1 |
 |
“...Presentashon
Tabata na aa 1971 dia 23 di oktober, durante un fakansi na Roma. Di repente a drentami un idea di pone riba papel, e loke diferente bia mi a splika persona i gruponan: algn idea tokante desaroyo di nos pueblo den e siglo ak. Prom ku 30 di mei 1969: pa e grupo poltiko nobo, U.R.A., mi a hasi meskos. Sinembargo ningn hende no kier a komprend i tur kos a sigui su kurso, resultando den un gran debakle ora ku obreronan a lanta i a kima gran parti di nos stat.
Un pueblo ta meskos ku hende. E ta nase i krese i den su kresementu tin influensha di su ambiente, di susesonan anterior den su historia; tur ta determin hopi bia su futuro.
Tirando un bista atras nos lo por mira den futuro si nos buska rais di e susesonan i e loke a motiv un sierto manera di biba i aktua.
Pueblo di Korsou den esaki no ta diferente di otro pueblonan mas grandi. Wl por bisa ku pa pueblo antiano i kurasoleo en partikular nos ta haa mas difikultat i na mes momentu mas fasilidat ku den otro kasonan.
Mas difikultat...”
|
|
2 |
 |
“...ii
pa papia na drechi.
Korsou pa e motibunan ak mes a result atraktivo pa studiosonan,
pero e mesun isla ku e ta, ta pone ku e no ta haa e atenshon ku e ta meres.
Ya ta tempu kaba mi tabatin intenshon di publik un idea rpido pero sirkunstanshanan partikular no a prmit sino te awor ak.
Na aa 1962 a sali publik den Vrij Nederland un entrevista, ku a pronostik susesonan ku lo bini. Tur hende a hari, sin kier a kere, ni mira. Na aa 1964 un profesor di Universidat di Ro Piedras na Puerto Rico den su estudio di situashon poltiko den Caribe a pega riba estudio di Korsou i for di e loke nos ta propon aki el a deklar di a kumins komprend algu di Korsou.
Ta parse ku pa studia nos, bo mester ta djaden. Ma poko ta tribi di ekspon nan ideanan pa no trapa riba pia di otro ni ofend otro. E idea ak a stroba desaroyo di un krtika propio sano i konstruktivo i ta eksig un kambio radikal si nos kier progresa i konta.
Esaki ta un relato of estudio rpido pa yuda nos bira mas krtiko di nos mes. Pa duna studiosonan...”
|
|
3 |
 |
“...ta pone ku muchanan hopi bia no por probech sufisiente di e oportunidat ku nan ta haa i e eksigenshanan pa aktua komo maestro/a no ta garantis un labor edukativo di mas haltu, e motivashon si ta mas di loke por a spera den masha hopi kaso. E supsidio ak no ta fsil pa opten. Ora ku gobernador propon un supsidio pa skolnan di mishon, Koloniale Raad kier eksig pa maestronan "no sia kos ku ta kontrario na rspt deb na otro religionnan". Algu ku awe ta parse lgiko, pero ku no ta nesesario pone komo kondishon pa supsidio. Despues tin kontra pa duna supsidio mes. Ora gobernador van Beek en Donk rebah e suma ku el a pidi ta logra tg konsentimentu di Raad, e ta keda satisfecho i konten tu pasobra a logra algu.
Henter e periodo di gobernador Brantjes (gobernador di 1921 pa 1928) instrukshon ta un di e problemanan grandi te ora logra rekonosementu di skol partikular (lesa katliko).
Por ta ku resentimentu di parti di e "Shonnan" di ntes ku a mira nan katibu bira "hende ku derecho" ta loke a pone e poltika...”
|
|
4 |
 |
“...fasilidat di transporte martimo i oumento di negoshi turna ofer, hendenan ta prd nimo. Hasta e trahadnan di barku na Skalo i na Mott ta mira kon ya e demanda ta bai baha te kaba na nada. Piskadnan ta bira mnos i e par di balandra ku ta nabeg entre e islanan di Korsou, Aruba i Boneiru, ta prd bida.
Meskos ku kunukeronan ta buska un bida mas fsil i sigur den refinera, asina tambe hendenan di fishi ta mira kos di "af" pone nan prd oportunidat, preis muchu mas barata ku loke nan ta pidi pa artesana lokal ta bai kaba ku e produkshon na Korsou. Problema pa haa kabana na drechi tambe ta pone ku trahamentu di sombr ta prd interes.
E pueblo simpel, hende di kol i katliko, poko poko ta mira su partisipashon den ekonomia di nos pais bai atras i e ta keda redus na simpel konsumidor. Pueblo ta prd atrobe algu di su mes, su kreatividat i su partisipashon personal den produkshon ekonmiko di su pas. Pakusnan ta bai turna ofer pa ofres na pueblo loke ntes e mes tabata produs. Si ntes e tabata kome su bonchi...”
|
|
5 |
 |
“...pertenes na e grupo aki. Mas lat, despues ku Mons. Verriet bira obispu i ku kambio di sistema kolonial, nos ta bin haa oumento di e grupo awor di pueblo mes. Nan ta tantu den regionnan mas ariba (di e lite menshon, esta di famianan ku "nmber", komo den e regionnan mas abou ku ta bai formando nan mes den Volksbond i den trabou poltiko. Huntu ku Mensing, Zeppenfeldt, Boomgaard, Ellis, nos ta haa awor Sprockel, Kroon etc.
Algn di e personanan ak sigur tabatin influensha grandi. Maske ta klero tabata pone nan na kabes di diferente organisashon tabata hendenan di total konfiansa i semper e mes hendenan. Den misa tambe nan tin un lug privilegi i ta nan ta karga shelu (palio bou di kual Santsimo Sakramentu ta pasa durante proseshon), ta nan ta karga bela den proseshon etc.
Ta di komprend ku den un situashon asina (algu di diskriminashon), bo por haa problema i basta grandi. Figuranan ku ta rebeldi kontra e dominio di parti di klero ta djin masonera. Di ak ta result pa Iglesia un problema ku ta krese...”
|
|
6 |
 |
“...frater Richardus.
Frateman tabata hasi masha hopi pa muchanan i nan skolnan, no solamente e aspekto semper tabata bon, pero hendenan kapasit tabata duna ls.
Ta sosed awor ku lenga utilis na skol i lenga ofisial ta hulandes. Vincentiusschool tambe ta haa ls na hulandes, pero meskl ku hopi papiamentu. Na Thomascollege si papiamentu ta tab i hulandes sagrado. Un frater ku diploma den idioma "nederlands", frater Herman, a turna riba dje e lucha pa elimin tur papiamentu, hasta den katisashi, lokual a pone saserdotenan reakshon fuertemente. Tabatin un lucha interno den Iglesia ku masha skirbimentu na Obispu di e tempu ay, mgr. Vuylsteke, pa elimin papiamentu...”
|
|
7 |
 |
“...pasobra mi "tabata malu". Mi a falta, awl ta fout. Nunka e idea ak no a sali, fout ta fout, regla ta regla. E balor moral ta kai asina den dos: "regla" i di otro banda "mi mes bida", difsil pa forma un konsenshi rekto den kasonan asina.
Ku esaki ta stroba desaroyo di pueblo ta mas ku kla. E ta asept dogma, berdatnan religioso, pero su bida prktiko ta part na dos: unu relativando regla i norma pa su mes i di otro banda kulpando su mes (pa bista di hende) di falta kontra regla.
Predikashinan mes ta pone poko atenshon na balor di bida sosial. Kompar ku reglanan "pa kulto" e reglanan p.e. di "hustisia" ta di poko uso den predikashon. Usura, vengansa, diskriminashon no ta tpikonan komun, maske kuantu e prktikanan ak ta plam den pueblo.
Pueblo ta stima su religion, ademas di ta mar, un tempu pa motibu di pobresa, na religiosonan i klero. Despues e ta sigui manten su mes sistema denter di e religion asept, kasi por bisa sin sa presisamente pakiko, ya ku e "religion" no ta kompletamente di dje.
No...”
|
|
8 |
 |
“...pero ku lei den man no por a hasi muchu kontra di un supsidio ku poko poko a bira realidat.
Komo ku kasi no tin mucha ku no ta katliko, e gran mayoria di skol tabata den man di Iglesia Katliko, gui pa e diferente kongregashonnan.
Skol di frater, e famoso St. Thomascollege, tabata konsider tur semper e mih skol di Krsou. Kasi tur mucha tabata bai skol di un f otro manera, hopi tabata falta naturalmente pa motibu di e pobresa ku ta laga mucha sin sapatu, ni sikiera alpargata of kts i sin kos pa pone na pia i no por bai skol. Tabata un sorto di ritual ku ta demostr e apresio ku pueblo tin pa skol. Aki mesora nos ta mira ku no ta tur hende ta meskos i asina tambe tabatin dos sorto di skol: "skol di plaka" kaminda ta paga un suma pa luna pa kada mucha i si ta varios ruman, e siguientenan ta paga kada bes un algu mnos i "skol di pomada" kaminda no ta paga nada. Konos tabata skol di frater Thomascollege (skol di plaka) i Vincentiusschool (skol di pomada). Suman di Rosendaal tabatin Martinusgesticht...”
|
|
9 |
 |
“...nota interesante por komprend kuantu hbensita a drenta konbentu di suman di Rosendaal.
Algu poko penoso ta ku e echo ku tin diferensha entre skol di plaka i skol di pomada ta afirm e distinshon den e klase di hende pober i otro mas pudiente. Hasta na skol por a nota ku e diferensha ei ta sinta den esnan algu mas i algu mnos i tambe den e loke ta determin den poblashon di Krsou nan "status sosial", esta kol. Por bisa ku edukadnan ta spera ku sierto grupo lo por sia mih ku otro i tin bia hasta ta pone esnan mehorsitu huntu i e otronan apart. Un echo ta ku religiosonan a i tabata yuda diferente yu di pueblo ku mas kapasidat pa bai skol di plaka. Esei no ta kita ku mester asept ku tabatin sierto diskriminashon.
E diskriminashon no ta sinta solamente den pagamentu di skol ma e "pensum", e programa i eksigenshanan, tambe tabata diferente. Un mucha ku seis klas di skol di pomada lo mester keda un aa mas den di seis klas di skol di plaka pa e por a sigui pa M.U.L.O..
Tur skol di M.U.L.O. tabata di...”
|
|
10 |
 |
“...difikultat, kisas pa motibu di paternalismo i idealismo eksager. Tg e idea bsiko ta di gran balor.
Ora ku Pijpers bira malu i fayes apnas poko tempu despues di a funda Volksbond, tin hasta idea pa likid e grupo. Awor obispu Vuylsteke ta nombra pader Pedro Inocencio Verriet O.P. komo asesor di Volksbond. Mesora bida nobo i forsa nobo ta anim e grupo i Verriet ta buska varios hben e.o. e maestro John Horris Sprockel, pa yuda den organisashon: ta revis statuto hasi nan un poko mas demokrtiko, ta pone atenshon na trabou ku direktamente ta posibel manera "skol di anochi" pa hende ku no sa lesa ni skirbi, ta lanta un fondo di spar San Antonio, pa yuda otro den kaso di nesesidat manera enfrmedat etc. ta lanta un sosiedat di entiero ku ta duna masha bon resultado i ta parti dividendo hopi aa largu.
Tambe for di aa 1921 ta kumins un korant di Volksbond ku nmber di otro korant, ku tabata eksist anteriormente, esta La Union. E korant ak den poko tempu ta bira un di e korantnan mas importante den pueblo...”
|
|
11 |
 |
“...hmber ku a sosten Volksbond masha tantu mes i ku a regal mons. Verriet tereno pa traha Misa i pastorie di Steenrijk, e dominikano famoso don Leopoldo Camarena q.e.p.d. Un di su petishonnan na obispu tabata pa dedik e misa na La Brgen di Altagracia, lokual a sosed tambe.)
Interesante ta pa nota e difikultat pa lanta sindikalismo na Krsou. E bnt di trahad di haf San Telmo, djis despues di e wlga famoso ta bai un soo largu, maske a lansa e sindikato na 1922, kisas e dol mes di e wlga teribel ei, a pone tur hende retir un poko, mnos pader Verriet. Su esfuerso ta keda...”
|
|
12 |
 |
“...imigrantenan i nan sistema di biba, un gran kantidat ta hende di kol, obrero industrial i di diferente religion. Esei tin su influensha riba henter pueblo su manera di pensa tambe.
Industria nobo ta kaba ku e trabou di fishi pa un gran parti i komersiantenan chik di af ta turna ofer di yu di pueblo. Pa gran parti ta e komersio dirig riba pueblo simpel.
Iglesia katliko ta mira su forsa krese di un banda, ku posibilidat i interes prinsipalmente den siansa. Pero di otro banda e "paternalismo" ta pone sufri un prdida di grep riba gran parti di pueblo. Organisashonnan ya no ta solamente di klero i dirig pa nan, ma poko poko pueblo ta lanta for di soo i ta bai turna hopi kos ofer.
Kulturalmente ainda religion katliko tin hopi ta hasi, no solamente den enseansa, kuido di enfrmo, ma tambe ku su trabou organisatorio di gruponan den pueblo, pero aki tambe kolonialismo ta hunga un papel hopi grandi. E paternalismo remarkable ta keda manifest te den organisashonnan obrero i manera lo result despues...”
|
|
13 |
 |
“...matrimonio fsilmente ku yu di Krsou. Asina gruponan ta keda hopi bia leu for di otro. Di portuguesnan nos sa ku hopi ta bini kas kaba, pero sin nan famia. E kondishon di bida den barak na Suffisant, ta pone ku nan tin nan aventura ku nos hendenan meskos ku tur otro, pero nada na serio.
Na Monte Carmelo na un momentu dado ta lanta hasta un skol apart, inskrib na ministerio di edukashon di Venezuela pa benesolanonan.
Portuguesnan algun ta bin traha, spar nan sn i despues di algun tempu ta bai bek nan isla Madeira f un di e islanan Azores, poko ta bini di e loke nos ta yama kontinente oropeo, esta di Portugal mes. Den e temporada aki ta bini tambe basta hende muh di e islanan ingles pa bin traha trabou di kas .
Ta lgiko ku rnt Karibe nan ta mira Krsou komo un paraso, refinera ta duna trabou i ta pone sn lora i tur hende kier bin purba nan suerte. Hasta den temporada di e krsis ekonmiko mundial di prinsipio di aanan binti pa trinta.
Kompania Shell, na prinsipio C.P.M., despues C.P.I.M., ku kamp...”
|
|
14 |
 |
“...40
Por bisa ku e mentalidat di katibu f di hende pober, dependiente di klero pa un pida pan i algun saku di haria pa kose karson ku kamisa, ta kambia awor ku tin trabou i tin sn. Ku esei aseptashon tambe di "idea" ta kambia. Religion protestant ta mnos rgido, tin mas libertat, mas chns pa disid pa bo mes den kantidat di kos. Tur esei ta afekt di un manera natural e mentalidat di poblashon di Krsou.
Un kos ku sin duda a pone hopi yu di Krsou sinti ku e gobirnu hulandes tampoko no ta tur kos, tabata e invashon di Urbina ku su kompinchinan na aa 1929. Un par di hende a kohe Frti i a hiba gobernador bordo di un bapor di Red "D" Line na kosta di Coro, Venezuela. Maske pueblo tabata rechas e akshon ak tur ku tin, tg un sintimentu ku Hulanda tampoko no ta tur kos ta lanta den pueblo,
maske ta tiki.
Gruponan di sosiedat di Krsou un poko mas ay, esta e protestant i hudiunan ta keda nan mes mas tantu i no ta sufri kambionan drstiko manera e pueblo simpel. Nan tampoko no ta meskla ni asept e grupo...”
|
|
15 |
 |
“...42
mons. Verriet si no ta mih lanta un grupo di "akshon katliko" pasobra henter poblashon ta katliko i e no tabata mira pakiko lanta un partido katliko, mas bien un partido por trese divishon den pueblo. Tg el a asept, ku tempu ta krtiku i ku mester bini ku algu ku mesora por drenta lucha poltiko. Formashon di pueblo i lidernan lo bini despues.
Eksigensha di sierto grado di instrukshon a pone ku a kore rnt Krsou pa prepar hendenan pa pasa un sorto di eksamen, ya ku e entrada di f 1200 pa aa tabata kos kasi imposibel pa alkans, pero e estudio si por a duna resultado. Miembronan di Volksbond ku asistensha di diferente otro persona a kore di Westpunt te Oost-Mons. P.I. Verriet O.P. Vikario punt pa yuda hendenan sia lesa na drechi
Apostliko. i traha sm.
CURACAOSCHE KATHOLIEKE PARTIJ (Partido Catliko Curasoleo)
Partido Catliko Curasoleo a lanta riba inisiativa di mons. Verriet, e mes a biba Volksbond na prinsipio di aanan binti, e tabata e persona ku a turna inisiativa pa lanta e prom sindikato...”
|
|
16 |
 |
“...Caracas pa Maracaibo i Mrida i San Cristbal te yega Ccuta na Colombia.
Trfiko di hende ta turna lug ku bapor di K.N.S.M., prinsipalmente "El Libertador" i "Baralt", i tur ta pasa Krsou prom ku yega La Guayra. Puerto Cabello komo haf sigur ta bon pero poko aleh di Caracas i sin karetera drechi ainda.
Influensha poltiko s e grupo di rikunan nobo no tin mes, ni ta interes den dje. Kompetensha nan ta duna na e negoshinan den Punda ta sigur i polako huntu ku algun hind (indionan di India) hasta ta pone ku, despues di tempu ku nan establesnan mes ta turna lokal di algun di e empresanan tradishonal ku tin di bai sera. E grupo di polako i hind tin pakus i e arabirnan tin prinsipalmente tienda di komestibel, meskos tambe algun chines.
Ta te den delaster tempunan ak nos ta mira yu di arabir i polako bai studia i bini komo ekonomista, abogado i dkter. Den poltika si nos ta bai haa poko mas lat desendiente di arabirnan manera Isa, Morkos i algun mas.
No por papia di muchu influensha den bida pbliko...”
|
|
17 |
 |
“...poltiko a bini komo konsekuensha di e situashon, un desaroyo ekonmiko i skolnan ku ta sigui krese i oument, naturalmente e demokra-tisashon ku ta kumins den bida poltiko a keda adelant un poko pa e promesa di kambio den gobernashon kambiando Koloniale Raad pa Staten.
Nos ta papia aki di un desaroyo ku ta bai tuma lug motiv pa sirkunstanshanan ku ta pone ku un f otro persona f figura ku vishon ta kumins organis pueblo. E masa ta haa chns di bai dilanti i yuda su mes. Den kaso di sierto adelanto ekonmiko, hopi bia no ta e nesesidatnan material direktamente, sino e sintimentunan di libertat, di kier ta igual na otro ku nan ta konsider superior, ta pone ku nan ta organis nan mes. Naturalmente tin diferente otro motibu mas pa hende kumins ku organisashon. Pero nos tin un ehmpel di e prom kaso den lantamentu di kooperativa ku nos a topa ku nmber di "Wenkel di pader", di Volksbond (den boka di pueblo simplemente "Bnt") ku tabata inisiativa respetivamente di pader v.d. Pavert i di Antoine Pijpers,...”
|
|
18 |
 |
“...Bond) riba petishon di mons. Verriet. A yega na un areglo ku lo a bini Krsou un persona di sierto eksperensha pa yuda Volksbond lanta un Central di Organisashonnan obrero, riba su mes i los for di Volksbond, un Sentral Obrero pues riba su mes. Asina a yega Krsou mr. Stephanus van der Meer, mand pa K.A.B. (Katholieke Arbeiders Bond). E persona ak no a keda muchu tempu i despues di masha poko mes ta bolbe Hulanda, pa djis asina bini bk, ku sierto rabia kontra klero. Tabata motibunan personal ku a pone ku mishon no kier a manten e. Apnas ta sufisiente mustra aki ku el a bolbe ku sierto renkor i despues esei ta bai tin su influensha atrobe riba bida di nos pueblo.
E idea di un sentral obrero ta keda na aros i koko i ta sigur ku miembronan di Volksbond, maske nan tabata mar na klero no tabata muchu kontentu ku e idea. Nan lo a prd un bon parti di nan trabou. Maske tin hopi otro tereno manera asuntu di trahamentu di kas ku por a tee nan hopi okup. Ma semper kosnan humano ke f no ke ta influensh...”
|
|
19 |
 |
“...konsiderabel. Ku gran diligensia Volksbond ta konstru kas na Mundu Nobo, na Juan Domingo i den Pietermaai na altura di p. Ludovicus Jansenstraat. Tur esakinan despues ku a hasi un komienso den kur di Santa Famia, konstruyendo algun kas ku awe ta keda den Volksbondstraat, pa manten e nmber di e gran organisashon di e tempu ei. Idea sigur tabata pa sigui ku konstrukshon di mas kas pa pueblo, pero debilitashon di Volksbond mes i problemanan poltiko i religioso, problemanan ku organisashonnan sindikal ta pone ku e trabou ak ta stanka. Ademas finansa ta hunga un papel hopi importante i esei hopi bia tabata falta presisamente. Supsidio no tabata dje fsil ei, ounke diferente bia gobirnu a supsidi e trabou te ku porfin gobirnu mes a kumins ku traha bario nobo den tempu di gera....”
|
|
20 |
 |
“...58
1. Kambio di mentalidat den pueblo
Kontakto ku pueblo di Korsou a haa ku tur e imigrantenan ya pa varios aa, huntu ku e trupanan di sld ku ta baha riba Krsou durante di dos gera mundial, mester bai produsi un kambio den pueblo. Pone aserka e posibilidat pa haa tur fasilidat material pa bida di hende, e situashon aki ta pone pueblo lubid
e tempu di miseria di apnas un binti aa prom. E pueblo ta bai sinti su mes
balor mas tantu i kria un manera di pensa mas liber, mas outnomo.
Tuma solamente e asuntu di awa. Komo awaseru no ta kai regular-mente, tin tempu di sekura teribel, hendenan tabatin nan "renbak", tambe garoshi di awa ta pasa bende awa di yobe pa hende por bebe. Gobirnu tin atenshon pa dam-nan den kunuku etc. Ora ku na fin di aanan binti nos haa "awa di pipa" ya no tin mester di garoshi di awa, ni di renbak. Konstrukshon di kas ta kambia, hendenan ta sinti nan mes mas liber. Den aanan trinta ya kos ta totalmente kambi. Asuntu di kos friu, ku mester a warda den "eis-boks" a bai for...”
|
|