1 |
 |
“...afirmashon di proletariado.......... 37
2. Di kolonialismo pa un prinsipio di demokrasia parsial.... 41
3. Rikunan nobo i ekonomia industrial....................... 44
4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo
ta reina................................................. 46
5. Enseansa popular ....................................... 47
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.......... 50
Resumiendo .............................................. 56
III. KORSOU DURANTE DI DOS GERA MUNDIAL
I IMEDIATAMENTE DESPUES (1940-1950) 57
1. Kambio di mentalidat den pueblo ......................... 58
2. Partidonan poltiko ta domin atenshon t................. 60
3. Korsou ta drif i ta landa den zeta....................... 66
4. Religion Katliko ku problemanan grave................... 67
5. Struktura di instrukshon ta sigui desaroy: edukashon
sekundario .............................................. 68
6. Konsekuensha di paternalismo: debilitashon di
organisashonnan sosial...................”
|
|
2 |
 |
“...haf famoso.
Su sentido di libertat ta keda manifest solamente den kada hende, ku su kas den su kur. Spiritual, sosial i ekonmikamente e ta mes dependiente ku ntes. Su ideal ta keda manifest den su manera di dirig su mes na otro deskonos: "shon". Tur lo ke ta "shon".
Nos Korsou ta parse realmente un isla sin futuro. I tdg ta apnas un diessinku aa ta falta pa refinera estables aki, pa industria moderno hasi su entrada den nos pueblo. Un kuarenta aa numa ta falta pa Korsou yuda gana e di dos gera mundial, ku e mes petroleo ak.
E pueblo ta bai krese i ningn hende no ta mira esei anda. Hasta ora yega e empresa di zeta ku lo kambia tur kos, ainda tin hende ta bai rondia bida na Cuba, kortando kaa. Ni su yunan mes no ta kere ku Korsou por bira algu di brd. Su tera ta pober i apnas'tin poko fosfato i hasta e industria ak a para na 1900. Si awa no yobe manera bindishon di shelu, e tera no por produs nada, pasobra sin bindishon di ariba su paden ta seku i ta hamber i miseria e tin pa ofres.
Den un situashon...”
|
|
3 |
 |
“...Hopi kambio prepar for di prinsipio di siglo ta bai turna lug. Ta tempu di transishon grandi ku influensha enorme. Blknan ta preparando pa lucha riba tereno poltiko i religioso, tambe lo kumins mira un indisio di un desaroyo sosial. Lstima no tin nada di ideologa ainda, ni di prinsipio, sino ta un "pragmatismo" ta reina, loke ta kumbin na e momentu presiso. Ta den e kondishonnan ak pueblo ta bai purba algu di demokrasia.
1. Poblashon di Korsou: Afirmashon di Proletariado
Prom ku di dos gera mundial tin un kresementu di poblashon hopi grandi manera nos a mira kaba, pero awor e mesun tendensha ta sigui. Prinsipalmente dor di imigrashon di hende hben i famianan hben, e influensha ta hopi grandi. Kantidat di hende ta bin estables i mayor parti di nan ta bin traha den refinera. Huntu ku nan, otronan ta bin probech di e oportunidatnan nobo. Yu di Srnam, benesolano, kolombianu, hendenan di Islariba, polako, chines, indio di India mes ta baha riba Krsou. Un kantidat, di prinsipalmente islanan ingles...”
|
|
4 |
 |
“...Venezuela pa benesolanonan.
Portuguesnan algun ta bin traha, spar nan sn i despues di algun tempu ta bai bek nan isla Madeira f un di e islanan Azores, poko ta bini di e loke nos ta yama kontinente oropeo, esta di Portugal mes. Den e temporada aki ta bini tambe basta hende muh di e islanan ingles pa bin traha trabou di kas .
Ta lgiko ku rnt Karibe nan ta mira Krsou komo un paraso, refinera ta duna trabou i ta pone sn lora i tur hende kier bin purba nan suerte. Hasta den temporada di e krsis ekonmiko mundial di prinsipio di aanan binti pa trinta.
Kompania Shell, na prinsipio C.P.M., despues C.P.I.M., ku kampa-mentunan, ta semper yen di hende. Den kondishon hopi bes infrahumano i miserabel (nos por a mira ainda den aanan kuarenta) portuguesnan den nan barak, kamanan riba otro, paa sushi kolog ta manda ol di sod bieu, pero no tin lei sosial ku ta regla e asuntu ak. Barionan nobo ta lanta manera Suffisant, Groot Kwartier, ku prinsipalmente estranhero, hende di "isla". Pero tambe na Buena Vista, Dein...”
|
|
5 |
 |
“...influensha den bida pbliko di parti di e gruponan di ¡migrante, a no ser ku nos turna famianan di Lbano i Siria ku tin hopi tempu kaba estables na Krsou.
4. Religion ta organis masa, ma paternalismo ta reina
Situashon religioso, ku den tur pueblo ta di gran importansha i gran influensha, pa Krsou ta para bira un algu masha esensial mes pa desaroyo f progreso futuro di nos pueblo.
Mester tee na kuenta e kresementu di poblashon den e temporada di m.o.m. 1930 pa e tempu despues di e di dos gera mundial. Nos a mira e kresementu pa motibu di imigrashon di obreronan den refinera, nos a mira e gruponan diferente ku ta bini i e difikultat ku integrashon den nos poblashon. Tambe a indik e problemanan bsiko di mentalidat i e mehorashon di situashon finansiero di pueblo, ku ta bai librando su mes di e lasonan ku Iglesia, f mehor dicho ku klero i religiosonan.
Mester di mas skol, di mas misa, di tur sorto di asistensha pa katlikonan i esei Iglesia ta bai entam na gran eskala. Skolnan prinsipalmente...”
|
|
6 |
 |
“...57
III
Krsou durante di Dos Gera Mundial
1,- Kambio di mentalidat den pueblo. 2,- Partidonan poltiko ta domin atenshon. 3.- Korsou ta drif i ta landa den zeta.
4,- Religion Katliko ku problemanan grave. 5,- Instrukshon ta sigui desaroy: edukashon sekundario. 6,- Konsekuensha di paternalismo: debi-litashon di organisashonnan sosial.
Sin duda e loke di dos gera mundial a trese pa nos ta di importansha kardinal pa nos desaroyo. Meskos ku restu di mundu, kantidat di kos ta bai kambia. Avansenan di teknologia, kontakto di komunikashon ku restu di mundu, apertura di mente, afirmashon di bo mes boluntat i libertat, ansha pa "kos". Enfin tur esaki i muchu mas ta di gran influensha riba mentalidat i manera di biba di un pueblo. Lo mester nota esei den e aspektonan importante di bida, manera den religion, den poltika i kultura en general.
E Korsou chikitu, ku poblashon berdaderamente kosmopolita, fsilmente por probech di e situashonnan ak. Komunikashon va radio a trese Venezuela i Merka hopi serka...”
|
|
7 |
 |
“...58
1. Kambio di mentalidat den pueblo
Kontakto ku pueblo di Korsou a haa ku tur e imigrantenan ya pa varios aa, huntu ku e trupanan di sld ku ta baha riba Krsou durante di dos gera mundial, mester bai produsi un kambio den pueblo. Pone aserka e posibilidat pa haa tur fasilidat material pa bida di hende, e situashon aki ta pone pueblo lubid
e tempu di miseria di apnas un binti aa prom. E pueblo ta bai sinti su mes
balor mas tantu i kria un manera di pensa mas liber, mas outnomo.
Tuma solamente e asuntu di awa. Komo awaseru no ta kai regular-mente, tin tempu di sekura teribel, hendenan tabatin nan "renbak", tambe garoshi di awa ta pasa bende awa di yobe pa hende por bebe. Gobirnu tin atenshon pa dam-nan den kunuku etc. Ora ku na fin di aanan binti nos haa "awa di pipa" ya no tin mester di garoshi di awa, ni di renbak. Konstrukshon di kas ta kambia, hendenan ta sinti nan mes mas liber. Den aanan trinta ya kos ta totalmente kambi. Asuntu di kos friu, ku mester a warda den "eis-boks" a bai for...”
|
|
8 |
 |
“...tambe mester mehor. Mester rekonos hende pa su balor interno."1
E dos personanan aki a mira mas kla ku ningn otro loke tabata kresiendo den pueblo, pero ken a hasi nada? Atenshon si tin ta pa poltika i e loke mester hasi al momentu, kosnan di tur dia pero sin vishon di un futuro adapt na kambionan drstiko ku ta turnando lug. Un pragmatismo pues, ku no tin mira riba futuro. E bos pidiendo pa bira "bas den nos mes kas" ta masha dbil mes.
Partido Demokrtiko
Pa e prom elekshon durante di dos guera mundial no tabatin mas ku un solo partido. Esaki no kier men ku e gremio ku ntes tabata domin den konseho kolonial a sinta drumi. No tin den e grupo ak ningn hende ku por lansa su mes komo figura popular, ku ta atra pueblo. Ta pensa pa aserka katlikonan ku di...”
|
|
9 |
 |
“...katliko i esnan mas "rebelde", (esunnan ku nos a yama "proletario".) ta demokrat.
3. Korsou ta drif i landa den zeta
E di dos guera mundial a konsum zeta na kantidat. Petroli a gana guera nan ta bisa i por ta masha bon. Segn nan ta bisa e bataya formal na Nort di Afrika a haa tur zeta pa aliadonan for di Krsou i Aruba. E islanan ak a mira nan refinera ta traha na ful kapasidat.
Plaka ta lora kasi sin lmite. Komersio ta den un "boom" formal, ma na mes tempu nos ta mira artesanonan ku apnas ta haa un chns chikitu, ta bai dispars tg ora kos drecha. Si ntes tur kos tabata miseria i limitashon awor ta parse ku tur kos por i tur hende ta gasta. Lo tabata interesante tambe pa studia gastamentu di nos pueblo durante guera i djis despues di guera i su konsekuenshanan.
Krsou no a keda ku muchu kos despues di e formidabel oumento di rikesa durante di dos guera mundial. Nos hendenan no sa spar i ningn hende...”
|
|
10 |
 |
“...refinera kumins ku su adaptashonnan den apnas un par di aa.
Poltika i mas poltika ta loke tur hende ta pensa riba dje.
Ta sigur ku lo por bisa hopi mas tokante di situashon ekonmiko di nos islanan, pero pa e loke ta import, esaki nos ta kalkul ta sufisiente. Ta trata di mustra e tendensha general i e influensha di e diferente aspektonan ku ta afekt bida i struktura di nos pueblo.
4. Religion Katliko ku problemanan grave
Ta di komprend ku pa Mishon katliko e situashon den tempu di e di dos guera mundial no a result nada fsil. Kambionan masha drstiko i den masha poko tempu ta tuma lug den nos pueblo. Nos no ta na prinsipio di aanan trinta ku un kantidat di estranhero ku ta bini i mester buska kon integr f sikiera adapt na nan patria nobo. Ya hendenan, estranheronan, t'ei pa basta tempu kaba. Un kantidat di nan tin relashon ku hendenan lokal i konsekuente-mente nan a influensh otro. Nos mes hendenan tambe a kustumbr ku e situashon nobo: basta sn ta lora, pueblo tin algu di bisa den poltika, un...”
|
|
11 |
 |
“...kontribu na pone pueblo den kontakto ku ekspreshonnan kultural, djis pa nombra un par. Meskos ku algun di nos mes hendenan ku ta manera nan ta lanta for di soo.
Di otro banda e apresio pa nos mes herensha folklriko ta kumins lanta kabes. Hasta di tamb hendenan no tin tantu miedu mas, maske ku e aseptashon mas grandi ta bini hopi despues.
Moralidat problema grandi
Nos no por laga di mustra riba algu ku sigur tabatin un influensha grandi robes den nos pueblo. Presisamente durante e di dos guera mundial moralidat a haa su mes konfront ku un desaroyo fatal pa nos hendenan. E kantidat di sld estranhero, manera ta kustumber tur kaminda, a haa nan momentunan di rekre-ashon den hanchinan di Punda kaminda semper prostitushon tabata reina. Ku e "black-out" tabata fsil pa bo topa esenanan riba kaya mes ku ta pone bo kurpa kue re. Ma esei naturalmente no ta keda pa estranheronan so.
Yu di Korsou mes, ku awor tin un par di sn, ta basha bai na e sitionan konosi i lo tabata interesante pa sa di kualke studioso...”
|
|
12 |
 |
“...ekspreshon artstiko ta haa algun figura interesante i ta duna pueblo un idea di ta pertenes na un algu ku ta superior na e simpel "desendensha di katibu inkulto" ku semper tabata konsider e. Den e situashon ambivalente ak nos pueblo mester sigui. Di dos Guera Mundial ta kaba i ta un mundu nobo ta bai lanta for di e destrukshon makabro ku tabatin na Europa i a pone henter mundu sufri. Krsou tambe ta bai sali di guera kambi radikalmente.
1. cf. Kasteel, dr. Annemarie: "Staatkundige ontwikkeling der Nederlandse Antillen" pg 74s.
2. Despues ta publik e artkulonan ak den forma di foyeto.
3. dr. Johan Hartog, doktor den teologa oriental, hmber inteligente i hopi independiente ta redaktor en hefe di "Amigoe di Curaao" durante di dos guera mundial, den e temporada aki korant Amigoe ta bira diario. E no ta muchu amigu di gobernador Kasteel ni di klero. Despues di guera e ta traha na biblioteka pbliko di Krsou i Aruba i ta skirbi diferente obra di historia di nos islanan te na su penshun. E ta kas ku...”
|
|
13 |
 |
“...Fuera di e kol i posishon sosial di ntes, awor ta e partido poltiko na kua bo ta pertenes f simpatis ta bira punto di diferensha grave. "Ami ta Nashonal", "Ami ta Democraat" i ora e partido nobo lanta ta bini aserka "Ami ta Catlico" ta e loke hende ta identifik su mes kun.
Ta bon pa mustra aki riba un punto ku hopi hende no sa di dje direktamente. Na Krsou yu no-kas tabata na prinsipio di siglo e mayoria. Ku e trabou enorme di klero e situashon a bin drecha i Krsou tabatin durante di dos guera mundial un porshento di yu no-kas banda di 38 pa 40 porshento, mintras ku Venezuela p.e. tabatin mas o mnos un 75 porshento i e islanan otro di Karibe ingles i franses algu paresido.
E figura di mama den nos pueblo, ta sigui ta importante. Hopi bes mas importante ku e hmber machista ku ta tata tin bia sin sa, f sigur sin ke karga su responsabilidat. Ser yu ta supon porlomnos un MAMA i hendenan di Krsou ta yama nan mes tambe "YU di Krsou" i nos ta bisa "Krsou ta mal mama i bon madrasa".
Importansha di...”
|
|
14 |
 |
“...forsa di ntes mas ta kai komo vktima di Partido Nashonal, maske no tabata direktamente e idea di likidnan, ma mas bien di buska votado den trahadnan. Interes di sindikatonan ta para bira p' un gran parti un interes poltiko mas ku sosial, ounke no ta deskart esaki totalmente. Otro problema ant pa nos pueblo desifr.
3. Desaroyo ekonmiko sin vishon
Krsou den tempu di guera i mesora despues tabata landa i drif riba zeta. No ta import awor pa mira kiko e Refinera di Shell tabata nifik pa ekonomia mundial ni pa nos gobirnu. Loke ta import nos ta pa mira kiko e ta trese pa e pueblo mes direktamente. Gobirnu sigur ta probech di e entradanan ku tin di parti di refinamentu di petroli i negoshinan ku ta krese. Tg no tin muchu atenshon pa un trabou di desaroyo ekonmiko. Tampoko ta atend debidamente ku e nivel di belasting ku tantu refinera komo otronan ku ta probech di e situashon. Den Staten e bos di algun persona ku kier oumento di belasting pa esnan ku tin mas entrada no ta haa oido. Miembronan di...”
|
|
15 |
 |
“...84
evangelisashon, ta bira punto sentral di akshon di mishon katliko na Krsou.
Mishoneronan ku semper a gosa di rspt i apresio di pueblo, durante tur e temporada, ku di dos guera mundial a dura, no a mira hendenan mas hben bini Karibe. Esnan di ntes ku a konos e tempu di apnas algu di desaroyo a kushi den nan manera di pensa i ta bai result den un gran paso falsu. E "lite" katliko na kua nos a refer vrios bes, ta sigui gosa di apresio di parti di klero. Lidernan ku a lanta i ta lanta, tantu den Volksbond i den organisashonnan di Verriet, maske kon dbil nan por ta, no tin ni e mnimo di rekonosementu. Lidernan politiko, ku ta manten nan mes mas los di influensha klerikal, tampoko no ta konta. Gomez mes ta ha ku lomba kontra muraya ora e kumins lucha pa un Krsou mas los di Hulanda.
Den e kuadro aki, e parti influyente di klero ta propon e figura di un obispu nobo den persona di mons. v.d. Veen Zeppenfeldt. Esaki ta bai enfrent Gomez direktamente i esei ta trese un kiebra den fielnan ku ta...”
|
|
16 |
 |
“...partido, ku tabata yama su mes katliko, ta bai haa puesto komo embahador, gezaghebber, direktor di banko di seguro sosial, bou di gobernashon di Partido Democraat.
Despues di Outonomia ant, for di aa 1954 tin un bulul grandi den partidonan i den pueblo, un situashon katiko sin trabou efektivo sino ta e par di leinan sosial ku ta pasa.
3. Un ekonomia sin futuro?
Despues di outonomia e situashon ekonmiko di Krsou ta parse di ta sigui eksaktamente manera e tabata djis despues di e di dos guera mundial. Tg rpidamente lo mester bini un kambio pasobra e situashon ta bai bira peligroso.
Supermerkado:
Tuma un ehmpel numa di loke guera ta trese, un seal di kambio i adelanto: henter e situashon di bendementu na tienda, ku hende tras di tonbank pa kohe kos pa bo den rki, ta para bira un kos opsoleto. Awor ta supermerkado tin, bo mes ta drenta kohe loke bo ke i pasa na kaha paga. Hopi mnos hende tin mester asina pa traha, muchu mas bo por bende i efisiensia...”
|
|
17 |
 |
“...kaminda mester kumins strimlain.
Amplia base di ekonomia:
Den gobirnu algun hende ta buskando un base mas amplio pa nos eksistensha, no solamente petroli ku tg no ta di nos. Pero ningn hende no ta pensa ku e kompania di Shell lo por bai.
Turismo:
Tg lo ta interesante pa mira si por bini ku un hotl manera esun ku nan ta konstru na Aruba knter di playa. Riba ref e ridikules di fundeshinan sun di e loke mester tabata Stuyvesant-hotel a keda durante hopi aa un rekuerdo di un paso en falsu.
Ku turismo mundial ku ta krese enormemente mester bai pone algu di atenshon na esaki. Hendenan no mester bin kumpra so durante un dia i sigui ku nan bapor, nan lo mester keda drumi. Pero no tin fasilidat. Hotl Amerikano na Awas no ta adeku i no tin idea kiko asina lo por hasi den e sentido ak. Ma kiko asina?
Lo dura hopi prom ku konstru e hotel Intercontinental nt na entrada di haf, komo un prom paso.
Agrikultura:
Di Hulanda ta bini un yu di Krsou studi den agrikultura. E kier kumins traha den e rea ak. Ma ta ken...”
|
|
18 |
 |
“...grupo di srkulo di estudio, ku a dedik su mes na studia ensklikanan sosial di Iglesia ta produs algun dirigente ku despues tabata e palankanan di credit union. Na prom lug mester nombra e aktualmente mr. Jules Rojer, i huntu kun Guillermo (Boy) Riley ing., tambe a duna su kolaborashon valioso sra. Griselda Isenia trahad sosial (despues sra. Jessurun-Isenia). Por yamanan promotor di credit union na Krsou.
Na aa 1959 a bishita Korsou sr. R.C.
Gates, eksperto di kooperativa di F.A.O.
(Organisashon mundial di alimento i agrikultura). Personalmente e ta buska kontakto ku kooperativanan, pasobra di parti di gobirnu Mr. Jules Rojer promotor di C. U.
no por spera ku nan ta ni menshon ku tin
kooperativa na Krsou. Gates ta propone gobirnu pa tee un prom "seminario di credit union" na prinsipio di aa 1960, bou di auspisio i ku yudansa di Comishon di Caribe. Ta asept i e ta manda na fin di aa petishon pa prom ministro Jonckheer pidiendo alabes pa e inisiador di e movementu na Krsou tuma riba dje e organisashon...”
|
|
19 |
 |
“...112
Comishon di Caribe ku no ta "oportuno" pero ku yudansa i asistensha di Bailey, di e organisashon internashonal CUNA ta tee e seminario tg, na Aruba, Bonaire i Krsou, kubriendo tur gastu e mes kooperativanan. Ku esaki tambe tur kontakto direkto ku lo por tabatin ku gobirnu a keda elimin.
J.O.C.
Na e mes aa, ku a kumins formalmente ku credit union, esta 1959, tin un seminario na Caracas, Venezuela organis pa e movementu mundial i latinoamerikano di J.O.C. na kual un grupo di hben obrero di Krsou tambe ta partisip. E sistema di trabou ta drenta Krsou tambe i durante varios aa ta organis pa hbennan obrero dianan di estudio similar.
Srkulo di Estudio sosial
For di aa 1955 pa 1958 un grupo di hben a demostr interes den formashon mas ay, fuera di skol. A bin forma un grupo basta numeroso di maestro, trahad sosial, partera i hende ku a kaba estudio sekundario na Krsou i algun ku a regres di Hulanda. Na final di aanan 50 tabatin varios di e gruponan ak ku no tabata interes ni a pasa den e bulul...”
|
|
20 |
 |
“...Huntu ku un situashon ekonmiko ku kada dia ta birando mas difsil, algu mester bai pasa.
3. Ekonomia, problema insuperabel
Isla di Krsou, ku su pobresa normal, sin nada den supsuela, sin mineral, sin mas ku poko fosfato, sin awaseru, ku poko tera frtil, na
kantidat limit, ku un solo ku ta kima tur loke ke purba nase den sekura, ku su bientu karg di kalor den dia i su aire fresku anochi, konstante, ku nunka kier laga di purba duna nos un tiki alivio, e isla ak no tabatin nada di of res na ekonomia mundial sino un haf natural famoso, su solo i tiki playa pa esnan di tera mas friu por disfrut. Su hendenan, di bon natur, humilde i simpel a mira ku ta e haf, ku solo, ku bientu so a ked.
Algn ta probech di e haf tur ku tin. Hulandesnan a haa e chns di nan bida semper, prom piratera i despues pa transport tur sorto di kos, di katibu te awor petroleo i a pone Krsou riba mapa. Pa transbordo di karga, Venezuela no tin mester di nos dje tantu ei mas for di tempu ku Gomez a traha su karetera trasandina Bapornan...”
|
|