1 |
 |
“...konstruktivo i ta eksig un kambio radikal si nos kier progresa i konta.
Esaki ta un relato of estudio rpido pa yuda nos bira mas krtiko di nos mes. Pa duna studiosonan oportunidat kisas pa kritik e estudio ak, rechas' si ta nesesario i bini despues ku un berdadero estudio deten di loke nos ta ekspon. Nos kier kontribu na avanse di nos pueblo evitando e malunan ku a pasa of ta pasando i buska e kaminda berdadero di progreso.
No ta e idea di publik historia di Korsou den siglo 20. Esei lo eksig otro tipo di estudio. Tampoko ta e intenshon di duna eksaktamente un idea di loke nos pueblo ta. Simplemente opservando loke tabata pasando den kurso di aanan den e siglo ak i prinsipalmente e temporada ku personalmente nos tabatin e oportunidat di opserv, ta propon un deskripshon di evolushon di nos pueblo den e periodo di 1900 pa 1970 prinsipalmente.
Pa fasilit nos kier hasi un partishon: (1) di prinsipio di siglo te na momentu ku Korsou ta kumins bira algu i (2) ta kambia di sistema drentando un sorto...”
|
|
2 |
 |
“...1. Un pueblo ku ta prd kara ............................. 93
2. Poder poltiko bk den man di esnan ku a dirig kolonia ... 95
3. Ekonomia sin futuro? ................................... 99
4. Religion f poltika?................................... 101
5. Instrukshon pa un posibel futuro........................ 103
6. Trabou sosial: organisashonnan nobo .................... 104
Resumiendo .............................................. 113
VI. EPOKA DI KAMBIO (1960 +1969) 115
1. Korsou ta haa otro tipo di lider....................... 115
2. Wega pa poder poltiko ta kondus na rebelda........... 118
3. Ekonomia, problema insuperabel ......................... 121
4. Falta di religion of falta di formashon sosial? ........ 123
5. Pueblo instru anda no ta pueblo eduk................. 124
6. Sindikalismo birando fuerte, pero divid................ 126
Resumiendo .............................................. 134
VII. EKSPLOSHON DEN KORSOU
I SU KONSEKUENSHANAN (1969-1975) 135
1. Un pueblo ta prd kabes...”
|
|
3 |
 |
“...muchanan di St. Vincentiusschool, e famoso sentro di edukashon pa nos muchanan ku tabata bai skol-di-prnada. Asina kantidat di nmber por menshon di sur den kunuku i na "punda" ku a hasi tur posibel pa yuda lanta nivel di nos pueblo. Nos hendenan tabatin hasta un poko timides pa yama religiosonan "makamba", nan ta mas bien "hulandes" mustrando asina ku e palabra makamba a kobra poko poko un nifikashon algu negativo. Ademas di skol i fuera di hospital i kuido di leproso i hende demente, tabatin otro tipo di trabou mas, interesante manera e koronan den misa, ku hopi tabata na nivel.
Tabatin trahamentu di kanchi ku a duna damitanan un fishi i a bira na Saba un fuente di ingreso importante. Nos a menshon e "wenkel di pader" (cooperativa), pero tabatin aki aya mas di e trabounan ak ku nos ta yama di interes sosio-ekonmiko, pero na eskala muchu menor.
Na fin di siglo pas a bini di Italia algn saserdote di Don Bosco, salesiano, ku a kumins traha na Santa Rosa ku un sorto di skol di fishi pa nos hbennan...”
|
|
4 |
 |
“...hasta a publik tradukshon di ensklikanan sosial i direktivanan di Roma den asuntu sosial manera Rerum Novarum.
Pa hbennan i muchanan di skol tin tur sorto di organisashon religioso manera Kongregashi di la Birgen, Kruzada Eukarstiko i korant pa hbennan manera "Hou en Trouw", redakt pa frateman di Tilburg, na hulandes i na Thomascollege tabatin otro revista di frateman bon konos ku ta "Engelbewaarder".
Riba tereno kultural sigur Iglesia tabata hopi aktivo. Ademas di e korant i revistanan i otro tipo di organisashon, nos a konos na fin di aanan 20 e Teatro Brion, den "kur di obispu", m.o.m. kaminda awe tin e edifisio ku tabata kapl di suman di Martinusgesticht. Esaki obra di pader Koenen O.P., ku a interes pa buska fondo i realis e obra ak, ku a yuda hendenan pa ekspres nan mes den obranan teatral, tee reunion grandi etc. etc.
Lucha pa Papiamentu
Riba e trabou kultural sosial religioso nos lo bini bk despues. Un punto ku ta importante pa trata aki ta e lucha pa papiamentu, denter di Iglesia...”
|
|
5 |
 |
“...45
mnos ku esun ku ta traha di mainta pa atardi i gana meskos f mas tantu?
Atrobe nos ta haa un trabou importante i seal di vishon di obispu Verriet. E ta laga bini Kruisvaarders di St. Jan for di Hulanda pa sia nos hbennan agrikultura. Pero interes ta masha poko i e kruisvaardernan ta kumins mas bien ku un sorto di skol di fishi pa muchanan mnos privilegi. Tambe nan tin un sorto di penshonado pa hbennan di Islariba i Bonaire ku ta bai skol na Krsou, esta H.B.S., M.U.L.O. i otro tipo di skol manera ambachtschool. Agrikultura no tin interes di pueblo.
Ekonomia en general ta mehor notablemente pa gobirnu den e tempu aki: kolonia di Krsou tabatin
1910: entrada di f 854.389,- i na salida f 1.205.237,-1940: entrada ta f 11.925.660,- i na salida f 11.674,652,-
Ku e kompania di petroli ta importante pa Krsou i e otro islanan no tin duda, meskos mester bisa di Lago di Aruba naturalmente. Ant e petroli ak ta bira e base di mas importante pa nos poblashon. Asina por komprend tambe e influensha den...”
|
|
6 |
 |
“...ta e kresementu di aktividat di Iglesia fuera di skol i misa, ma mas den komunidat mes. No ku esei no tabata eksisti, nos konos e famoso Thomaskring pa hbennan adulto ku ta kaba St. Thomascollege. Nos konos tambe St. Vincentiusharmonie i klup di bala di Skrpn (Scherpenheuvel) i un di e prom klupnan di futbol fund pa frater August: Jong Holland.
Tambe ta eksisti ainda R.K. Volksbond i Wenkel di Pader (cooperativa). Pero ta bini un stankamentu den e dos gruponan delaster menshon. Mester di otro tipo di organisashon i un figura manera mons. Verriet ta komprend...”
|
|
7 |
 |
“...51
di sindikalismo mes ta keda drumi poko, despues di lanta San Telmo. No tin muchu aktividat den e ramo aki. Wl ta kumins ku organisashon di otro tipo di sindikato na prinsipio di aanan trinta.
Mester tee kuenta ku pader Verriet a bira obispu (1931) i awor e ta duna rumbo na e trabounan ku mester tuma lug. E ta sigui sosten Volksbond tur ku tin. Reunionnan anual ta gran akontesementu pa pueblo, ku asistensha di digna-tarionan manera obispu, gobernador, vikario di padernan i diferente personalidat di gobirnu mes.
Sindikalismo
Gruponan ku Volksbond ta organis ta: chofrnan di bus (San Cristobal), panadero, maestronan di skol (Don Bosco) i un ku ta bai result hopi importante ta S.C.E.O.M. (Sosiedat Catliko pa Empleado di Ofisina i Mostrador).
Tempu ku pader de Bruin a bai Hulanda pa fakansi na anda 1936, e tabatin kontakto ku K.A.B. (Katholieke Arbeiders Bond) riba petishon di mons. Verriet. A yega na un areglo ku lo a bini Krsou un persona di sierto eksperensha pa yuda Volksbond lanta un...”
|
|
8 |
 |
“...peliger direkto, pasobra esnan ku ta bini Korsou si lo no por bai frontera. Si esaki ta brdat ta difsil pa demostr, pero e idea ta reina i ta duna forsa na nos hendenan pa sinti nan mes porlomnos igual ku e "grandi i importantenan" ei.
Den "schutterij" ta forma un unidat di pueblo, di tur rango i eskala sosial nan ta bai bira "skter" i aki tur ta meskla ku otro. No tin diferensha porlomnos pa algun tempu.
Pobresa ta un kos ku a bira mnos konos den pueblo, a no ser riba e nivelnan mas abou, esta e tipo i gremionan asosial i margin kasi por bisa pa "naturalesa".
Parti di "Awasa" (Brionplein) i subida di Klipstraat durante gera.
Es ku apnas ke, por logra algu. Komo no tin chns pa trese mueble di af, hasta ebanistanan ta haa un oportunidat atrobe i sastrenan por bolbe kumins ku nan fishi, kosed, sapat etc. ta bolbe haa un bida. Awor no tin nodi di akud tantu mas na porta di pastori f konbentunan pa pida pan of un lapi di paa. E loke petroli a kaba kun, esta fishi ta rebib pa algun tempu.
E situashon...”
|
|
9 |
 |
“...70
Porfin lo result ku Iglesia tambe ta bai pensa den direkshon di su mes skol sekundario. Esaki ta bin result despues den Radulphus College i Maria Inmaculata Lyceum, un pa mucha hmber i otro pa mucha muh. Despues tur dos tambe lo bira skol miksto.
Tabatin algun diskushon pa mira ki direkshon e skol katliko mester a sigui, sea e direkshon di H.B.S. f di Gymnasio Liseo. A.M.S. mes ta un sorto di H.B.S.. Kisas pa nos pueblo un otro tipo di instrukshon lo tabata mas adapt na nos mentalidat.
Mintrastantu nos hendenan no tin idea ainda di importansha ku tknika lo bai tin. Ambachtschool ta lucha den lokalnan di Montekristu bieu banda di Coln. Pa mucha muhnan tin "centrale school". Pensa den direkshon di estudio sekundario pa skol tkniko ta hopi leu ainda.
Atrobe nos ta mira seka e grupo ku ta maneh pueblo un falta di vishon pa futuro.
6. Konsekuensha di paternalismo:
debilitashon di organisashonnan sosial
Durante guera no tin muchu chns pa organisashonnan. Reunionnan ku generalmente ta tuma...”
|
|
10 |
 |
“...kisas varios otro mas ku nos no konos f no ta krda nan nmber. Djis prom ku yega Plantersrust ta bai lanta tambe club "J.P.F. (Justitia, Pietas, Fides)", klup di yi Srnam, ku tambe lo tin influensha riba desaroyo poltiko. Pero pa bisa ku tur e klupnan ak tabatin influensha riba bida di pueblo, nos ta duda ku lo tabata hopi. Thomaskring sinembargo semper a tuma parti aktivamente na luchanan poltiko i siendo yu di pueblo mes nan tabatin basta influensha, ounke mnos ku e famoso Volksbond.
Deporte
Otro tipo di organisashon, ku di nan mes lo mester tabatin hopi di haber ku desaroyo, di disiplina prinsipalmente, tin bia por ta indikativo di sierto tendensha ku ta eksisti den pueblo. Mira numa loke a bisa di klup Independiente i hasta di Sithoc. Sobr gruponan ta sufr pa e problemanan interno ku ta sigui i hasta krese, te ku ta bini un paralisashon kompleto di aktividatnan deportivo na K.S.C.
Sindikalismo
Un di e forsanan aktivo pa yuda empuh Partido Catlico Curasoleo tabata semper R.K. Volksbond. E...”
|
|
11 |
 |
“..."isla" na lug di simplemente i demokrtikamente a base di "hende". E divishon ak entre islanan, ku di mes komo isla ta sin ti nan mes separ, ta bira mas grandi awor. Si por tabatin un Staten ku partidonan pa e totalidat i nan miembro i simpatisadornan riba tur isla, ta kasi sigur ku e lucha entre islanan nunka lo a bira manera a result. Tur hende demokrtikamente lo tabatin e mes balor i sistema poltiko lo tabata otro. Maske e gritu di "separashon" di Eman na ltimo instansha por a bin trese otro tipo di problema estatal f mas bien gubernamental. Di tur manera awor ta "koalishon di isla" ta bai disid futuro di Antia.
Tur partido, prinsipalmente di Krsou ta bai buska awor un relashonamentu di Hulanda. Partido Democraat ta buska relashonamentu ku Partij van de Arbeid, sosialista i K.V.P. di Krsou ta sinti su mes li na K.V.P. di Hulanda. Te na unda e relashonamentu ak ta yega ta un kos ku lo mester studia detenidamente ainda. Partido di Gomez, esta Partido Nashonal no tin relashon formal ku ningn...”
|
|
12 |
 |
“...83
Ma e pueblo ku nunka a sia spar ni yuda su mes, ni muchu mnos kumins un empresa ku no ta un fishi, no sa drechi kiko hasi ku loke e tin. Asina ta ku e ta gasta bai. Negoshinan ta krese i e pueblo ta gasta kedando sin muchu reserva.
Mientrastantu den mundu kos ta kambia i Krsou ta keda ketu keriendo ku tur kos lo sigui drei manera e tabata ltimamente.
Turistanan, ku despues di guera ta kumins bini Krsou, no ta e mes tipo di ntes. Si promnan ay ta hende ku hopi entrada ta bini ku barkunan manera esnan di Grace Line (e bapor "Santa'nan) awor ta hende mas humilde ta bini, ta empleadonan ta kumins muf di un parti pa otro. Dimes ku e kantidat ta oument pero ta difsil pa nos bisa si empresa i negoshinan ta probech meskos. Di parti di Korsou tin un idea pa kumins ku trahamentu di hotl, pero e prinsipio riba Rif ku e fantasma di "Stuyvesanthotel" ku mester tabata di luho, no a yega mas aleu ku e fundeshi ku tabata senk riba rif. Falta di vishon f di konosementu of di tur dos? Otro hende lo mester...”
|
|
13 |
 |
“...e un organisashon mas, ku lo yuda, pa haa voto i gana elekshon. Ma no ta partido Nashonal so, partido Demokraat tambe ta bai lanta su sindikatonan. Den haf e trahad riba boto di lots i riba brg, un grupo chik ta bai ku Demokraat. Ta un grupo ku por kompar mas bien ku e obrero industrial, e voorman i su trahad den haf ta di e pueblo simpel humilde. Asina ta bai result ku tin dos grupo: N.H.U. i U.S.H.P. (Unie van Stuwadoors en Havendienst Personeel). Den kasi tur ramo ta bai result meskos: dos tipo di sindikato kada un ku kol di su partido.
Na Mijnmaatschappij ta bai yega na un wlga, ku lo demostr klaramente e interes politiko ku kier mete i dirig sindikalismo. Geoffrey Stewart i Dixie Blaisse (tur dos ingls) ta para na kabes di un wlga ku a estay na Nieuwpoort. Gomez ta defend un posishon, ku hende no por komprend sin konos e wega poltiko. Un artkulo di lei nan ta aplik di tal manera ku ta hasi e wlga ilegal. (Hendenan di Newport f Nieuwpoort) ta ingles di Isla Ariba i antiano, hopi di...”
|
|
14 |
 |
“...90
Canad, nos ta haa den Colon na Krsou. Ta e forma di "adult education" pa medio di kooperativa.
Na Ambachtschool St. Jozef e mes saserdote aki, ku a kumins ku credit union ta bai kumins ku lsnan di orientashon sosial (maatschappijleer) ku despues di lucha ta logra implant komo parti di lsnan di religion, manera a indik kaba. Otro skolnan ta kumins ku e tipo di orientashon asina i e prom, si nos no ta kibok, tabata M.M.S....”
|
|
15 |
 |
“...115
VI
Epoka di Kambio
1,- Krsou ta haa otro tipo di lider. 2,- Wega pa poder poltiko ta kondus na rebelda. 3,- Ekonomia problema insuperabel. 4,- Falta di religion f falta di formashon sosial? 5,- Pueblo instru anda no ta pueblo eduk. 6,- Sindikalismo birando fuerte, pero divid.
1. Krsou ta haa otro tipo di lider
Es ku kere ku tur e kambionan ku a turna lug den pueblo ta kos ku a pone nos hendenan bira mas krtiko, mas konsiente di nan mes, ta bai sali gravemente kibok.
Nos a nota kambionan grandi: dor di imigrashon i e meskla di pueblo outktono ku estranheronan, e kambio dor di sirkunstanshanan ekonmiko favorabel, ku ta hasi mnos dependiente, e kambio ku derecho di voto ku posibilidat pa skohe su mes gobernantenan, e posibilidat kre pa organisashonnan propio no mas domin pa partidonan poltiko i e posibilidat mas ay di instrukshon, no a hasi e pueblo ni mas konsiente ni mas motiv pa konstru su mes futuro, ni mas krtiko di e loke ta rondon e.
Un parti esaki sigur ta deb na e wega ku ta hunga...”
|
|
16 |
 |
“...Pueblo ant no tin idea di su mes posibilidatnan.
Apnas algu ta pinta na horisonte. El a haa un "profeta" ku kier mustr kaminda, el a haa tambe algn indikashon ku e por algu sin tin nodi di ta mar na partidonan poltiko, ni na religion
manera ntes. Tg Grupo di empleado pbliko demonstrando.
ainda tin muchu kos
ta sosed ku ta strob e di buska su mes futuro. P'esei mes e ta gasta loke e por, haando "kos" e ta kere di por logra algu.
Den e situashon ak un poko desesperante ta bai surg den pueblo un otro tipo di lider, hende sal di e mes pueblo, ku ta bai buska otro rumbo. Ku tin sufisiente energia i kurashi pa enfrent e situashon reinante. Esaki riba tur tereno, sindikal, kultural, hasta poltiko. Tin un gana di kibra ku pasado na un manera normal, den un evolushon pasfiko, pero no ta fsil i manera nos lo mira, kasi imposibel pa logra un kambio drstiko.
Hbennan ku ta bini djaf, despues di algn aa di estudio i eksperensha distinto, lidernan sindikal ku mas kurashi, ta bai buska otro manera di enfrent...”
|
|
17 |
 |
“...hbennan di "Gomezplein" ku hasta ta bira un atrakshon turs-tiko.
Poblashon ta krese ku paso asombroso. No ta imigra-shon ta kousa di oumento. E yunan di esnan ku a estables den aanan binti i trinta, awor ta hben i a haa chns di studia tambe algu mas ku nan mes mayornan. Maske nan tin ideanan mas avans i no kier asept e situashon di ntes, ainda e mayornan no ta dje grandi ei na edat, ademas nan ta otro lant i no kier turna parti den e proseso di kambio un poko violento.
Pueblo ta haa awor otro tipo di lider, pero ainda e no ta kla pa asept nan. Ta bai dura un poko i e kambionan lo mester bini pa medio di violensha, si no logra un evolushon pasfiko, pero kos no por keda manera e ta awor.
Algn Jocista na Hato ku sekretaria di J. O. C. di
Venezuela....”
|
|
18 |
 |
“...pueblo mes no ta haa oportunidat pa hasi pa su mes, karga responsabilidat e mes.
Pa ilustr e loke ta faltando nos kier refer na un kmbersashon di dos lider di credit union tratando e problemanan di Iglesia: di unda e difikultatnan aki ta bini? Un di nan masha bon katliko, bon si i ku konosementu di su religion ta bisa: ta falta di formashon sosial den nos pueblo, un kos ku nos no a haa den katisashi". E otro, un hben ku for di chikitu kier a bira katliko i a haa su formashon di religion, ku un tipo di katisashi, ku ta inklu e elemento sosial, di solidaridat, di lucha pa derecho, enfin di un religion "enkam", e ta bisa, "no, ta falta di konosementu di religion mes", pasobra e ta mira e dos aspektonan ak komo inseparabel, sin esun e otro no ta eksist.
Realmente e pueblo a sia ku tin un Dios, den tres persona, ku mester bai misa djadumingu, ku tin shete sakramentu ku tin dies mandamentu etc., pero e no ta mira ku derecho i obligashon ta enser den e mes ideanan ak, ku trabou ta algu berdaderamente...”
|
|
19 |
 |
“...131
P.W.F.C. bont di obreronan petrolero.
Un lista respetable esaki ta sigur i fuera di empleadonan di gobirnu tur ta hendenan ku ta traha den industria.
Otro kos remarkable ta ku mayor parti, no tur, di lidernan di sindikatonan di Casa Sindical, ta hendenan ku nmber di estranheria, imigrantenan of yu di esakinan, mintras den e otro tipo di bntnan ta nmbernan mas bien di e pueblo bib na Krsou pa aos kaba. (Di un banda: Spencer, Chitick, Venloo, Ong a Kwie, van Sichem etc. ma tambe p.e. Ilario, Isebia etc. Di otro banda: Rojer, Semerel, Rosario, Koko, Sambo etc.). No ku esaki tin ningn importansha prktiko, sino ta indikativo di e integrashon ku ta turnando lug, di imigrantenan, den nos pueblo di Krsou.
Gruponan di A.V.V.C. tambe tin nan programa di formashon. Pero tin un diferensha notable entre programa di A.V.V.C. i di INFORSIC. Mintras e ltimo ta trata puntonan ideolgiko manera balor di hende, di sosiedat, di trabou, derecho laboral, historia di sindikalismo general etc. e otronan ta...”
|
|
20 |
 |
“...kooperativanan aki lo no tabatin ta sigur. E formashon sosial ku lo mester a kompa e trabou ak s a disminu enormemente. E federashon di credit union FEKOSKAN (Federashon di Kooperativanan di Spar i Krdito Antia Neerlandes) no tin e forsa di ntes, no ta duna tampoko e formashon ku un tempu tabata asina importante. Tin seal ku ltimamente dirigentenan ta komprend ku esaki ta di gran balor i ta di spera ku esei lo result den programanan edukativo pa pueblo, komo un forma di edukashon di adulto.
Tur otro tipo di kooperativa ku a intent, si nan kier ta kooperativa di brd, esta siguiendo tur e prinsipionan kooperativita a result difsil, prinsipalmente kooperativanan di konsumo. E pueblo ainda no ta karga e responsabilidat sufisientemente i tin falta di formashon den lidernan hopi bia.
Otro organisashonnan ku tambe ta hasi pueblo mas konsiente ta e.o. e Fundashon pa Konsumid, e grupo ak ta hopi aktivo i ta konta ku sosten di sindikatonan tambe, maske tin bia tin problema grave.
Sentronan di Bario ta otro...”
|
|