| 1 |
 |
“...19
kenningstochten hebben we verder beschrijvingen van ge-
heel het ovenge Java en Madoera, Zuid-Sumatra en het
noorden van Sumatra’s "Westkust, een deel van Mas, de
Lingga eilanden en enkele deelen van Borneo’s Wester-
en van de Zuider- en Ooster Afdeeling; over het zuiden
van Sumatra’s Westkust, het grootste deel van Neder-
landsch-Bomeo, het westen van Nederlandsch-Timor en
eenige kleinere Molukken hebben we slechts enkele losse
geologische gegevens, terwijl het overige nog op geolo-
gische onderzoekingen wacht. Daardoor is het geologisch
overzicht van Insulinde als geheel nog zeer onvolledig.
Zoowel neptunische — d. i. uit zout, brak of zoet
water bezonkene — als eruptieve — d.i. als gloeiend
vloeibare massa’s uit het binnenste der aarde omhoogge-
drongene gesteenten nemen deel aan de vorming van
Insulinde. We zullen de thans bekende vormingen uit de
vier gesloten tijdvakken, waarin de geschiedenis der aard-
korst wordt verdeeld, n.1. het primaire, het secundaire,
het tertiaire en het...”
|
|
| 2 |
 |
New Page
“...haren mond niet ver van de bronnen
der rivier (zie p. 109). De noordelijkste is de kali Mas of
rivier vanSoerabaja, welker laatste deel zuiver noord-
waarts door de stad Soerabaja stroomt. Deze arm voert,
evenals de Solo, veel vaste stoffen aan, die het Nauw
en de Trechter, de deelen der smalle straat, welke
hier Madoera van Java scheidt, steeds smaller maken en
den scheepvaartweg naar Soerabaja, het zoogenaamde
Westgat, reeds lang ernstig bedreigen. Daarom heeft
men reeds de Solo door een kanaal, dat bij Sidajoe
in zee komt, naar de Java zee geleid. Aan het begin der
Brantasdelta, bij Melirip, heeft men sedert 1846 ver-
schillende waterwerken uitgevoerd, met het doel in den
natten moeson meer water op de Porong te brengen,
ten einde zoo Soerabaja voor overstroomingen te vrijwaren
en tevens voor de betere verdeeling van het irrigatiewater
naar de sawahs. In den drogen moeson gaat de hoofd-
stroom door de Mas, ten behoeve der scheepvaart van
Soerabaja, ook naar het binnenland; tusschen deze stad...”
|
|
| 3 |
 |
“...136
hoewel jonger dan het noordwestelijk gelegen Gresik.
In 1743 stond de soesoehoenan van Mataram het met zijne
onderhoorigheden aan de O. L Compagnie af. De reede
en de haven — de mond der kali Mas — worden zeer druk
bezocht; de rivier is tusschen kaaimuren tot ver in zee
verlengd; ook hier heet het tolhuis de Boom, naar den
slagboom, waarmee men vroeger de rivier kon afsluiten.
Behalve de 112000 Inlanders wonen hier 7000 Chineezen,
6000 Europeanen, 1400 Arabieren (van de 11000 van ge-
heel Java) en eenige honderden andere Yreemde Ooster-
lingen. De Europeanen wonen bij voorkeur in de heldere
en lommerrijke nieuwe stad ten zuiden der oude, met
de hoofdwijk Simpang. Sedert den grooten brand van
1865 hebben de Inlandsche kampongs pannen daken. De
Inlandsche industrie is er zeer ontwikkeld. Ook is er veel
moderne scheepsbouw en machineindustrie; vooral de twee
gouvernementsinrichtingen, de Constructiewinkel en
de Fabriek voor de marine en het stoomwezen,
benevens het Etablissement der N...”
|
|
| 4 |
 |
“...rijen gevonden worden, komen geene regenten voor (§23).
Afhankelijk van den adsistent-resident of resident, hebben
dus de regenten in de Gouvemementslanden — met uitzon-
dering der particuliere landerijen — het bestuur over de
bevolking in handen; zij zijn belast met de politie en de
cultures en verder met alles, waartoe de Javanen onderling
en jegens het Gouvernement verplicht zijn. Ze zijn meestal
van vorstelijke afkomst en van hunnen adellijken rang
hangt hun titel — raden (of mas) toemenggoeng;
raden (of mas) ngabehi, of raden adipati — af;
de twee eerstgenoemde zijn gelijk gesteld met den rang
van majoor, de laatste met dien van luitenant-kolonel;
enkeleheeten zelfs pangeran( — prins). Hun half-witte,
half-groene pajoeng draagt drie vergulde randen en eenen
vergulden knop. Zij worden eveneens door den Gouver-
neur-generaal verkozen, zooveel mogelijk steeds uit het-
zelfde geslacht (§32). De eerste dienaar van eenen regent
heet patih....”
|
|
| 5 |
 |
“...heeft men hier, evenals te Pontianak, nog steeds vele
diamantslijperijen. — Vooral in het brongebied der
naar het westen stroomende Tabanio, welke direct naar
zee vloeit, en bij den berg Sakoembang worden veel
goud en diamanten gevonden. Daar ligt Pleihari, het
centrum der Chineesche mijnwerkers, die er tevens veel
peper kweeken. Ze leveren de diamanten en het goud tegen
vergoeding aan de Regeering; ook verzamelen ze thans,
voorgelicht vooral door Homer (zie p. 356) het platina,
dat ze vroeger als mas kodok (kikvorschen-goud) weg-
wierpen. In het noordwesten van Tanah Laoet, in de
groote alang-alangvelden, vindt men ook steenkolen.
Bij den mond der Kajoe Tangi, waar de antassan
Kween aan den noordoever het riviereiland Tatas vormt,
ligt Bandjermasin (40), de eerste stad van geheel
Borneo; de naam, van de Hindoe-Javanen, die het stichtten,
beteekent zouttuin. Vóór 1860 was het genoemde moe-
rassige, door vele antassans doorsnedene, slechts 6 □ m.
groote eiland het eenige onmiddellijke gouver...”
|
|
| 6 |
 |
“...Alas (± 3800 M.), dicht bij de
oostkust in het Portugeesche gedeelte gelegen; als de
hoogste berg op Nederlandsch Timor geldt de Lakaitn,
ook berg van Eialarang en berg van Atapoepoe
geheeten (2000 M.); de laatste naam is ontleend aan de
opene reede van Atapoepoe, aan de 'westkust. Bijna
overal rijst het eiland steil uit zee op en is omringd door
eenen gordel riffen, waarop vaak eene hevige branding
staat. Nuttige mineralen kent men er enkele; sommige ri-
vieren voeren goud mee, vooral de Soengi Mas, bij
de Timoreezen Noi Noni (beide = goudrivier) geheeten,
waar het gewasschen wordt; op vele plaatsen komt ko-
per voor, dat zelfs hier en daar wordt uitgevoerd; ook
vindt men er gyps en zwavel.
De flora staat in hooge mate onder den invloed van
het Australische vastland, dat op ± 100 uren gaans af-
stand ervanligt. De zuidoostmoeson, deheerschende
wind van ons zomerhalfjaar, is nagenoeg geheel regen-
loos; hij splijt den bodem, welks overvloedig puin nu
en dan in groote stofwolken wordt omhooggevoerd...”
|
|
| 7 |
 |
“...Manoewoko 513
Mansalar 288
Mantar 466
mantri’s 388
mapoeloe’s 445
Marabahan 381, 384, 385
Maras geb. 335, 340
Maratakka 587
Mardika 509
Mareh 519
Margasari 380
Marianne’s oord 368
Marigot 627
marine fauna 365
Maringan 224
Maringin 257
Mario riyawa 439
Mario riwawo 439
maripapalmen 574, 576
Maritja (str.) 472
Marlborough (fort) 283
Mame (Meme) 496
Maroni 566, 585
Maros 435, 457
Marowijne 566, 585
Mars 337
Martapoera 381, 385
Martin' 20, 84. 242, 474,
506, 570
Martin (St.) 603, 622
Martinique 616
Mas (kali) 134
Masang 261,265,268,287
Masbate 415
Masinrimpoeloe 436, 457
Masoedji 291
Massarete 502
massooi 530
mataglap 44
Matan 371
Mataram (Java) 199
Mataram (Lombok) 461
Mata Setan 464
Matelief (C.) 521
Matoeari Negers 593
Matthes (dr.) 434
Maurissa (str.) 472
mauritia flexuosa 574, ■'
576
Mauritius 493
Maury 30
mawas 277; 312
Medan 298, 299
Meester -Comelis 121, 54
Meeuwen, baai 90
Meeuwen eil. 90
Megamendoeng 91
Melaboe 358, 372
Melaboéh '304
Melaboeh (baai v.) 289 i
Melanesië 69
melasse 586...”
|
|
| 8 |
 |
“...290, 363, 370
Soekoe’s 108, 272, 316
Soela Bessi 484, 514
S(o)elamoe 480
Soela eil. 7, 451, 484,485,
487, 514, 524
Soeligie 268
Soeloe eil. 77, 414, 419
Soeloe zee 7
Soemba 4, 9, 458, 470,
472, 482
Soembawa 458, 403, 466,
468
Soembawa (baai v.) 464
Soembing 86, 87, 99, ÏOI
Soemedang (vallei van) 93,
96
Soemenap 224, 226
Soemenapsche eil. 226
soempitan 184
Soempoer 241, 263, 264,
269
Soenda straat 10, 13, 84,
232, 233
Soendaneesch 182
Soendaneezen 180
Soenge(i)’s 293, 536
Soengei-kakap 368
Soengi Mas 476
Soengei Tenang 257
Soengiragi 125
Soengsang 292
Soerabaja 135, 544
Soerakarta 132, 133
Soerakarta (vlakte van) 132
soerili 158
Soeroeaki 513
soerou 316, 318
soesoehoenan 133, 206
Soesoehoenan Goenoeng
Djati 125
Soetji 137, 544
Soetrana 481
Soewangi’s 491, 510
Sokan (Tji) 92
solfataren 622
Solo (riv. v.) 104,106,108
Solok 247, 259, 263, 414
Solor eil. 470, 471
Solor (str.) 471
Sombrero 626
Sondong 373
Songsong 187
Soppeng 436, 439, 457
soppo’s 320
Sorg (fort) 374
Sorieq Berapi 246, 274
Soromandi...”
|
|
