1 |
 |
“...Flandre, de telle sorte qu’on pourrait 1’im-
puter aux mauvais traitements qu’elle aurait subis4. On ne
peut done 1’accuser d’avoir déguisé ou voilé la vérité.
Ses sources de renseignements sont nombreuses, mais
nous n’avons pu les mettre toutes en lumière, faute de-
dications suffisantes. Les sources orales qui lui ont
fourni le plus de matériaux sont difficiles k démêler, car
il ne nomme pas les personnes de qui il tient ses informa-
tions. Il n’en cite que deux, ce qui est bien peu, vu 1’éten-
due de ses relations et la longueur de sa Chronique. La
première est Michel as Clokettes, Lillois d’origine, cha-
pelain du pape, envoyé extraordinaire des comtes de
Flandre auprès de la cour de Rome, qui joua un róle si
1. Cf. infra, p. 193.
2. Cf. infra, p. 61.
3. Cf. infra, p. 46.
4. Cf. infra, p. 50....”
|
|
2 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
2
naturis rerum, usque ad tempora dicti sancti Ludovici,
et ornatissime compilavit. De quo tractatu quatuor
volumina habentur in monasterio nostro, videlicet
prima pars, secunda, tertia et quarta, et est intitula-
tio : Prima pars Speculi historialis fratris Vincentii
de ordine Predicatorum, et sic secunda pars, tertia
atque quarta intitulatur. Item sunt aut esse debent
in liberaria nostra quatuor partes de naturis rerum,
quarum due sunt intitulate in majori volumine, et
alie due in minori1.
1. Lorsque'Sanderus dressa dans sa Bibliotheca belgica
manuscripta (1641) le catalogue des manuscrits de Saint-
Martin de Tournai, les mss. de Vincent de Beauvais s’y trou-
vaient encore. Sanderus les décrit comme suit (t. I, p. 104) :
« In quarta assere. 1. Prima pars Speculi historialis f. Vin-
centii Ordinis Predicatorum. Pars secunda desideratur. —
2. Tetria (stc) pars Speculi historialis. — 3. Quarta pars
Speculi historialis. Item ad calcem sunt quaedam notabilia. —
4. Prima pars...”
|
|
3 |
 |
“...totus exercitus in campo ante
monasterium de Groninghes se adunaret; quod ita
factum fuit; et ibi fuerunt acies et scale ordinate.
Exieruntque Flandrenses, qui in Curtraco erant,
de villa; et, terga vertentes ville, fecerunt de ea
quasi murum, et facies tenebant versus suos inimi-
cos, et se ibidem ordinaverunt; et erant omnes pedites
et nulli equitantes, et pauci aut paucissimi respectu
aliorum. Tunc comes precepit quod gentes sue appro-
pinquarent, factumque est ita. Et sic ceperunt invi-
cem due acies debellare et pedites dicti comitis cepe-
runt Flandrenses superare et esse quasi sub puncto
habendi victoriam. Comes autem, hoe cognito et
nolens peditibus victoriam et honorem attribui, com-
movit et concitavit scalas equitantium, et fregit
intrando scalas suorum peditum, nesciens fossatos esse
ibi et fortiter aggrediens. Ceperunt Flandrenses pavere
et timere, et, nescio quo occulto Dei judicio, acies
Francorum tam nobiles ceperunt se invicem provo-
care, et ceperunt primi equites per fossatos...”
|
|
4 |
 |
“...de Tornaco in monte citra Warnaviam, per scalas
ordinati et sicut parati ad bellandum; appropinqua-
veruntque civitati septima die post festum Remigii3 et
fixerunt sua tentoria satis prope, et omnia suburbia
civitatis citra Scaldam cremaverunt villasque campes-
tres circumquaque. Combusteque fuerunt ilia die cur-
bs de Warna[fol. 83 v°]via non totaliter et quatuor
molendina apud Ries totaliter, curtis de Dulciopetra,
curtis de Longasalice et molendinum ad ventum,
curtis de Taintegnies, curtes due d’Esplechin, curtis
de Templovio, curtis de Camfaing, curtis de Froya-
nia, domus de Mayra, unum molendinum superius et
unum inferius, molendinum Sancti Martini ad ventum
1. 29 septembre 1302.
2. ler octobre 1302.
3. 8 octobre 1302....”
|
|
5 |
 |
“...quod nullus poterat exire aut
intrare nisi in periculo vite sue.
Rex autem Franchie cum suo exercitu erat in valle
Gasletensi et prope Ypris. Et comes Flandrie Ludovicus
fuit semper cum domino rege Franchie, a principio
guerre usque dum vitam finivit.
Prima autem die augusti, scilicet in die beati Petri
[fol. 101 v°] ad Vincula, exierunt de exercitu Anglico-
rum cum Flandrensibus summo mane magna copia
1. Froissart (éd. Luce, t. II, p. 44-45) n’indique pas cette pre-
mière position occupée par le due de Brabant; pour les autres
opérations du siège, pour les emplacements occupés par les
troupes alliées devant Tournai, son récit concorde en tous
points avec celui de Gilles le Muisit.
2. C’est-è-dire derrière le monastère de Notre-Dame du
Conseil ou des Prés-Porcins, entre Tournai et Maire....”
|
|
6 |
 |
“...monasterium Sancti Nicholai de Pratis
pro parte combustum.
Item Dominica ante festum Assumpsionis Virginis
gloriose2, comes Hannonie, assumpto secum exercitu
copioso, ivit versus villam de Marchenis, eamque com-
bussit, [tol. 102] et monasterium pro majori parte3;
et, redeundo, plures villas combusserunt multaque
loca destruxerunt.
In civitate igitur Tornacensi erat a gubernatoribus
ville ordinatum quod, quando inimici pretendebant
insultus vel civitati appropinquabant, ad mandatum
gubernatoris due campane pulsabantur, quarum una
vocatur Bancloke, altera Wingerons; ad quarum audi-
tum omnes ibant ad turres et muros, et ad loca ubi
erant ordinati, cum suis armis, civitatem defensuri; et
1. Du 9 au 16 avril.
2. 13 aoüt.
3. Le sac de Marchiennes aurait eu lieu le 12 aoüt. (Frois-
sart, éd. Kervyn, t. XXIII, p. 409.) — Cf. 4 ce sujet Récits
d’un bourgeois de Valenciennes, éd. Kervyn, p. 185; Chronogra-
phia, éd. Moranvillé, t. II, p. 142; Hossart, Histoire ecclésias-
tique... du Hainaut, t. II...”
|
|
7 |
 |
“...civitate fame moriebantur; et pro
certo multi de nobilibus passi fuerunt magnam penu-
riam, et maxime de equis suis quia multos perdiderunt.
Sed, benedictus Deus! pauci mortui sunt.
Et inimici omnes recesserunt, et dominus rex Francie
cum suo exercitu levavit castra sua; et de loco ubi
secretarius et consiliarius regis » dans les Journauxdu Trésor
(éd. Viard, p. 746) en mars 1350. D’autre part, dans une note
de ses Documents parisiens, p. 278, M. Viard dit que Robert
de Lori fut chambellan du due de Normandie, chambellan du
roi, maïtre k la Chambre des comptes, puis maitre a la Chambre
des requêtes en 1346. Quoiqu’ici ce personnage soit qualifié
« magister », nous pensons qu’on peut 1’identifier avec le
« Robertus de Lorryaco, miles » des Journaux du Trésor....”
|
|
8 |
 |
“...Bour-
bon1 cum [fol. 109 v°] magno exercitu armatorum, et
ceperunt undecim castra ubi erant octo bone vitte;
de quibus undecim castris quatuor reservavit et sep-
tem posuit in ore gtadii; et cepit unum militem qui
patriam reddiderat Anglicis, quem misit apud Genne-
ves ubi fuit a quatuor equis detractus.
Item dictus dominus Johannes, dux Normannie,
obsedit villam de Aguillon2 et accepit ptura castra
atque villas.
1. On sait que Pierre de Bourbon, comte de Clermont et de
la Marche, lieutenant du due de Normandie, prit part k cette
campagne (Froissart, éd. Luce, t. III, p. xxvm, note 5). Peut-
être Gilles le Muisit 1’a-t-il confondu avec son frère Jacques.
2. II s’agit, selon nous, d’Angoulême et non d’Aiguillon.
Gilles a confondu les deux noms de ville, et, par suite, lors-
qu’il parle du siège d’Aiguillon k la page 151, il croit que c’est
la localité mentionnée ici qu’on assiège pour la seconde fois.
La ville, que Gilles le Muisit appelle ici Aguillon, est nommée
« Agolen » par Jean le Bel...”
|
|
9 |
 |
“... qui Sanctam Terrain promisionis et
sanctam civitatem Jheruzalem ad presens occupant et
possident, de tempestate et mortalitate valida percussi
sunt, in tantum quod per fidam relationem mercato-
rum de viginti personis non supervisit1 una; supra
mare etiam in nautis et transmeantibus illo anno mor-
talitas supervenit quod in navibus pene omnes morie-
bantur. Unde accidit quod illi de Genneves miserunt
octo naves armatorum in auxilium quorumdam qui
quoddam castrum obsidebant; de quibus navibus due
solummodo reverse sunt, secum alias sex naves redu-
centes, quia mortui erant omnes in eis existentes2.
Anno supradicto, videlicet quadragesimo septimo,
super Roma, Romania, Sicillia, Tosffol. 129]chania, Yta-
lia, Gasconia, Hyspania et aliis diversis partibus et regnis
viguit et fuit tempestas mortalitatis antedicta ad ulti-
mum [annum], intrante, secundum morem Romanorum,
a Natali Domini, anno m° trecentesimo quadragesimo
octavo. Fuit dicta mortalitas apud Marscilliam et in
1. Corr. : « supervixit...”
|
|
10 |
 |
“...GILLES LE MUISIT.
[1348]
peregrinus quod, ipsis cenantibus cum hospite domus,
qui solus cum suis duabus filiabus et unico famulo
supervixerat, et de nulla infirmitate scientibus, compu-
tavit cum eis de sumptibus et, recepta pecunia ab eis-
dem, iverunt dormitum. Mane autem facto et surgen-
tibus peregrinis et licentiam recipientibus ab hiis
cum quibus cenaverant, non invenerunt qui responde-
ret eis; intellexerunt autem per quamdam vetulam,
quam in suo lecto reperierunt jacentem, quod hospes
et due sue filie cum famulo domus illa nocte disces-
serat; hoe autem audientes, peregrini cum magna
festinatione [fol. 129 v°] recesserunt.
Anno etiam millesimo trecentesimo quadragesimo
octavo, circa finem augusti et intrante mense septem-
bri, rumores multi erant de domino rege Franchie et
rege Anglie, diversis diversa sentientibus et dicentibus;
tarnen nee rex Anglie1 in aliquo unus contra alium se
movebat. Rumor tarnen communis erat de Flandrensi-
bus quod aliqui comitem suum dominum habere*affec-...”
|
|
11 |
 |
“...destruere niteban-
tur. Insuper rumores validi erant de mortalitate que
incepit in Oriente, et fuit super Indos et super omnes
regiones Christianorum, Paganorum, Sarracenorum
et omnium nationum ab oriente et septentrione et
meridie, laborante fama et attestantibus viatoribus et
mercatoribus, qui longinquas regiones soliti sunt fre-
quentare, in tantum quod in multis locis tercia pars
populi, in multis locis quarta pars aut media, et in
pluribus regionibus de decern personis una persona
solummodo aut due viventes supererant; et in multis
locis terre et vinee inculte remanebant. Et dicebant
astrologi quod ista tempestas erat per conjunctionem
quarumdam stellarum et planetarum, propter quam
conjunctionem aer erat corruptus, et per corruptio-
nem aeris generabatur infirmitas quam vocabant epi-
dimiam.
Rumores etiam magni erant quod in Hungaria, in
Alamannia, in ducatu Brabantic, de civitatibus, de...”
|
|
12 |
 |
“...258
GILLES LE MUISIT.
[1349]
quam in vicis latis et locis amplis. Et quando in aliqua
domo una persona aut due moriebantur, statim et in
brevi decedebant reliqui, ita quod in una domo decem
sepissime et plures de una domo vitam finiebant; et in
multis domibus canes eciam et murilegi moriebantur.
Sic nullus dives, mediocris sive pauper, erat securus,
sed unusquisque omni die Domini voluntatem expec-
tabat. Et pro certo curati ac capellani, confessiones
audientes et sacramenta ministrantes, clerici etiam
parrochiarum et cum eis infirmos visitantes, de tali-
bus multi decesserunt.
Et est sciendum quod in monasterio Sancti Petri
Hannonensis1, quia in uno feretro erant reliquie de
sancto Sebastiano, prout fuit divulgatum, tanta multi-
tudo populi, in tempore quo vigebat mortalitas, ibi
conveniebant et confluebant, nobilium videlicet mili-
tum, matronarum, personarum ecclesiasticarum, cano-
nicorum et religiosorum quorumcumque ordinum, et
etiam tocius populi utriusque sexus, quod videre fuit...”
|
|
13 |
 |
“...eidem
dicitur respondisse : « Gonestabularie, missa fuit
vobis summa magna florenorum de camera computo-
rum Parisius et de thezauro2; sed vos dissipastis dic-
tam summam et perdidistis partim in ludo taxillorum,
partim in expensis excessivis contra nobilitatem gene-
ris vestri, persone vestre et status vestri; super qui-
bus omnibus deliberare intendimus. »
Accidit autem quod post aliquos dies dictus conesta-
bularius fecit plures litteras in Anglia dirigendas et por-
tandas, inter quas erant due littere manu sua propria
scripte, una regi Anglie et altera duci de Glochiestre,
ejus filio. Nuntius autem, portans dictas litteras,
juxta Domini voluntatem fuit in navi deceptus, guber-
natorque navis, acceptis omnibus litteris, domino regi
deportavit. Dominus autem rex, vocatis secretis con-
siliariis suis [fol. 40 v°], litteras aperuit et legit, deli-
berationeque habita cum suo secreto consilio, statim
cum festinatione de suis misit qui dictum connestabu-
1. Le connétable Raoul II de Brienne...”
|
|
14 |
 |
“...anima in pace requiescat. De tenore littere et de causa
decollationis nescirem dicere veritatem; fama tarnen
currebat universalis quod littere proditionem conti-
1. Selon les Grandes Chroniques (éd. P. Paris, t. VI, p. 3),
Raoul aurait été emprisonné A 1’hótel de Nesle, sans passer
auparavant par le Louvre.
2. Luce [Froissart, t. IV, p. xlviii, note 1) suppose que
Raoul dut être décapité le 18 et non le 19 novembre, paree
que Jean le Bon avait donné, dès le 18, une partie des biens
du condamné au due d’Athènes. — Cf. également Chronique
normande, éd. Molinier, p. 287, note 1....”
|
|
15 |
 |
“...sororem, transfetavit,
filiusqueejus, dux Guillermus, ivit in Angliam ubi duxit
uxorem filiam ducis1. Super quibus murmur ingens
erat in Hanonnia, Flandria, Francia, quia multi sapien-
tes dubitabant quod dicta comitissa non contraheret
matrimonium cum aliquo principe in Anglia et maxime
quia ipsa comitissa, ut dicebatur, proposuit mittere
Anglicos in castellis et fortaliciis in Hanonniam; sed
patria, scilicet nobiles et cives villarum, restiterunt et
1. Guillaume épousa Mahaut, fille d’Henri II, due de Lan-
castre....”
|
|
16 |
 |
“...tempore dux de Lanchastre, qui etiam erat comes
Derby2, de regno Anglie fuit appellatus in presentia
regisFrancie, Johannis, a quodam duce de Alemannia3.
Fuitque duellum, presente rege, Parisius, sed non fini-
vit, quia rex eos concordavit, dans partibus magnum
convivium et munera.
Notandum multum est quod tota hyemps usque ad
1. L’éclipse eut lieu le 27 octobre, & sept heures et demie.
(Art de vêrifier les dates.)
2. Henri, comte de Derby depuis 1337, était devenu due de
Lancastre en 1345 par la mort de son père.
3. Le due de Brunswick. Cf. Grandes Chroniques, éd. P. Paris,
t. VI, p. 6-7; Geoffroi le Baker, éd. Thompson, p. 121; Leib-
nitz, Scriptores rerum Brunowicensium, t. II, p. 46. Le duel
était fixé au mardi 4 décembre 1352....”
|
|
17 |
 |
“...[Gé-
rard Pigalotti], 80; cf. aussi
André.
Artevelde (Jacques d’), 113,115,
116, 120-122, 124, 127 et
suiv., 136, 146, 147.
Artois (Mahaut [de Brabant],
comtesse d’), femme du sui-
vant, 53. — (Robert I", comte
d’), frère de saint Louis, 5.
— (Robert II, comte d’), 29,
55,65-68,87. — (Robert [com-
te de Beaumont-le-Roger] dit
d’), mari de Jeanne ae Va-
lois, 49, 128 et suiv., 135.
Aspremont (Meuse). — Sei-
gneur : [Geoffroi], 69.
Ath (Hainaut), 168. — Chfttelain
[Jacques de Dour], 40.
Atnènes (due d’) [Gautier VI de
Brienne], 137,151.
Attrebatensis comes, cf. Artois.
Attrebatum, cf. Arras.
Aubecicourt, cf. Auberchicourt.
Aubemarle, cf. Aumale.
Auberchicourt (Nord) (Bau-*
douin, seigneur d’), 69.
Audelaincourt, Audelaincuria
(Jacques d'j, conseiller au
Parlement, 290.
Audenarde (Flandre orientate),
73, 95, 97,127, 202,204,207,
210, 212, 242. — Bailli, 75.
— (Arnoul d’(, 59.
Augustin (saint), 245.
Augustins (frères), fratres de
ordine sancli Augustini 4
Tournai. — Lecteur, cf. Ro-
bert (frère)...”
|
|
18 |
 |
“...TABLE ALPHABETIQUE. 315
Bautersem (Brabant). — Sei-
gneur, 69.
Bavaria, Bavière, cf. Louis V.
— Due [Albert], 84.
Beate Katherine ecclesia, cf. Sain-
te-Catherine.
Beate Marie Tornacensis ecclesia,
cf. Notre-Dame de Tournai.
Beaucaurroy (Guillaume de),
Beauce (la), 59.
Beauieu (Rhöne). — Seigneur :
[Edouard], maréchal de
France, 294-295.
Beaumont (Hainaut). — Sei-
gneur, cf. Hainaut (Jean de).
Beaumont-sur-Oise Seine-et-
OiseJj 58.
Beauvais, Belvagi (Oise), 191.
Bénédictine, 106, 110.
Benedictus, cf. Benoit.
Bénévent (Gampanie), 8.
Benoit XII, pape, moine cister-
cien, 33, 106, 108, 110-112,
115.
Benoit, cardinal, cf. Boni-
face VHI.
Bergis Sancti Winnoci, Bergues
(Nord), 169.
Bernard, cf. Moreuil.
Berlaimont, Berlenmont (Gau-
wain de), 172-173.
Bertran, cf. Montfavez.
Bertrand ([Robert]), maréchal
de France, 127, 136, 161.
Besangon (Gui de), official de
Tournai, 297.
Béthune, Bethunia (Pas-de-Ca-
lais), 51, 53, 54, 70, 153-155,
159, 164, 178, 179. — Capi-
taine, cf. Danekins (Gepfiroi)...”
|
|
19 |
 |
“...316 TABLE ALPHABÉTIQUE.
(Jacques de), 150. — (Pierre,
due de), 144, 150, 181, 185.
Bourcg Sancti Brictii, cf. Saint-
Brice.
Bourch le Royne, Bourg-la-
Reine (Seine), 157.
Bourghella, Bourghelles (Alard
de), 44. — (seigneur de) et de
Rave, 10-11.
Bourgogne, 103. — Due [Eu-
des IV], 123, 124, 144, 150,
181. — (Jeanne de), femme
de Philippe VI, roi de France,
49, 98, 109,259,273. — (Mar-
guerite de), femme de Louis X,
roi de France, 84, 86.
Bouvelinghem (Baudouin de),
302.
Brabangons, 168, 246.
Brabant, Brabantia, 105, 120,
209, 222, 224, 225, 238, 241,
246, 272. — Dues : Jean Ier,
14-17; son cousin-germain,
Geoffroi, 17. — [Jean II], 69;
son frère, Geoffroi, 69. —
[Jean III], 107,108, 111, 120,
121, 126, 128 et suiv., 136-
138, 140, 146, 203, 215, 224;
son fils ainé [Henri], due de
Limbourg, mari de Jeanne,
fille de Jean II, roi de France,
180, 199, 205, 223, 224, 259;
son fils cadet [Geoffroi], mari
de Bonne de Bourbon, 180;
sa [lfe] fille [Jeanne], femme
de Guillaume H, comte de
Hainaut...”
|
|
20 |
 |
“...Jean IV
de Montfort], 95.
— (Louis de Mile, comte de),
fils de Louis le Jeune et de
Marguerite de Flandre, mari
de Marguerite deBrabant, 166,
169, 180, 181, 199 et suiv.,
206, 214, 215, 217, 220, 221,
271, 283, 300, 301, 310.
— (Louis de), comte de Nevers,
fils ainé de Robert de Bé-
thune, comte de Flandre, mari
de Jeanne de Rethel, 81, 82,
94, 95, 216, 217.
— (Mahaut de Béthune, com-
tesse de), femme du comte
Gui de Dampierre, 49, 215.
— ([Marguerite] de Brabant,
comtesse de), fille de Jean III,
due de Brabant, femme de
Louis de Mile, 180,209, 210,
214, 221, 300.
— (Marguerite de France, com-
tesse de), fille de Philippe V
le Long, femme de Louis le
Jeune, 93, 94, 217.
— (Philippe de) [dit de Thiette],
fils du comte Gui de Dam-
pierre et de Mahaut de Bé-
thune, 69.
— (Philippine de Dampierre-),
fille du comte Gui de Dam-
pierre et d’Élisabeth de Lu-
xembourg, 49-51....”
|
|