| 1 |
 |
“......................... 14
5. Skolnan por bira nos forsa, ma kon?...................... 23
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural ........... 27
Resumiendo .............................................. 36
II. KORSOU TA BAI DRENTA ERA DI DEMOKRASIA
(1936-1940) ' 37
1. Poblashon di Korsou: afirmashon di proletariado.......... 37
2. Di kolonialismo pa un prinsipio di demokrasia parsial.... 41
3. Rikunan nobo i ekonomia industrial....................... 44
4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo
ta reina................................................. 46
5. Enseansa popular ....................................... 47
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.......... 50
Resumiendo .............................................. 56
III. KORSOU DURANTE DI DOS GERA MUNDIAL
I IMEDIATAMENTE DESPUES (1940-1950) 57
1. Kambio di mentalidat den pueblo ......................... 58
2. Partidonan poltiko ta domin atenshon t................. 60
3. Korsou ta drif i ta landa...”
|
|
| 2 |
 |
“...yuda e pueblo progres kontra di e poltika kolonial i ku lei di e mes gobirnu kolonial den man.
Koloniale Raad, maske ku poder hopi redus, komo ta un papel di konsehero nan tin, ta eksig kada bes mas konsiderashon. Interes ta pa logra redus gastunan di gobirnu mas tantu posibel i hasta tin un tendensha pa buska sierto "independensha" den asuntu di plaka ku mester bini di Hulanda. Na aa 1924 pa di prom bia entrada di kolonia ta pasa gastunan. Den un ambiente asina, ku falta di nteres di parti di e masa pa asuntunan poltiko i un Koloniale Raad sin atenshon pa nesesidat sosial, ta bai haa chns, despues di algn aa, pa eleh representante di pueblo den un sistema kolonial ainda pero totalmente nobo.
Na final di e temporada ak, esta na aa 1937 ta bai tee elekshon pa e prom "Staten" di loke ta Kolonia Curaao i sobr islanan. Ku lei di 1936 "Wet op de Staatsinrichting" di Krsou ta bini kambio fundamental, maske ta parsialmente.
3. Artesano i Komersiantenan chik ta bai kaba
Prom ku petroleo drenta Krsou...”
|
|
| 3 |
 |
“...gera ta lanta diskushon tokante outonomia, Thomaskring su miembronan, ku di mes tabata pro partido katliko kurasoleo, ta demostr atrobe di ta bou di influensha total di klero i ta papia e mes idioma. Ora algn kier pensa pa nan mes i disid, nan ta haa nan ku problema ku e grupo i asina poko poko St. Thomaskring a prd forsa i a keda redus na un grupo di hende hmber ku un bia pa aa ta tee un retrt.
(e) Formashon kultural pa e masa di pueblo?
Esaki ta algu ineksistente a no ser ku nos yama e korantnan i e trabou di Volksbond i algn klup deportivo ku ta lanta, formashon di masa. Wl manera semper, tin hende ku ta skirbi poesia i hasta novela, pero pa bisa ku tin atenshon pa e kultura propio ta masha poko. Estudio apnas tin riba algu di historia i manera nos a indik buki di skol di geografa i botnika lokal, pero e parti di flklor ku tamb i kimamentu di huda ta kos ku hende "eduk" no ta hasi, ta kos di pagano.
Di mes ta parse ku e pueblo no tin muchu kos di balor, e no ta apresi su mes kosnan tampoko...”
|
|
| 4 |
 |
“...pasfiko, pober den su gran mayoria. Kunukero i artesanonan ta hasi tur nan posibel. Prinsipalmente hende di fishi ta haa hopi bon nmber. E gremio mas haltu ta komersiante, bankero i otronan den gobirnu.
Pueblo ta part estrktamente segn situashon finansiero i di kol. E mes un lia di divishon ta kore segn religion: pober i simpel ta katliko, riku i di sierto posishon ta protestant i hudiu, maske naturalmente tin algun eksepshon.
Ku yegada di industria petrolero situashon ta kambia totalmente. E masa ta keda un parti su mes, ku mes idiosinkrasia i mes sistema di biba i e otro ta atkir un mentalidat i sistema di biba ku nos a yama "proletario". E delaster grupo aki ta keda refors enormemente pa e kambionan dor di imigrantenan i nan sistema di biba, un gran kantidat ta hende di kol, obrero industrial i di diferente religion. Esei tin su influensha riba henter pueblo su manera di pensa tambe.
Industria nobo ta kaba ku e trabou di fishi pa un gran parti i komersiantenan chik di af ta turna ofer...”
|
|
| 5 |
 |
“...37
II
Krsou ta Bai Drenta Era di Demokrasia
1. Poblashon di Krsou : afirmashon di proletariado.-
2. Di kolonialismo pa demokrasia parsial 3. Rikunan nobo i ekonomia industrial. 4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo ta reina. 5. Enseansa popular. -
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.
E periodo ku nos ta bai drenta awor ta di un par di aa numa. Hopi kambio prepar for di prinsipio di siglo ta bai turna lug. Ta tempu di transishon grandi ku influensha enorme. Blknan ta preparando pa lucha riba tereno poltiko i religioso, tambe lo kumins mira un indisio di un desaroyo sosial. Lstima no tin nada di ideologa ainda, ni di prinsipio, sino ta un "pragmatismo" ta reina, loke ta kumbin na e momentu presiso. Ta den e kondishonnan ak pueblo ta bai purba algu di demokrasia.
1. Poblashon di Korsou: Afirmashon di Proletariado
Prom ku di dos gera mundial tin un kresementu di poblashon hopi grandi manera nos a mira kaba, pero awor e mesun tendensha ta sigui. Prinsipalmente dor...”
|
|
| 6 |
 |
“...41
"proletario".
E kambio di mentalidat aki ta bai ehers un kambio hopi grandi den e masa popular di yu di Krsou. Riba tereno poltiko i religioso nos lo mira konsekuenshanan di esaki i resultado lo ta un sosiedat divid, ya no pa motibu di kolo, ni di religion ku ta asentu i bira algu otro, ma pa motibunan prinsipalmente sosial i poltiko. Un sosiedat asina por duna chns i oportunidat na tur sorto di wega poltiko.
2. Di kolonialismo pa demokrasia parsial
Pareu ku a haa notisia ku lo bini un kambio den struktura di gobirnu kolonial, tur forsanan a kumins prepar. Prinsipalmente Iglesia Katliko a mira un chns pa turna direkshon i guia di e masa pa medio di su influensha direkto riba miembronan di Staten ku lo mester bini. Enbista di e trabou di benefisensia hasi durante aanan largu, e interes pa yuda i asist e pueblo humilde i algun akshon den sentido sosial realis pa figuranan manera van de Pavert i Verriet, ounke esaki pint un poko di paternalismo, Iglesia ta esun mas yam pa probech di e ...”
|
|
| 7 |
 |
“...importansha di e aspekto ekonmiko di parti di refinera ku ta haa un persona nombr pa gobernador ademas di esun ku a logra sali eleg. Mester tee kuenta ku tur empleado haltu tantu di gobirnu meskos na Isla ta hulandes ku por vota sigur. Importansha di elementonan ekonmiko i industrial ta bon manten den formashon di e "Staten" di nos pueblo.
Forsanan ta netamente part den Staten i pueblo tin un representante fuerte den persona di dr. Costa Gmez, kende mesora ta pidi pa amplia e kantidat di votadnan. Masa di pueblo no por vota i obreronan estranhero tampoko. Muhnan no tin derecho di voto i ta nan por bin forma awor e grupo grandi ku ta bai duna e partido katliko curasoleo e forsa mas grandi.
Otro punto ku mester atend mesora tambe ta e legislashon sosial. Ku...”
|
|
| 8 |
 |
“...i e arabirnan tin prinsipalmente tienda di komestibel, meskos tambe algun chines.
Ta te den delaster tempunan ak nos ta mira yu di arabir i polako bai studia i bini komo ekonomista, abogado i dkter. Den poltika si nos ta bai haa poko mas lat desendiente di arabirnan manera Isa, Morkos i algun mas.
No por papia di muchu influensha den bida pbliko di parti di e gruponan di ¡migrante, a no ser ku nos turna famianan di Lbano i Siria ku tin hopi tempu kaba estables na Krsou.
4. Religion ta organis masa, ma paternalismo ta reina
Situashon religioso, ku den tur pueblo ta di gran importansha i gran influensha, pa Krsou ta para bira un algu masha esensial mes pa desaroyo f progreso futuro di nos pueblo.
Mester tee na kuenta e kresementu di poblashon den e temporada di m.o.m. 1930 pa e tempu despues di e di dos gera mundial. Nos a mira e kresementu pa motibu di imigrashon di obreronan den refinera, nos a mira e gruponan diferente ku ta bini i e difikultat ku integrashon den nos poblashon. Tambe a...”
|
|
| 9 |
 |
“...direktamente e nesesidatnan eksistente den sentido di desaroyo fuera di loke skol ku misa ta duna. Un trabou dirig na implantashon di hustisia sosial, di edukashon fuera di skol den organisashonnan pa hubentut, den trahamentu di kas, oumento di skol ku idea pa forma hende tambe den ramo di tknika, deporte etc.
Sinembargo mester nota, no simplemente pa ripit, ma pa e importansha ku e tin pa mas lat, ku aki atrobe nos ta haa tur aktividat konsentr den man di algun figura klave, sin ku direktamente masa di pueblo mes ta tuma parti den desishonnan. Mester rekonos wl ku e aktividatnan ta enorme durante e temporada ak. Figura manera pader de Bruin O.P. ku durante su fakansi ta kolekt sn i ku esei por kumins organisashonnan manera K.S.C. (Katholieke Sportcentrale) i K.J.C. (Katholieke Jeugdcentrale) pa hbennan manera Jonge Wacht i klupnan di deporte. Tambe ta logra traha dos misa: di Jandoret i di Groot Kwartier. Na Groot Kwartier n kaminda Obispu lo a dese, esta na kaminda grandi ma mas paden; despues...”
|
|
| 10 |
 |
“...totalidat. No por bisa ku aktividat poltiko a trese esei, ma mas bien aktividat poltiko a bini komo konsekuensha di e situashon, un desaroyo ekonmiko i skolnan ku ta sigui krese i oument, naturalmente e demokra-tisashon ku ta kumins den bida poltiko a keda adelant un poko pa e promesa di kambio den gobernashon kambiando Koloniale Raad pa Staten.
Nos ta papia aki di un desaroyo ku ta bai tuma lug motiv pa sirkunstanshanan ku ta pone ku un f otro persona f figura ku vishon ta kumins organis pueblo. E masa ta haa chns di bai dilanti i yuda su mes. Den kaso di sierto adelanto ekonmiko, hopi bia no ta e nesesidatnan material direktamente, sino e sintimentunan di libertat, di kier ta igual na otro ku nan ta konsider superior, ta pone ku nan ta organis nan mes. Naturalmente tin diferente otro motibu mas pa hende kumins ku organisashon. Pero nos tin un ehmpel di e prom kaso den lantamentu di kooperativa ku nos a topa ku nmber di "Wenkel di pader", di Volksbond (den boka di pueblo simplemente "Bnt") ku...”
|
|
| 11 |
 |
“...formashon mas humano. Den poltika nos ta bai topa ku e abilidat di e mes "shonnan" ak ku ta bai kontrol pa basta tempu, parti di e pueblo (proletarionan). E "shonnan" ta bai usa esnan mas rebelde di den pueblo i nan ta logra e mes un kontrl ku tabatin ntes. Demokrasia ta bira un simpel wega di palabra. Antes e pueblo mester a asept esnan ku ta keda riba nan, awor nan mes ta bai "eleg i skohe" e mes hendenan ei pa sigui manda.
Notabel ta e falta di orientashon den pueblo. Falta di "kuadro" (lider) di e masa ta asentu e deskontrl ku tin....”
|
|
| 12 |
 |
“..."obrero" den industria, e grupo ku ta lanta nobo. Awor unda nan kohe? Ken por atend e pueblo i dun' algu di su mes balor atrobe? Apnas na fin di aanan trinta ta nombra un saserdote pa atend hendenan ku ta traha riba Isla i e ta hasi misa na Asiento, pero generalmente ta un par di hulandes ta asist. Pero organisashon sosial (sindikal) no ta eksisti i kasi no por tampoko pa e dominio ku kompania tin riba tur kos.
Tin sirtamente un divishon bon mark den pueblo entre e masa humilde i e masa obrero, proletario. Pero e pueblo (e masa humilde) i den su gran mayora hende muh, ainda ta forma e parti ku ta asept religion i religiosonan siegamente i den nan no tin sintimentu di rebelda. Pueblo en general despues di elekshon ta warda riba algu, ma e mes no sa kiko.
Ta tempu pa un "profeta" lanta den pueblo. Un hende ku lo por mustra riba e posibel rekuperashon di su propio balornan i su propio identidat, ku e ta bai prdiendo mas i mas. Awor mr. dr. Moiss Frumencio Da Costa Gomez, kende ya a demostr su...”
|
|
| 13 |
 |
“...Verriet a mira mas aleu ku Gomez. Pero meskos ku Verriet, Gomez no tabatin tempu, manera e mes a bisa nos personalmente, pa atend formashon di lidernan. "Mi ta skirbi, mi ta publik i ta tee konferensha pa forma lidernan".
Akshon direkto den sentido poltiko ta loke awor e pueblo tin mester di dje i ta na esei Gomez ta bai dedik su mes kompletamente. E ta lubid ku e pueblo mes ta lesa masha poko i no ta eksisti un sistema di edukashon di adulto na ningn parti di Antia.
Asina pueblo (tee kuenta ku ta e masa grandi di hende ku no a meskla i no a kambia di mentalidat) ta bai haa awor "e profeta" ku e tempu ak ta pidi. Ku esei tambe un parti di e dependensha di e poder religioso, prinsipalmente riba tereno poltiko ta bai keda elimin.
E grupo mas rebelde, si hende kier yam' asina, ta sigui un rumbo diferente. Eseinan kier i ta gosa gritunan manera lo reson "mester di un Sukarno (e lider rebelde di Indonesia ku a kibra ku Hulanda) pa Krsou" (palabra di dkter Gungu Maal).
Laga nos anot mesora ku aki ta...”
|
|
| 14 |
 |
“...Atrobe nos ta mira akshon klerikal ta determinante. Sierto miembronan di klero ta pusha un figura dilanti pa bira Vikario Apostliko, sal di e gremio di "lite" katliko form pa e mes klero ak.
E vikario apostliko (obispu) nobo siendo antiano, nasi na Aruba i lant na Krsou, no ta identifik ku pueblo mas simpel.
E Vikario Apostliko nobo ta mons.
Antoninus van der Veen Zeppenfeldt di rden di predikadornan.
Mientrastantu Partido Democraat ta hunga ku e pueblo i ta la su mes ku e obrero industrial i e masa den barionan margin, pober, na rant di stat i den stat. Probechando di e situashon reinante e partido ta buska figuranan hben i dinmiko, (ku tin f tabatin problema ku klero), pa atak mishon katliko (e.o. Ciro D. Kroon, ruman di Jos Maria Kroon, miembro di staten pa Partido Catlico Curasoleo i gran figura den Volksbond!).
Tambe ta buska afiliado den gruponan ku no ta direktamente yu di Krsou manera Boneriano, personanan di Islariba i Srnam. Ta sigur ku e organisashon i propaganda di Partido Democraat...”
|
|
| 15 |
 |
“...81
partidonan ak, komo si fuera un ta siguimentu di e otro bou di otro nmber.
E partido Liberal di ntes, ya pa basta tempu ta na soo i a muri un morto suave, sin nada di konvulshon. Ma awor ta bin result un otro partido mas, den e mes sentido di e partido liberal.
Curaaosche Onafhankelijke Partij (C.O.P.) ta present su mes. Hendenan di refinera C.P.I.M., hulandes, diferente maestro di skol i algun persona di pueblo mes, pero ku ta aleh di e bida di masa, ta guia e grupo ak, ku nunka tabatin muchu akohida den pueblo. E sektor mas haltu por bisa di hendenan independiente na Krsou ta djin f vota pa C.O.P., pero no e grupo interesado manera hudiunan ku tin banko i tur sorto di empresa i e protestantnan ku tambe ainda tin sierto posishon (ekonmiko f finansiero f den gobirnu). C.O.P. maske nan ta leu for di pueblo, despues di keda par riba su mes durante tempu, ta buska kolaborashon ku N.V.P. i despues ta djin kompleto i dispars den N.V.P.
Relashon ku Hulanda i otro islanan
Mester para ketu un...”
|
|
| 16 |
 |
“...normal, den un evolushon pasfiko, pero no ta fsil i manera nos lo mira, kasi imposibel pa logra un kambio drstiko.
Hbennan ku ta bini djaf, despues di algn aa di estudio i eksperensha distinto, lidernan sindikal ku mas kurashi, ta bai buska otro manera di enfrent e situashon ku pueblo a kustumbr kun e te awor ak. E mes lidernan ak ta bai haa nan ku un masa, ku manera semper ta amorfo i difsil di motiv, sin speransa hopi bia i sin energia sufisiente. Ehmpel di lidernan asina nos ta haa den figuranan manera Hubert (Bb) Rojer, Oscar Semerel, Papa Godett, Amador Nita i Willy Haize (lidernan sindikal). Esakinan kier kambio pero ta haa nan ku un masa ku ta parse ku no ke (of no por) move. Otronan manera Stanley Brown ta mas revolusionario i riba tereno kultural (Brown ta maestro di skol) nan kier kibra ku loke ta frus den pueblo. E korant...”
|
|
| 17 |
 |
“...sikiera e situashon di Krsou i su hendenan. Ta parse ku ta solushon no tin. Hasi poltika ta muchu mas importante, ta pesei nan ta "poltiko".
Ekonomia di Krsou ta manera un problema sin salida i loke por kumins mes ta frakas f ta kere di por usa pueblo sin dun su derecho i rekonosementu. Difikultat grandi tin pa e sindikatonan, ku ademas siguiendo lineanan poltiko ainda, ta bringa otro konstantemente, redusiendo e forsa positivo ku lo por a kontribu sikiera na un poko mas di rosea pa e pueblo.
E masa di pueblo ta sigui bai atras ekonmikamente. Esnan ku ta biba di "onderstand di gobirnu" ta oument. Distansha entre esnan ku tin i esnan ku apnas por biba ta krese dia pa dia mas tantu i konsekuenshanan lo ta grave. "Vito" ta mustra konstantemente riba e difikultatnan di pueblo, pero ta parse ku tur hende ta surdu. Tin ku hasta ta haribu ora bo mustra riba posibel konsekuenshanan grave. Te ora ku e momentu di berdat yega, ma ya lo ta lat....”
|
|
| 18 |
 |
“...an (prinsipalmente di Iglesia) e ta probech, pero "sintiendo su mes" e ta resist un poko e paternalismo. Tg engeneral por bisa ku e ta baha kabes te ora ku otro mustr ku ta "kos di sokete nan ta hasi ku bo". E or'ei e ta rebeldi kontra institushonnan mes di Iglesia.
Pero e ta kai den man di poltikonan ku ta sigui hunga ku ne. Porfin e ta mira un salida den sindikatonan i organisashonnan sosio-ekonmiko manera kooperativanan, pero den poko tempu no por logra forma bastante lider pa yuda guia un masa grandi.
Algu di su propio balor e ta deskubr, pero formashon mes ta tiki. Loke e mes lo ke ekspres e no ta hasi nunka, ta otro tin di hasi p'e.
Esnan ku a bini djaf no tin e mesun mentalidat, nan ta mas habr i...”
|
|
| 19 |
 |
“...su idioma, ku ta parti masha importante di su mes bida, di su personalidat.
6. Lucha sindikal: euforia i peliger di poder sin kontrol
Pueblo trahad, ku semper ta keda tras, ta bai eksig awor rekonosementu. Mester bai tee kuenta ku esun ku direktamente ta produs f ta duna su sirbishi na pueblo. Ku su organisashonnan sindikal, maske kon dbil i kon desun nan ta, e oportunidat pa logra algu via kontratashon kolektivo ta duna pueblo oportunidat pa partisip un tiki mas den e loke ekonomia tin. E gran masa di desempleado ku dia pa dia ta bira mas grandi i e peliger ku tin di prd trabou kada momentu ta debilit forsa di sindikatonan un poko.
Poko poko tur sindikato ta sinti e nesesidat di deklar abirtamente ku nan ta kontra pa poltika partidista mete den asuntu di bntnan. Un logro sin duda di bntnan kristian ku riba e punto ak semper a para firme. No ta solamente kuestion di palabra, ma tambe e situashon ta mustra ku no por otro, maske sintimentunan ta keda si no ta enemistat, porlomnos di algu di...”
|
|
| 20 |
 |
“... E nesesidat grave i e inseguridat, ku tur kaminda hende tabata sinti, a pone ku kantidat a sali riba kaya. Mintras ku obreronan, desempleadonan, hopi di nan kompletamente fuma, tabata kibra negoshinan i sende kandela, e hendenan di mnos rekurso tabata drenta kohe loke tin nan dilanti. Kosnan di uso i kosnan ku sigur e personanan ei no tin uso pa nan. Un anarkia kompleto tabata reina. Den destrukshon, ningn hende ta para mira kiko tin di hasi, tur ta aktua sin pensa. Tabata imposibel pa stp e masa, ku simplemente a bira loko, a prd kabes.
Ehmpel di e deskonsertashon aki tin hopi: Un grupo di hben ta drenta un negoshi i kohe motersaikel pusha subi seru, sinta i baha hasiendo zonido ku nan boka. Meskos ku mucha chikitu ku ta hunga. Pa stp nan di destru i yena e lug ku awa, ku nan ta saka di laman basha den e negoshi pa "paga kandela" ku no tabatin (!), ta mustra nan ku tal otro kaminda un kandela nobo a kumins. Mientrastantu ta tee marinir, ku a bini pa yuda domin un situashon ku a sali for...”
|
|