1 |
|
“...Domini m° ccc°
secundo, interemptus; et sic remansit vidua ejus uxor,
domina castellana, que luxit eum per tongum tempus,
ut decuit.
Fuitque illo tempore mirabilis eventus; quia ma-
trone, de nobilibus viris suis viduate, muitum lugebant
et se per nuntios aliquando, et sepe invicem persona-
liter visitando, prout melius poterant visitantes; tan-
dem contigit quod, nescio quo instinctu, in illo tem-
pore quidam se mutuo coadunantes, euntes per
patriam, fingentes se religiosos actu et habitu, visita-
bant dictas dominaset matronas, dantes eis intelligere
quod de maritis eorum nova haberent infra septen-
nium; et vocati fuerunt tunc temporis tales religionem
fingentes vulgariter « Loes Dieu1. » Accidit quod dicta
Maria castellana, religiose se gerens et suum maritum
diligens et lugens, quadam die fuit cum aliis matronis
et ibi sibi fuit nuntiatum quod Johannes suus maritus
adhuc viveret. Que decepta, sicut alie matrone, sicut
1. Sur les Louez-Dieu, cf. Continuateur de Nangis, éd. Géraud,
t. I, p...”
|
|
2 |
|
“...et Pauli tanta multitudo populi Christiani,
virorum aut mulierum, nobilium et ignobilium, regu-
larium et secularium, senum et juvenum, quod nullo
modo possent credere audientes nisi qui fuerunt et
viderunt. Et hoe scio et testificor, quia fui in illo iti-
nere cum duobus nostris commonachis2; et de Tor-
naco fuerunt plures tam clerici quam laici.
Quia communis opinio erat peregrinorum quod
indulgentia erat a pena et a culpa, sed multi de ordi-
nibus Mendicantium contrarium tenebant et sentie-
bant, et propter hoc aliqui dubitabant; unde accidit
quod ego, existens Rome, confessus fui cuidam domino
1. Quoique Gilles le Muisit ait transcrit tout au long cette
bulle, nous ne la reproduisons pas, paree qu’elle a été maintes
fois publiée. Cf. Potthast, Rngesta pont. Rom., n° 24917.
2. Nous trouvons, dans le cartulaire 89 des Archives de
1’État a Mons (fol. 45 v°), le nom de ces deux moines : « Scien-
dum est quod anno illo innumerabilis populus ab universis
mundi partibus, religiosi, clerici...”
|
|
3 |
|
“...videbantur de turribus
Beate Marie Tornacencis et monasterii Sancti Mar-
tini, et de turribus ville venire fugientes per vias,
per sepes, per campos, cum tanta copia, quod nullo
modo esset credibile omnibus, qui non viderunt. El
dimissis tentoriis et sarcinis, omnia sua pro maiori
parte dimiserunt; et in pluribus locis a Curtraco usque
ad exitum ville de Dotegnies plures fuerunt spoliati et
occisi. Et in vespere et in crastino Flamingi, tota die
circumeuntes campum de Groninghes, quos reperie-
bant non mortuos occidebant, et in campo, in tento-
1. II est a noterque Gilles Ie Muisit, bien que partisan de la
France, ne dit pas que les fossés aient été creusés intentionnel-
lement par les Flamands. Cf., pour la discussion qui a eu lieu
a ce sujet, Henri Pirenne, la Version flamande et la version
francaise de la bataitte de Courtrai. (Bruxelles, 1890, in-8°
et Note supplémentaire, Bruxelles, 1892, in-8°.)...”
|
|
4 |
|
“...portas civitatis clausas
tenuerunt et serratas, adeo quod comes Sancti Pauli,
qui erat de fugientibus, intrare non valuit et in
monasterio Sancti Nicholai de Pratis fuit hospitatus.
Et in suburbiis circa civitatem et in villis foren-
sibus tanta multitudo fuit equitum et peditum, qui
tantam famem patiebantur, quod videre fuit horribile,
et qui potuerunt habere panes extra villam, pro pani-
bus dabant suas armaturas; et de civitate, tota nocte
et in crastino, illi qui intraverunt, in tantum dubita-
bant quod plures manducare non poterant exterriti
pre timore.
Istud autem factum mirabile atque lamentabile ubi
nobiliores de regno Franchie et multis aliis partibus
ceciderunt, pervenit ad noticiam domini summi pon-
tificis in tantum quod infra septem dies super hoe
dicitur litteras habuisse. Et erat tune temporis in
Curia quidam valens homo, procurator comitis Flan-
drie et domini pape capellanus, vocatus Mikael as
Clokettes, quem dominus papa, receptis litteris de
facto, fecit vocari, quasi media...”
|
|
5 |
|
“...CHRONIQUE.
73
[1303]
lio, iverunt quarta die junii, feria tertia ante festum
Barnabe1, versus pontem de Rosne quem custodie-
bant Flamingi de Aldenardo; et ceperunt pontem
atque transierunt; et, cesis pluribus et spoliatis, ali-
quos captivos secum reduxerunt.
Anno eodem, dominus de Ghastelon, conestabella-
rius Franchie, habuit conflictum cum Flamingis ad
pontem de Arka prope Sanctum Odomarum2; et fuit
ibi tanta occisio personarum ex utraque parte, quod
fluvius ibi currens dicitur rubricasse et fuit rubeus per
aliquod spatium de cruore occisorum.
Eodem anno, Johannes de Lalaing [fol. 84], armi-
ger, fuit institutus custos et castellanus in castro de
Dossemer; accepitque secum consocios et sepe illos
de parte Flamingorum impugnabat; acciditque una die
quod, coadunatis Flamingis pluribus, dictus Johannes,
nesciens ibi tantos esse, dimissa custodia, exivit cum
suis incaute; et adversarii, eos invadentes, dictum
Johannem et plures de suis occiderunt, aliis in fugam
versis; et qui potuerunt...”
|
|
6 |
|
“...devastata, ince-
pit karistia bladi et salis, in tantum quod raseria salis
vj libras vendebatur; et de die in diem karistia auge-
batur. — Anno millesimo trecentesimo sexto decimo,
circa diem maij, creverat penuria et karistia2; et fuit
in nostro climate aer intemperatus et male ordinatus;
et raseria bladi vendebatur lx solidis, et raseria avene
xxvij solidis, et raseria pisorum xlv solidis, et vix
pro pecunia poterant repperiri. Et cepit populus in
multis locis parum de pane comedere, quia non habe-
bant, et multi fabas, ordea, vecias et grana, que-
cumque habere poterant, miscebant, sicut poterant,
de hoe panem faciendo et comedendo. Et propter
intemperiem aeris et famem validam ceperunt cor-
pora debilitari et infirmitates nasci, ex quo secuta est
mortalitas talis ac tanta quod ab aliquo tune vivente
non fuerat visum aut auditum hujus simile. Et testi-
ficor quod in Tornaco, tam viri quam mulieres, de
potentibus, de mediis et de mediocribus, senibus et
juvenibus, divitibus et pauperibus, tanta...”
|
|
7 |
|
“...Deus! nunquam fuit
audita discordia vel rixa; sed erant sic Concordes sicut
fratres carnales. Et in principio, antequam inimici ap-
propinquarent civitati, ipsis comparentibus, fuit pro-
clamatum quod omnes exirent qui bona indigebant,
et quod apportarent bona que erant in campis et extra
civitatem, et quod quisque lucraretur, suum esset;
quod factum fuit multis pauperibus et mediocribus
mul turn solatiosum, qui de lignis et granis sibi provi-
derunt quamplurimi qui antea pauca vel nichil habe-
bant; et hec fuit causa maxime concordie inter guber-
natores, cives et majores civitatis et communitatem.
Fuit denique in civitate magna penuria1 et karistia
feni et avene propter multitudinem equorum et bestia-
rum que in civitate erant, tam de gentibus regis quam
de circumvicinis; ita ut fasciculus feni viginti quinque
solidis, raseria avene triginta monete tune currentis
vendebantur; bladum satis pro ratione erat; lotum
1. Sur la cherté des vivres, cf. Hossart, Histoire ecclésias-
tique... du Hainaut...”
|
|
8 |
|
“...nobiles, et Jacobus de
Artevelde ilia die circuibant et considerabant fossata,
muros et forcitias, et libenter intrassent in civitatem
si potuissent; sed dominus rex Francie mandaverat
per dictos duos nuntios suos et injunxerat principibus,
capitaneis et gubernatoribus civitatis, quod infra
biduum nullus pateretur exire aut intrare propter
dissensionum pericula; aliqui tarnen nobiles, deside-
rantes videre suos amicos qui erant in civitate,
melius quam potuerunt intraverunt, quia inimici dice-
bant quod obsessi in civitate fame moriebantur; et pro
certo multi de nobilibus passi fuerunt magnam penu-
riam, et maxime de equis suis quia multos perdiderunt.
Sed, benedictus Deus! pauci mortui sunt.
Et inimici omnes recesserunt, et dominus rex Francie
cum suo exercitu levavit castra sua; et de loco ubi
secretarius et consiliarius regis » dans les Journauxdu Trésor
(éd. Viard, p. 746) en mars 1350. D’autre part, dans une note
de ses Documents parisiens, p. 278, M. Viard dit que Robert
de Lori fut...”
|
|
9 |
|
“...CHRONIQUE.
159
[1346]
defectus panis inter eos quod pre necessitate carnes
comederunt, quia in atie eorum unus panis unius dena-
rii quinque solidos vendebatur.
Vicesima igitur die augusti, venit exercitus regis
Franchie Ambianis, equitantes dicta die decem leucas,
ad preveniendum et obviandum regi Anglie fugienti ut
veniret cum Flam ingis sedentibus ante Betuniam.
Item vicesima secunda die augusti, fuit rex Anglie
ad Pontem Remi in Pontiu1 versus Abbeville et vole-
bant transire Anglici per pontem; sed gentes regis
Boemie et ejus filii, et dominus Johannes de Byaumont,
restiterunt; et fuit ibi conflictus magnus unde ex utra-
que parte plures ceciderunt.
Eodem die2, Godefridus d'Anekins, capitaneus ville
Betuniensis, sciens Flandrenses perdidisse plus quam
centum currus et quingentos viros versus Lilers et
dissensionem inter Brugenses et Francos, exivit de
Betunia et combussit partem de tentoriis Flamingo-
rum, et sine aliquo dampno suorum est reversus, plu-
ribus occissis.
Item vicesima...”
|
|
10 |
|
“...exercitu ante villam de Galais,
mota est grandis briga et controversia ac dissensio
inter Hannonienses, gentes domini Johannis de Byau-
mont, et inter eos de Tornaco. Et quia forte Hanno-
nienses recolebant de controversia et timore quam in
eos infligerant Tornacenses, ut superius continetur1,
moverunt conflictum ibidem contra eos et venit eis in
auxilium dominus Johannes de Byaumont, et cum eo
dux de Bourbon et comes Namurcensis, ac alia militia;
et de gentibus armorum grandis multitudo conflue-
bant pro parte Hannonensium; illi autem de Tornaco
viriliter eis resistebant, et fuit insultus ingens et
magnus. Fuerunt autem illi de Tornaco in magno
periculo, sed per sagittas se defendebant. Ceciderunt
autem in dicto conflictu duo milites et quamplures
alii, tam milites quam armigeri, vulnerati sunt de parte
Hannoniensium per sagittas que pene Tornacensibus
defecerunt. Venit autem dux Normannie, filius regis,
ut pacem poneret inter partes; qui minime facere
preval uit; unde oportuit regem Franchie...”
|
|
11 |
|
“...viatores,
mercatores et peregrini, et alii qui patrias circum-
eunt, quod per campos, per villas, per deserta, bestie
omnes erant sine custodibus, horrea et cellaria vinaria
aperta, domus vacue, et pauci reperiebantur, in tan-
tum quod in multis villis, civitatibus et castris, si
fuerant in principio viginti milia personarum, pene duo
milia non remanebant; et in pluribus villis et locis
campestribus, si erant mille et quingente persone, pene
centum remanebant; et vinee et terre inculte remane-
bant in multis climatibus.
Audivi autem predicta a quodam milite et legis-
perito qui erat unus de dominis Parlamenti Parisius1;
hic autem, una cum reverendo domino episcopo Mori-
nensi, fuit missus ab illustrissimo domino rege Franchie
Philippo ad regem Arragonie, qui in suo reditu venit
per Avinionem; et ibi et Parisiis, sicut asserebat, fuit
per multos fide dignos informatus de predictis.
Audivi etiam a quodam peregrino, qui in eundo ver-
sus Sanctum Jacobum transiverat per Sanctam Mariam
de Rochemadour...”
|
|
12 |
|
“...armaturas suas in domo civili que dicitur Halla et quod
de cetero nullus venderet eis armaturas aut prestaret.
Qui omnes obedierunt et fecerunt sicut proclamatum
die septima octobris.
Tempore antedicto erant obedientes comiti Ludo-
vico et eum receperant scilicet villa Brugensis et tota
ejus castellania, videlicet illi de Franco et super mare,
ville de Donza, de Curtraco, et Aldenardo, et Geraldi-
monte, de Tenremonde et de Alost, et patria circum-
quaque. Ville autem de Ypris et de Gandavo resiste-
bant nee volebant comiti obedire, dicentes se fedus...”
|
|
13 |
|
“...
sicut iis fecerat qui a principio eum receperant et obe-
dierant, sed, dicto termino elapso, nullum reciperet nisi
ad suam voluntatem. Post quam proclamationem fullo-
nes et multi alii sane mentis et divites, dimissis bonis
suis, cum mulieribus et infantibus exierunt extra villam
ad campos, cum illis de villa Sancti Petri se concomitan-
tes et tentoria levantes ad quemdam pontem, per leu-
cam et dimidiam a villa Gandensi distantem, vocatum
Risbrugge. Texentes vero et eorum fautores custodie-
bant se circa forum ville Gandensis, ad quos non
poterant accedere victualia propter aditus stricte cus-
todies; nee poterat quisquis intrare dictam villam.
Mulieres autem confortabant illos qui erant ad campos;
comes vero fecit eis de victualibus subvenire et sic
fuit divisio inter eos; et omne regnum in se divisum
desolabitur. Et est sciendum quod illi qui erant infra
villam miserunt ad comitem, ficte petentes ut sub
certa forma eos reciperet; qui habito consilio annuit
eis, dum tarnen haberet in...”
|
|
14 |
|
“...224 GILLES LE MUISIT. [1349]
per cursum stellarum quod destrueretur una secta, —
et hoe sperabant de Ghristianis, — et quod apparerent
homines portantes rubeas cruces, — et tune de secta
sua ne destrueretur dubitabant, — et alia multa dice-
bant que longum esset enarrare. In regno autem Francie
a tempore sancti Ludovici regis pauci aut nulli Judei
morabantur; sed in aliis regnis et regionibus, qui
ibidem reperti sunt, omnes fuerunt capti, ut est dic-
tum, et eis impositum illud quod facere intendebant.
Multique eorum negaverunt et negabant, et aliqui
intentionem suam predictam sunt confessi.
In remotis partibus, quid actum fuit de eis, nesci-
rem dicere veritatem; fama tarnen fuit quod ubique,
in tota Alamannia et in regnis aliis, aut combusti sunt,
aut decapitati, aut aliis variis modis sunt interfecti.
Certum est quod in comitatibus Lotharingie et Bari
combusti fuerunt omnes qui ibidem fuerunt reperti.
InducatuBrabantie, in villa que diciturBruxella erant
dux Brabantie et ejus filius...”
|
|
15 |
|
“...penes se habebant in vadio a Cristianis; et viriliter
pluries restiterunt, nee eos superare cives et alii de civi-
tate prevalebant, quia dubitabant si ignis in domibus
poneretur quod civitas tota posset destrui. Accidit
autem quod carnifices et quamplures de civitate ficte
miserunt ad Judeos, cum eis se jungentes; et quadam
die Judei preparati illos de civitate invaserunt, et Chris-
tiani hoe scientes restiterunt, et fuit ibi ingens helium;
sed per Dei voluntatem Judei fuerunt superati. Et dice-
bant communiter quod plus quam xxv millia de Judeis
fuerunt interempti1; de Ghristianis tarnen multi ceci-
derunt et mortui sunt. Fuitque destructus locus et
1. Ce chiffre est exagéré, la communauté juive de Cologne
ne comprenait alors qu’un millier de personnes. — II est &
remarquer en outre que Gilles le Muisit parle d’une résistance
acharnée des Juifs et d’une trahison organisée par les bou-
chers; les chroniqueurs allemands ne disent rien de semblable;
les Juifs, d’après ces chroniqueurs, auraient...”
|
|
16 |
|
“...GILLES LE MUISIT.
230
[1349]
tarnen habere vult, proprietatem suam abscidat. Qui
meritum apud Deum desiderat, opus ad hoe exhibeat.
Speculator enira est desuper videns, dissimulans et
expectans, judex tarnen fortis et misericors.
Et est multum mirandum! Atque audeo dicere
quod, licet [fol. 16] nobiles genere, viri et matrone,
filii et filie eorum, aliique mediocres, et genus eorum
in omnibus statibus, tune temporis predicta de facto
exercerent, pauperes et inferiores similia facere vole-
bant et nitebantur. Et actum est quod etate juvenes et
adolescentes et mulieres, videntes novitates, volebant
facere similia, in tantum quod multi et muite super
corpora sua in publico portabant de vestimentis et
jocalibus plus quam valeret totum suum residuum;
et sic vitia pullulabant, scilicet superbia, cupiditas,
odium, invidiagula, et luxuria, et cetera his similia.
Predicatores autem, scilicet prelati et persone aucten-
tice, et religiosi mendicantes, viri periti, videntes
mundum universaliter ita...”
|
|
17 |
|
“... maxime
in regionibus antedictis; et sic erat dissencio mirabilis
et inanis. Et maxime populus universus super ordines
Mendicantes precipue imponebat, quod per eos impe-
dimentum totum erat. Et quis dubitet istud esse ritum
novum, quia penitentiam suam in ecclesiis, in monas-
teriis et locis ecclesiasticis, faciebant, ubi de jure appro-
bate non debet fieri quoquomodo sanguinis effusio
violenta? et etiam quando fiebat divinum officium et
private misse dicebantur in ecclesiis, de hoc non cura-
bant nec ritum suum facere omittebant. Et magna
pars vulgi factum talium plus quam divinum officium
approbabant, reputantes approbabile, quia per eorum
adventum fuit tanta mutatio mali in bonum, sicut
superius est expressum, quod propter hoc homines
ecclesiasticos, qui opinionem suam tenebant, sepissime
deridebant. Fuitque tanta opinio vulgi quod in plu-
ribus locis fuisse miracula per eorum penitentiam
affirmabant....”
|
|
18 |
|
“...GILLES LE MUIS1T.
246
[1349]
Modus veniendi erat quando societates se adunave-
runt modo ducenti, modo trecenti, raodo plures, modo
pauciores1. Habitus eorum erat quod super vestimenta
sua consueta habebant unum colobium, quod vulgari-
ter clocke nuncupamus; super quo colobio ante habe-
bant in pectora unam crucem rubeam et retro in
dorso similiter; et erat ab una parte scissum et ibi
pendebant scorpiones quod vulgariter dicimus scor-
gies, tres nodos habentes et [fol. 22] in quolibet nodo
de ferro quatuor puncturas, pungentes velut acus; et
habebant sua capucia super capita eorum et desuper
unum capellum, in quo erat una crux rubea consuta
ante et retro, portantes bacillos penitentiarios in
manibus. Et intrantes in civitatem, portabantur crux,
vexilla et cerei torti, secundum posse eorum, aliqui
pauciores; et cantantes et ordinati ibant cantando
secundum suum ydioma, Flamingi in flamingo, illi de
Brabantia in theutonico et Gallici in gallico; et in
cathedrali ecclesia ante imaginem beate...”
|
|
19 |
|
“...desuper sua femora-
lia, et erat longum usque prope terrain, tenentes scor-
piones in manibus. Et quando erant in platea ad hoe
apta, modus eorum tabs erat quod portantes cruces,
vexilla et cereos preibant; et tune sequebantur, sicut
erant ordinati et secundum quantitatem eorum et loei
continenciam; et incipiebant facere circulum et habe-
bant cantilenam ordinatam secundum suum ydioma,
quam cantilenam incipiebant cantores ordinati, ceteris
una voce respondentibus1; et faciebant circulum, can-
tando et respondendo, et cantores et respondentes se
verberando, et erat cantilena facta tali modo quod
tribus vicibus sternere se debebant; et quando venie-
bant ad primum passum omnes in uno momento toto
corpore et pectore se prosternebant et de brachiis et
toto corpore crucem faciebant; et, surgentes super
[fol. 22 v°] genua, diversas afflictiones faciebant, in
tantum quod videntes mirabantur, etflebant, et compa-
tiebantur eorum labori; et sic faciebant in secunda et
in tercia vice, cantoribus in...”
|
|
20 |
|
“...ANNALES.
249
[1349]
mee non scivi, nee vidi, nee audivi tantam tranquillita-
tem et tantam devotionem popüli uniyersi in nocte et
die processionis, sicut fuit isto anno. Et est sciendum
quod ducenti et quinquaginta homines et plus se adu-
naverunt in Tornaco, mutuo se sociantes et astrin-
gentes ut in die processionis et in octo diebus
sequentibus, ad similitudinem aliorum qui recesserant
de Tornaco, penitentiam facerent; et omnes qui intra-
bant fratrem Robertum,*Iectorèm domus fratrum Beati
Augustini, consulebant; fuitque ductor eorum dictis
novem diebus. Ordinatio autem fuit talis quod sine
cruce, sine vexillis et sine cereis, circuitum ville fece-
runt omni die, habentes, sicut superius est expressum,
super capita sua capucium et desuper capellum
nigrum sine cruce, tenentes in manibus scorpiones,
nudi toto corpore et pedibus, femoralia habentes et
desuper vestem lineam cinctam supra umbilicum, sicut
superius de aliis est expressum. In die autem proces-
sionis in ecclesia Beate Marie...”
|
|