| 1 |
 |
“...12 GILLES LE MUISIT. [1281]
mitteret ad faciendam debitam justiciam. Robertus
autem, habito consilio cum dicto domino Egidio et
suis, renuit sibi mittere. Quomodo autem miles eva-
serit, nescirem dicere veritatem, sed scio quod ad
suum locum reversus est.
Predicta notavi in hoe opusculo ut nobilitas dicti
Roberti et scientia et astutia dicti domini Egidii a pos-
teris cognoscatur, quia solet dici quod inter Christia-
nos non erant nisi duo strennui milites et unus semis,
videlicet Karolus, rex Cycillie, Eduardus, rex Anglie,
duo milites, et Robertus, primogenitus Guidonis
comitis Flandrie, qui tunc erat comes Nivernensis,
iste semis miles tenebatur.
Rex autem Cycillie, completo negotio a domino
papa Clemente sibi commisso, licentiavit suas gentes,
retentis sibi personis necessariis ad conservandum
regnum et patriam. Et omnia cum deliberatione ma-
tura rite ordinavit et in Franciam reversus est.
Eratque tune temporis nobilis matrona, quondam
uxor Guillelmi, primogeniti Guidonis comitis Flan-...”
|
|
| 2 |
 |
“...32 GILLES LE MUISIT. [1229-1320]
monasterium nostrum Beati Martini, et altare majus
quod retro positum erat, altare etiam ubi minorem
missam cantare est consuetum, et aliud altare a latere
dextro in capellis, que duo altaria nunquam fuerant
consecrata, benedixit et consecravit; et sic omnia
altaria tam in choro quam in capellis sunt consecrata.
Anno m° ducentesimo vicesimo nono, [fol. 55 v°]
fuit tanta multitudo peregrinorum quod ad Primam
portam, Sancti Martini nominatam, fuit tanta pressura
post feretrum quod triginta et una persone mortue
ceciderunt, juxta relationem antiquorum.
Anno m° ducentesimo septuagesimo septimo, ibat
processio beate Marie de consuetudine per domum
leprosorum de Valle, et exibant peregrini per unam
portam ad campos; et illo anno fuit tanta pressura
ibidem quod viginti sex persone mortue sunt, ut audivi
ab antiquis; et ex illo tempore dicta porta fuit et est
ex lapidibus obstrusa.
Anno m° trecentesimo quarto, tercia decima die
mensis septembris, fuit combusta domus...”
|
|
| 3 |
 |
“...priata et unita, nichil penitus retinentes in predictis
dicti domini, excepto domino Castellano qui retinuit
castrum et suam justiciam in eodem1. Et ab ilia die
usque ad hanc diem Tornacus possedit et possidet
pacifice, et Deo dante possidebit.
Ante dictam emptionem vidi muros et turres a porta
dicta Burdelli sequendo super fluvium Scalde jacere,
fundamentum, muros et turres construere et perfi-
cere.
Et ibi infra Scaldam habebat monasterium nos-
trum duo molendina, unum vocatum de Plouviers et
aliud de Fossato; ceperuntque gubernatores illa duo
molendina, propter que tenentur ecclesie nostre per-
petuo solvere annuatim triginta libras Turonentium in
duobus terminis.
Per predicta apparet quantum nobilis est civitas
Tornacensis, quia citra fluvium Scalde est situata dicta
Civitas in pendulo; ultra dictum fluvium videlicet
parrochia Sancti Brictii « Bourcg » nominatur; item
parrochia Sancti Nicholai in Bruleo cum castro et ap-
pendentiis predictis vocatur Castrum; item parrochia
Sancti Johannis...”
|
|
| 4 |
 |
“...etiam in mari
naute moriebantur; et etiam fuit post gelu maxima
aquarum hadundantia.
Anno illo fuit eclipsis solis, ultima die januarii. Et
eodem anno fuit karistia bladi et vini.
Anno m° trecentesimo decimo, cepit ballivus Viro-
mandensis unum hominem bannitum de regno in jus-
ticia Tornacensi; et fuit sibi mortuus deliberatus ultra
fluvium de Ries; et levavit furcas, et ibi eum suspendi
fecit; et postea restituit unum hominem vivum et
resaisivit pro villa prepositos et juratos.
Anno m° ccc° xj°, duo homines invicem rixantes,
unus occidit alium; et occisor fugit in templo de
Orka, et ibi fuit diu; et prepositi et jurati faciebant
eum custodire et coercere quod nullus daret sibi
bibere aut manducare, invitis decano et capitulo. Et
pro tali coercione famine ductus et coactus, exivit de
sua voluntate, captusque fuit a custodibus extra atrium
et ductus in prisionem ville. Super hoe decanus et
capitulum contra prepositos et juratos moverunt
questionem. Finaliter ipse fuit restitutus, et in templo...”
|
|
| 5 |
 |
“...Mauritania, Johannes de Rodes, Guillel-
mus de Sainte Clare et Sigerus de Tronchinio fuerunt
a Ainville en Biausse; Ernulphus de Aldenardo, Rasso
Mulars, Johannes de Bondues, Alardus de Robais
fuerunt in castro apud Falaise in Normannia; Walte-
rus dominus de Nivella, Balduinus de Quad-lpre,
Johannes de Menin, Philippus de Hakespoule et Ri-
quardus Estendart fuerunt in castro a Nonraites in
Alvernia; Guios de Tourout, Willermus de Hussem,
Rogerus Barnages, Walterus de Louvenghien, duo fra-
tres de Heulle, duo fratres de Warnehait, Johannes de
Poulle, Johannes de Tisike, Mikael de Lembeke, Valen-
tinus de Nieperkierke fuerunt in castro en Touraine1 *.
1. Nous trouvons deslistesde ces otages dans la plupart des
chroniques contemporaines : Annales Gandenses, éd. Funck-
Brentano, p. 12; Chronique artésienne, même édit., p. 34;
Guillaume Guiart, dans les Historiens de France, t. XXII,
p. 235; la plus compléte est celle que Kervyn a publiée dans
son Histoire de Flandre, t. II, p. 618-619, d’après...”
|
|
| 6 |
 |
“...Flamingos; fecitque conflic-
tum cum suis et optinuit ilia die victoriam. Et cecide-
runt, ut dicitur, de Flandrensibus circiter duodecim
millia virorum1. Multi autem de acie fugerunt sed re-
dierunt. — De Tornacensibus etiam fuerunt aliqui cesi,
et aliqui fugientes, sed in vespere reversi sunt; unde
accidit quod duces eorum abstulerunt eis tunicas et
etiam plures fuerunt de Tornaco banniti. Et gran-
dem fiduciam habebat rex in eisdem, percipiens2 ut
se et sua tentoria vicissim custodirent, et dicti duo
gubernatores, quoties volebant, cum rege loque-
bantur.
Illo die veniebant Brugenses in auxilium suorum,
sed, audita regis victoria, reversi sunt Brugis. Rex
autem levavit tentoria et ivit ad unam leucam prope
Ypris; veneruntque gubernatores ville Yprensis in
castris ad regem et concorditer villam cum clavibus
sibi reddiderunt et tradiderunt; et [fol. 92 v°] rex
habuit de villa plures viros in hostagio quos misil
Parisius; claves autem, quas habuit, tradidit duobus
gubernatoribus gentis Tornacensis...”
|
|
| 7 |
 |
“...H2 GILLES LE MUISIT. [1337]
habita, concordaverunt quod duo de dominis cardina-
libus venirent ad dominos reges antedictos1.
Anno m° trecentesimo tricesimo septimo, venerunt
duo cardinales ordinati a domino summo pontifice
Benedicto et a sacro collegio dominorum cardinalium
Parisius; et habuerunt cum domino rege [fol. 97 v°]
Franchie parlamentum. Postea recesserunt et transfre-
taverunt in Angliam et cum domino rege Anglie etiam
habuerunt parlamentum. Auditis ita partibus, ad
Curiam sunt reversi. Tractatus autem habitus inter eos
non fuit publicatus.
Eodem anno, venerunt Anglici, ut dicebatur, cum
trecentis navibus2 et fuerunt ante Sclusam; sed nihil
ibi fecerunt quia comes Flandrie et tota patria coadu-
nati eis restiterunt. Sic applicuerunt versus quamdam
insulam ad villas que vocantur Yulpin et Caysant,
super quibus habuerunt victoriam; et predictas villas
succenderunt, cesis et submersis plus quam quingen-
1. « In tantum vero exarsit indignatio eorumdem regum
quod dominus papa Benedictus...”
|
|
| 8 |
 |
“...; ipse
vero rediit Attrebati.
Anno m° trecentesimo quadragesimo, erat dominus
Radulphus, comes de Eu in Normannia et conestabu-
larius Franchie, cumfiliosuo, comité deGhines, maris-
chalcus etiam Francie Bertrandus, et militia, etplurime
armature erant in Tornaco, missi adomino rege Francie
Philippo. Postmodum venit comes de Foys cum nobili-
bus equitibus et peditibus in magna copia cum pre-
dicts dominis [fol. 101] in Tornaco. Et fuerunt in
numero, ut dicebatur, quando adunati sunt, circiter
duo millia et quingente armature electe absque pedi-
tibus. Et misit eos dominus rex ad confortandum cives
et habitatores civitatis Tornacensis et ad expugnandum
inimicos, quia rumor erat quod rex Anglie et omnes
sibi ailigati proponebant civitatem Tornacensem obsi-
dere; quod postea rei probavit eventus.
Nam dictus rex Anglie erat tune temporis in Flan-
dria cum magno exercitu Anglicorum et sagittariorum
trahentium sagittas; Jacobus autem de Artevelde, cui
obediebant omnes de Flandria, commovit, monuit...”
|
|
| 9 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
134
[1340]
apud Espiere et Chin in primo suo adventu per duo-
decim dies antequam appropinquaret civitati; et co-
ram Tornaco stetit per spacium octo ebdomadarum,
adjunctis duobus diebus; unde restat quod civitas fuit
obcessa (sic) per spatium decem ebdomadarum. In
quo termino multa evenerunt et facta sunt ab utraque
parte que omisi scribere; et est causa, turn causa
brevitatis, turn quia in tali casu multa eveniunt que
licita non sunt scribere aut vera enarrare.
Tenorem treugarum que per personas electas fuerunt
concordate proprius quam potui transtuli de gallico in
latinum in modum qui sequitur1 :
« Universis presentes litteras visuris...
In testimonium hujus rei nos sigillavimus presentes
litteras nostris sigillis, factas, accordatas et datas in
ecclesia d’Esplechin die lune, vicesima quinta die
septembris, anno gratie millesimo trecentesimo qua-
dragesimo. »
Predictis autem ordinationibus concordatis, domi-
nus rex Franchie misit confestim in civitatem Torna-
censem...”
|
|
| 10 |
 |
“...138 GILLES LE MUISIT. [1341-1342]
in Tornaco duo cardinales, videlicet dominus vicecan-
cellarius qui recepit hospicium in abbatia Sancti Mar-
tini, et alius cardinalis Neapolitanus dictus Hannibal
qui hospicium accepit in domo episcopi; et fuerunt
recepti cum processionibus. Dictique duo cardinales, et
prelati qui cum eis venerant, iverunt apud Antho-
nium, et babuerunt parlamentum cum duce Brabantie
et cum comité Hannonie; et ibi fuit concordatum quod
utraque pars cessaret, et nichil innovaret una pars
[fol. 106] supra aliam, donee renuntiarent sufficienter
et, renuntiatione facta, adhuc cessarent uno mense
nichil innovando1.
Eodem anno iverunt duo supradicti cardinales ad
villam Montensem; et recepit eos comes Hannonie
multum gratiose et fecit grande convivium; sed ipse,
collatione habita cum eis et cognita eorum voluntate,
reversi sunt ad civitatem Tornacensem et inde reces-
serunt versus Parisius, sequentes regem Anglie qui
erat in Britannia.
Anno eodem scilicet m° trecentesimo qu...”
|
|
| 11 |
 |
“...150 GILLES LE MUIS1T. [4346]
runt duo cardinales, dominus Hanibal et dominus de
Claromonte, et fecerunt moram per tongum tempus
Attrebati, euntes pluries ad regem Franchie et regem
Anglie, laborantes et tractantes de pace, et longo tem-
pore ibidem remanentes.
Eodem anno, fuit magna guerra in Gasconia quia
gentes et exercitus regis Anglie venerunt ibi, duce
eorum comité de Albi. Misitque rex Franchie filium
suum Johannem primogenitum, ducem Normannie, et
cum eo ducem Burgondie, avunculum ejus, comitem
de Eu, conestabularium Franchie et Jacobum de Bour-
bon1 cum [fol. 109 v°] magno exercitu armatorum, et
ceperunt undecim castra ubi erant octo bone vitte;
de quibus undecim castris quatuor reservavit et sep-
tem posuit in ore gtadii; et cepit unum militem qui
patriam reddiderat Anglicis, quem misit apud Genne-
ves ubi fuit a quatuor equis detractus.
Item dictus dominus Johannes, dux Normannie,
obsedit villam de Aguillon2 et accepit ptura castra
atque villas.
1. On sait que Pierre de Bourbon...”
|
|
| 12 |
 |
“...152 GILLES LE MUISIT. [1346]
Anglie in Normanniam, super littore maris vocatum1
Coustentiin, cum octies centum navibus2, et descendit
in terram, cremando et devastando undique villas et
castra. Et tunc venit ex adverso pro rege Franchie
comes de Ghines, conestabularius, ad resistendum regi
Anglie iniitque cum ipso bellum. Et habuerunt Anglici
victoriam et ceperunt dictum comitem et dominum
de Dancarville. Et erat pro parte regis Anglie Gode-
fridus de Harcour, exul de regno Franchie.
Eo tempore duo supradicti cardinales iverunt ad
regem Franchie et ad regem Anglie pro concordia
impetranda. Qui, suas voluntates facere non volentes,
reversi sunt apud Sanctum Dyonisium prope Parisius.
Item in die beate Marie Magdalene3, rex Franchie,
accepto vexillo sive signo Sancti Dyonisii vocato 1’oli-
flamble, venit Rothomagum, expectans ibi gentes suas.
Eodem anno, secunda die mensis augusti, exierunt
Gandenses, Brugenses, Yprenses cum Flandrensibus;
et fuit capitaneus et dux eorum dominus Henricus de...”
|
|
| 13 |
 |
“...quarta die septembris, venerunt circi-
ter quadringente naves ante villam Bolloniensem, et
illi de villa restiterunt et fuerunt aliqui de Anglicis
occisi; et venerat cum Anglicis regina Anglie. Et de
nocte sequenti exierunt circiter quindecim milia Angli-
corum, et combusserunt omnia suburbana et villam
inferius extra muros et forticias; et ascenderunt in
navibus cum regina et abierunt versus Calays; et
descendit regina in atiem cum rege marito suo.
Venerunt autem versus Calays ad regem Anglie duo
cardinales. Qui, nolens eis loqui, misit ad eos unum
comitem; et sic recesserunt et iverunt Ambianis ad
regem Franchie, et ei loqui non potuerunt.
Anno eodem, scilicet quadragesimo sexto, mense...”
|
|
| 14 |
 |
“...inferebant. Tune ballivus Viroman-
densis, illi de Lauduno, comes de Roussi et multi alii
gentiles se coadunaverunt et, consilio habito, vene-
runt coram dicto castro, undique illud obsidentes et
levantes ingenia ad expugnandum; et post multos
insultus illi qui erant in castro, videntes non posse
resistere, salva sua vita se reddiderunt; et super hoe
recepti fuerunt et expulsi sunt extra regnum. Et cas-
trum totaliter subverterunt.
Anno predicto, duodecima die maij in die Sabbati,
venerunt in Tornacum duo domini cardinales, videlicet
dominus Hanibal et dominus Claromontensis; fuitque
dominus Hanibal in monasterio Sancti Martini et alius
in domo episcopali. Fuitque facta reverentia debita a
personis ecclesiasticis et religiosis, et etiam a guberna-
toribus civitatis et civibus, qui iverunt contra eos; et
ob eorum reverentiam bannitis ad annum et ad pecu-
niam villam reddiderunt, munera, ut decebat, ipsis
offerentes; qui etiam domini cardinales honorifice et
1. Cf. Moranvillé, La Trahison de Jean...”
|
|
| 15 |
 |
“...176
GILLES LE MUISIT.
[1347]
pacifice in civitate se gesserunt. Tandem tercia decima
die mensis maij, presente domino episcopo et toto clero
cum religiosis et gubernatoribus etiam civitatis, civi-
bus et habitatoribus, dicti duo domini cardinales, in
ecclesia Beate Marie Tornacensis, in loco ad hoe ordi-
nato, vicissim unus post alium promulgaverunt et
publicaverunt sententias latas per dominum papam
super Flamingos et eorum coadjutores; et fuit confecta
unalittera [fol. 1211 v°] super predictis, sigillis eorum
sigillata et in loco publico posita, ut qui velient
legerent.
Post aliquantos dies venit domina quondam comi-
tissa Hannoniensis, que per devotionem habitum monia-
lium assumpserat in claustro de Fontenellis, soror
regis Francie Philippi, mater reginarum Anglie et
Allemannie, ac Guillermi comitis Hannonie. Supradicti
autem cardinales descenderunt ad eam in Tornacum,
cum ea tractaturi ad invicem de negotiis pro quibus
venerant; et de dicta civitate una die recesserunt.
Anno supradicto...”
|
|
| 16 |
 |
“...combusserunt, et etiam
villas que se reddiderant Flamingis usque ad Lizam;
et cum magna spolia bestiarum et omnium mobilium
sunt reversi, cesis pluribus de patria, submersis et
interemptis; et etiam plures viroscaptosadduxerunt1.
Eodem anno, mense junii, dominusd’Espire, existens
cum Flamingis, venit in Tornacum et ivit ad dominum
regem Franchie, se offerens esse pro parte sua; quem
gratiose recepit. Et interim Flandrenses domum suam
d Espire totaliter combusserunt. Qui reversus a rege
combussit duo managia que erant quorumdam bru-
gentium2 de Curtraco, sic se vindicando.
Anno supradicto videlicet quadragesimo septimo,
rege Anglie in sede ante Calays existente, exierunt
de tribus villis et de patria tocius Flandrie magna
hominum multitudo et iverunt cum dicto rege ante
1. Cf. Chronographia, éd. Moranvillé, t. II, p. 243. — Les
Istore et Chroniqu.es de Flandre (éd. Kervyn, t. II, p. 55) con-
fondent cette campagne dans 1’AlIeu avec 1’attaque de Cassel;
selon elles, ce serait les mêmes troupes...”
|
|
| 17 |
 |
“...Haydin et ibi stetit
circiter per unum mensem; et circa festum beate
Marie Magdalene castra movit de Haydin et ivit apud
Faukenberghe1; et in crastino beati Christofori2 movit
rex et fixit tentoria sua coram villa de Calais satis
prope atiem Anglicorum. Et erant cum eo dux Nor-
mannie, filius ejus, dux Burgondie, dux de Bourbon,
comes Flandrie, comes Namurcensis, dominus Johan-
nes de Byaumont et quamplures alii barones et nobi-
les. Fuit autem ibidem rex cum atie sua sex diebus.
Venerunt autem duo sepedicti cardinales, dominus
Hannibal et dominus de Claromonte, et se cum suis
inter duas aties posuerunt, laborantes ad pacem refor-
mandam aut ut trenge donarentur; optinueruntque ab
utraque parte sufferentiam trium dierum solummodo.
In quibus tribus diebus venerunt regi Anglie magna
copia Flamingorum et Anglicorum et crevit multum
suus exercitus; et fecit fieri fossata magna3 circa
suum exercitum, ita quod rex Franchie et sui ad atiem
regis Anglie nullum possent habere accessum nee
viam eundi...”
|
|
| 18 |
 |
“...pro parte Hannonensium; illi autem de Tornaco
viriliter eis resistebant, et fuit insultus ingens et
magnus. Fuerunt autem illi de Tornaco in magno
periculo, sed per sagittas se defendebant. Ceciderunt
autem in dicto conflictu duo milites et quamplures
alii, tam milites quam armigeri, vulnerati sunt de parte
Hannoniensium per sagittas que pene Tornacensibus
defecerunt. Venit autem dux Normannie, filius regis,
ut pacem poneret inter partes; qui minime facere
preval uit; unde oportuit regem Franchie in propria
persona venire, qui partes separaret; accepitque fac-
tum super se, de consensu partium, ut pacem refor-
maret. Fuitque tota aties regis Francie commota
propter dictum factum, sed nullus fuit in auxilium
Tornacensium, nisi illi de Attrebato; ceciderunt autem
duo in dicto conflictu de parte Tornacensium. Hanno-
nienses autem scientes undecim viros ivisse in pere-
grinatione apud Faukenberghe de illis de Tornaco sine
armis, factum supradictum ignorantes, interemerunt
1. Cf. supr., p. 177...”
|
|
| 19 |
 |
“...186
GILLES LE MUISIT.
[1347]
et occiderunt [fol. 115]. Ordinatio domini regis Fran-
cie super facto predicto talis fuit quod pro duobus
militibus mortuis et ibidem occisis duo de Tornaco
culpabiliores irent ultra mare in regno de Gypre; et
pro militibus, armigeriis et aliis ibidem vulneratis,
triginta de Tornaco irent in peregrinatione, nomine
emende, ad Sanctum Jacobum in Galicia. Fuit autem a
rege pax sic reformata et ordinata antequam partes
redirent.
In crastino autem beati Laurentii1, anno supradicto,
Anglici et Flandrenses villam de Faukenberghe cum
ecclesia combusserunt.
Anno supradicto videlicet quadragesimo septimo,
quarta die augusti per diem Sabbati, recessit rex Fran-
cie cum exercitu suo a sede ante Calais; et remansit
ibi cum sua atie rex Anglie, qui primo dictam villam
obsedit anno m° ccc° quadragesimo sexto, tercia die
septembris, et sedit in obsidione per spacium quadra-
ginta et octo ebdomadarum. Et in dicta villa de Calais
erat capitaneus quidam miles, vocatus dominus...”
|
|
| 20 |
 |
“...CHRONIQUE.
187
[1347]
sunt. Et post recessum regis Franehie illi qui erant
infra villam de Calais, habito consilio, salva vita sua
solummodo, regi Anglie se reddiderunt1. Rex autem
Anglie, motus pietate, misit eis quatuor dolia vini et
cuilibet duos panes; et pauperes omnes tam de genti-
bus regis Franehie quam de habitatoribus ville permi-
sit abire, nichil omnino portantes; et cives, qui fue-
rant divites, et nobiles qui erant de parte regis
Franehie, videlicet viginti duo, penes se retinuit. Et
de tota villa et de omnibus existen[fol. 125 v°]tibus
in ea pro se et suis fecit suam voluntatem; et levavit
sedem suam de omnibus caute ordinando.
Anno millesimo ccc° quadragesimo septimo, in
crastino festi Decollationis beati Johannis Baptiste2,
exierunt de villa de Calais magna multitudo Anglico-
rum equitum et peditum; et erat dux eorum comes
de Nonnorenton; et venerunt ante villam Sancti
Odomari ordinatim, et per campos bona pro majori
parte vastabant et comburebant. Gentes autem armo-
rum...”
|
|
