natalis
Domini in die Veneris. Et fuit annus incipiens secun-
dum stylum curie Romane a Nativitate, que fuit dies
Veneris, ut dictum est, et sic fuit annus quinquagesi-
mus et incepit indulgentia ordinata a domino Summo
Pontifice Clemente papa sexto, [fol. 24] Et cessave-
runt multa mala; et multa referebantur, que michi non
sunt visa posteris demandare, donee veritas ignotes-
cat; et sic registrationi mee pono finem.
Anno eodem, in prima ebdomada Quadragesime1,
fuit proclamatum publice in foro, ex parte gubernato-
rum civitatis, quod omnes cessarent a dicta publica
penitentia voluntaria assumpta; alioquin omnes, de
cetero facientes...”
|
|
18 |
 |
“...Audeo dicere et audivi a pluribus fide dignis, quod
predicta proclamatio fecit maximam multitudinem
virorum et mulierum per matrimonium conjungere,
qui antea erant tenentes concubinas et eciam cessa-
verunt juramenta et alia prohibita. Notum etiam facio
futuris quod scivi et audivi quod magistri taxillos
facientes mutaverunt malum in bonum, recuperantes
suum dampnum, tali modo quod, de materia de qua
taxillos quadratos faciebant, facere inceperunt res
rotundas, de quibus Pater noster faciebant. Ego pre-
dicta feci, melius quod scivi et potui, registrare; et
juxta posse meum inquisivi super omnibus veritatera.
Et quando tam grandis tempestas mortalitatis
fuit in Tornaco, [fol. 30 v°] quis posset excogitare
accidentia in omnibus regnis ac regionibus, quia
incepit in Oriente et fuerat universaliter per totum
mundum, fama laborante? Et scient futuri quod in
Tornaco fuit mirabilis mortalitas, quia audivi a pluri-
bus, circa festum Nativitatis Domini1, qui se scire pro
vero fatebantur, quod plus...”
|
|
19 |
 |
“...erant de
predicto conflictu et de grandi perditione Anglicorum
et nobilium personarum. Unde accidit quod, mortuo
domino Philippo, excellentissimo rege Francorum,
multi murmurabant et dubitabant de rege Anglie,
quod non vellet impedire coronationem filii dicti
regis. Et fuit opinio universorum, quod predictus
conflictus et perditio suorum nobilium hoe facere
impedivit. Et si ego vellem dicere et registrare illa
que tune temporis a multis referebantur, forte futuri
non crederent quia, licet dicatur quod commune dic-
tum non est omnino falsum, talia et tam diversa dice-
bantur, quod erat quasi incredibile. Idcirco ego,
nolens miscere vera falsis, quod scire potui veritatis,
anglaise. Au contraire, on congoit aisément que des navires
marchands, ayant résisté glorieusement a des corsaires, aient
continué leur voyage, pour se décharger des marchandises
qu’ils transportaient; puis qu’après s’être munis contre une nou-
velle attaque qu’ils prévoyaient, ils aient repris le chemin de
leur patrie...”
|
|
20 |
 |
“...aprilis.
Sciant moderni et futuri quod a die sancto Pasche
predicto usque ad festum Pentecostes1 pauca evene-
runt registratione digna. Verum est quod in latino et
in gallico multi multa accidentia cotidiana scribunt et
scribere faciunt et in eis delectantur; sed michi non
videtur expediens registrare talia nisi sint notabilia.
Infra illud tempus rumores multi erant in diversis locis;
sed populus universis facile credit, et facilius audita
refert et publicat. Unde modo falsa, modo vera dicunt
et ego non appro (o) bo dicta talium nee fidem adhibeo;
et maxime si talia registrarem, de quibus certitudinem
non haberem, totum opus meum esset reprobandum et
in aliis michi non crederetur.
Accidit autem in illo anno feria quarta post diem
Pentecostes, que fuit dies sancti Medardi2, quod domi-
nus de Biaughiu, mariscalcus Francie, erat in villa
Sancti Audomari, et multitudo non modica gentium
armatorum, et in villa de Cales erat multitudo Anglico-
rum. Modo Anglici de nocte exierunt, euntes versus
[S...”
|
|