1 |
 |
“...Artesano i komersiantenn chiki ta bai kaba.............. 11
4. Religion un yudansa pa pueblo............................ 14
5. Skolnan por bira nos forsa, ma kon?...................... 23
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural ........... 27
Resumiendo .............................................. 36
II. KORSOU TA BAI DRENTA ERA DI DEMOKRASIA
(1936-1940) ' 37
1. Poblashon di Korsou: afirmashon di proletariado.......... 37
2. Di kolonialismo pa un prinsipio di demokrasia parsial.... 41
3. Rikunan nobo i ekonomia industrial....................... 44
4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo
ta reina................................................. 46
5. Enseansa popular ....................................... 47
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.......... 50
Resumiendo .............................................. 56
III. KORSOU DURANTE DI DOS GERA MUNDIAL
I IMEDIATAMENTE DESPUES (1940-1950) 57
1. Kambio di mentalidat den pueblo ........................”
|
|
2 |
 |
“...1
I
Korsou ta bai desaroy
1. Poblashon prom i despues di establesementu di refinera 2. Poltika kolonial 3. Artesano i komersiantenan chiki ta bai kaba -
4. Religion un yudansa pa pueblo? 5. Skol por bira nos forsa, ma kon? -
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural.
Na prinsipio di siglo 20 Korsou no ta muchu kos. Un isla chiki, ku aanan di sekura a kaba di saka su manteka di wesu. Poko hende tin i den su gran mayora pober. Un pueblo pasifiko. E mes no por kere ku el a konos katibu luchado ku a bringa pa nan libertat. Kasi a lubid nan.
Yu di katibu plam rnt e isla sin mas sentro habit ku no ta e pida stat, na dos banda di un haf famoso.
Su sentido di libertat ta keda manifest solamente den kada hende, ku su kas den su kur. Spiritual, sosial i ekonmikamente e ta mes dependiente ku ntes. Su ideal ta keda manifest den su manera di dirig su mes na otro deskonos: "shon". Tur lo ke ta "shon".
Nos Korsou ta parse realmente un isla sin futuro. I tdg ta apnas un diessinku aa ta falta pa...”
|
|
3 |
 |
“...Kasi tur ta usa papiamentu tur kaminda pa komunik ku otro. Tin papiamentu di Hudiu ku ta un papiamentu ku hopi palabra propio i ekspreshon di e grupo mes. Otro manera desendiente di hulandesnan ku a keda ku algu di e loke nan ta konsider gloria di ta "kolonisador" ta usa na kas e lenga hulandes pero tambe papiamentu. Pueblo simpel ta papia su mes idioma tur kaminda, pero na momentunan solm, manera kualke selebrashon e ta blter pa spa. Masha hopi spich nos a tende na mucha na idioma spa. Pa bida kultural esaki tabatin su konsekuensha hopi grandi i pueblo tin manera poko apresio pa e loke ta mas di dje ku kualke otro kos. Ku kresementu di e apresio pa loke ta propio lo bai krese apresio pa papiamentu te ku nos ta bin haa eskritor, na basta gran kantidat, na nos mes idioma. E falta di apresio nos lo bin mira tambe di unda, enparte porlomnos, e ta bini.
Apesar di tur integrashon komo "yu di Krsou" nos por ripar un enorme divishon den pueblo segn kol manera a keda anot mas ariba. E ekspreshon manera:...”
|
|
4 |
 |
“...12
"schrijnwerkernan" ta konos, ant no solamente na Krsou. Diferente ta sali pa Venezuela, pa Santo Domingo i otro luganan. Obra di man, ku por kompet ku hopi obra maestra den eksterior, t'ei ainda pa demostr habilidat di nos hendenan. Un bishita na museo di Krsou ta mustra nos kashi, kama, mesa i stul. Mira e konfeshonario den misa di Santa Famia i hopi otro kos mas. Lstima ku hopi hulandes a kumpra kantidat di nos mueble bieu pa hiba "madre patria" enpobresiendo asina nos balornan kultural, ma un konsuelo ta keda, ku sikiera fo'i tera nan ta mira i apresi ken nos ta.
Trabou di plat i filigrana en partikular, ta hopi apresi i tin kantidat di obra ainda ku ta bolbe kobra interes den tempu moderno.
Otro fishinan manera sneiru, sapat ta importante i ta sia muchanan na "wenkel", manera tabata bisa, despues di skol.
Trahamentu di sombr den kunuku.
Trahamentu di sombr di kabana, esta sombr di Panama, ta importante pa Krsou i ta yuda ekonomia. Mas bien ta trabou di hende muh na kas. Machi bieu...”
|
|
5 |
 |
“...pa sirbi', e no a laga di buska tg emansipashon di katibu. El a organis trabou di mishon i despues di dje tabata muchu mas fsil pa dominikanonan turna ofer di e susesor di Mons. Niewindt, Mons. Kistemaker.
Interior di Misa di Santa Ana, pro-katedral den aanan 1920/1930.
E klero i religiosonan tur tabata bini di Hulanda; hasta Mons. Niewindt a funda un seminario na Barber, pa seminarista hulandes ku lo traha na Krsou. No a pensa ku nos hendenan mes lo por a yega na saserdosio. Sigur ku e nivel kultural di nos hendenan tabata hopi abou, pero un Luis Brion tambe tabata di famia katliko. Tambe e lei di Iglesia ku no ta permit yu nas fuera di matrimonio (ilegtimo) bira "pader" tabata un hndikp. Di religiosonan si mester rekonos i prinsipalmente den religiosanan a kumins ku trabou di vokashon serka nos damitanan i diferente a yega na bisti hbito....”
|
|
6 |
 |
“...17
Tabatin korant na papiamentu, tabatin buki di misa na papiamentu i e trabou kultural ku grupo di Sosiedat di San Hose tantu na Pietermaai komo na Otrobanda a yuda nos hbennan den nan formashon tantu religioso komo kultural.
Pa afirm e posishon den politika nos a mustra mas ariba, ku Iglesia katliko a krea un "lite katliko", prom eksklusivamente ku hende di kol kla, e nmbernan manera Zeppenfeldt, Boomgaart, Romijn, Ellis etc. tabata pertenes na e grupo aki. Mas lat, despues ku Mons. Verriet bira obispu i ku kambio di sistema kolonial, nos ta bin haa oumento di e grupo awor di pueblo mes. Nan ta tantu den regionnan mas ariba (di e lite menshon, esta di famianan ku "nmber", komo den e regionnan mas abou ku ta bai formando nan mes den Volksbond i den trabou poltiko. Huntu ku Mensing, Zeppenfeldt, Boomgaard, Ellis, nos ta haa awor Sprockel, Kroon etc.
Algn di e personanan ak sigur tabatin influensha grandi. Maske ta klero tabata pone nan na kabes di diferente organisashon tabata hendenan...”
|
|
7 |
 |
“...tur sorto di organisashon religioso manera Kongregashi di la Birgen, Kruzada Eukarstiko i korant pa hbennan manera "Hou en Trouw", redakt pa frateman di Tilburg, na hulandes i na Thomascollege tabatin otro revista di frateman bon konos ku ta "Engelbewaarder".
Riba tereno kultural sigur Iglesia tabata hopi aktivo. Ademas di e korant i revistanan i otro tipo di organisashon, nos a konos na fin di aanan 20 e Teatro Brion, den "kur di obispu", m.o.m. kaminda awe tin e edifisio ku tabata kapl di suman di Martinusgesticht. Esaki obra di pader Koenen O.P., ku a interes pa buska fondo i realis e obra ak, ku a yuda hendenan pa ekspres nan mes den obranan teatral, tee reunion grandi etc. etc.
Lucha pa Papiamentu
Riba e trabou kultural sosial religioso nos lo bini bk despues. Un punto ku ta importante pa trata aki ta e lucha pa papiamentu, denter di Iglesia.
Skolnan di frater, St. Thomascollege i S. Vincentiusschool, tabata e sentronan edukashonal rekonos pa nan gran aporte na desaroyo di nos komunidat...”
|
|
8 |
 |
“...21
Huntu ku un herensha kultural religioso yen di magia i superstishon, naturalmente un kristianismo netamente hulandes ku algu di "rasionalismo" i rigides (restante di calvinismo?) ta hae konfrontando un sin fin di problema. Den formashon moral di nos pueblo, bo ta bin topa ku un "moral dbel" esta pa religion tal kos ta malu i bo ta bai konfese tambe, di otro banda bo mes kultura ta ponebu balia tamb, mira karta, sende mil i un mariposa na tur sorto di santu, espesialmente na S. Expedito, ta klaba pida pan tras di porta i ta sigui ku su mes estilo di bida. Rigides di regla di bai misa djadumingu i otro sistemanan manera bistimentu, baile i muzik ku ta keda prohib ta bai kontra e loke pueblo mes ta sin ti. E ta hiba dos bida: un pa misa, un pa su mes.
Un ehmpel klsiko ta konfesamentu di "falta misa" pasobra mi "tabata malu". Mi a falta, awl ta fout. Nunka e idea ak no a sali, fout ta fout, regla ta regla. E balor moral ta kai asina den dos: "regla" i di otro banda "mi mes bida", difsil...”
|
|
9 |
 |
“...kaso di problema ku klero f ku skol manera tabata kustumber, pero tin hasta ku ta bira protestant.
Di e grupo Hudiu israelita nos mester bisa ku tabatin hopi kontakto ku e pueblo simpel. No solamente pasobra masha hopi yu di Krsou ta desendiente di hudiu, ma prin-sipalmente pasobra hudiunan tabata interes den nan yu, maske ta "yu djaf". E yaya di famianan hudiu tabata hopi bia esun ku a kria i sia e muchanan di e famianan ak i "Snoa" di Krsou e prom di Amerika. tabatin asina hopi interkambio
kultural, ounke no di un manera struktur. Mas bien dor di un konvivensia hopi grandi. Nos mester krda aki riba e historia den beibel di Abraham ku Sara i Agar i nan yu Isaac i Ismael. Nunka e hudiunan no a meskla ofisialmente ku e pueblo simpel i a pesar di tur laso familiar no-ofisial a keda e distanshamentu. Tabata un poko difsil tambe mirando e posishon sosial i den bida ekonmiko di Krsou pa...”
|
|
10 |
 |
“...a remark kaba ku tin un total deskonosementu di formashon sosial (siensia ku ta apnas bo ta haa den mundu mes). Nos por bien bisa, ku den e tempu kolonial ak henter nos enseansa ta tremendamente kolonial, e pueblo ta sia algu si, pero pa "sirbi", un siansa pa usa despues pa gana pida pan, no tantu pa e "ta" algu i muchu mnos pa e "ta yu di Krsou". Su desaroyo propio e ta haa kasi eksklusivamente na skol serka religiosonan den sentido moral i religioso.
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural
Na prinsipio di siglo nos konos na Pietermaai e organisashon lant pa inisiativa di padernan dominikano, e asina yam:
(a) Sosiedat San Hose (Jozef gezellenvereniging) (1882). E grupo ak ta okup su mes ku e hben "trahad", naturalmente no den e sentido di trahad den...”
|
|
11 |
 |
“...organisashon religioso kultural, pa hiba un bida kristian, hunga komedia, hasi algu di deporte, lesa buki etc. Un formashon general estilo di patronato. Pader Ludovicus Jansen
O.P., otro hmber di interes sosial, a funda e grupo ak na aa 1882 i tabatin un gran selebrashon den misa di Pietermaai ora ku e Sosiedat a kumpli 25 aa. Ta un kopia adapta di e trabou di mons. Klping di Austria, ku despues a plama na Suisa, Alemania, Hulanda i Blgika prinsipalmente, un di e prekursornan di trabou sosial di Iglesia.
Un di dos organisashon ku nos konos i ku tabatin gran akohida den pueblo tabata (b) Roomsch Katholieke Volksbond. Esaki ta inisiativa di un maestro di skol katliko Antoine Pijpers, kende a bini di Puerto Cabello i a traha na skol pa despues reun un grupo di hmber katliko di den pueblo i a kumins ku su idea un poko idealista i siertamente no muchu demokrtiko, ma mas bien siguiendo e trnt di tur organisashon di Iglesia: poko f basta paternalista. Ta un organisashon kultural, asistenshal i di lucha...”
|
|
12 |
 |
“...nos ta mira kon e "paternalismo di Iglesia" ta keda asentu den bida di pueblo.
(d) Sint Thomaskring ta otro organisashon ku tabatin gran akohida den nos pueblo. Hbennan maskulino ku a kaba nan edukashon i a grada na St. Thomascollege a keda organis den un sosiedat ku tin un toke kultural, religioso, di formashon orient riba bida pbliko, i tambe algu di dibertishon i deporte. Na aa 1929 bou di guia di frater Rigobert i Canutus i ku asistensha di pader M. Hulsman O.P. a lanta Thomaskring. No ta prom bia ku tin un "Thomaskring" pasobra ya kaba na prinsipio di siglo pader Wahlen O.P. a lanta un klup di debate ku e mes un nmber pa adultonan hben.
Durante aanan trinta di e siglo ak St. Thomaskring ta un srkulo kultural i di formashon formidabel. Tur aa nan ta present un komedia, ta hunga tnis, tin klup di gimnastik i naturalmente diskushon i lektura, konferensha i formashon general. Durante gera hasta ta kumins un klup sosial riba loke tabata imprenta di vikariato den Hanchi 'i Bientu i despues...”
|
|
13 |
 |
“...Piano, fi, saksofon, klarint, flit ta instrumentonan ku bo ta mira tur kaminda; naturalmente den pueblo tin kuarta i maraka ku bongo f tamb, wiri i raspu ta kos mas bien pa fiesta di pueblo i no di saln. Maske mester rekonos ku kos propio tin poko apresio tg den e aspekto kultural nos ta bai haa chns i loke a yuda mash pa saka talentonan af sin duda tabata Teatro Brion.
(f) Stichting Teatro Brion.
Teatro Brion ta keda tras di Hotel Amerikano i kas di Obispu.
Pa desaroyo kultural den e tempu aki Iglesia sigur a hasi hopi esfuerso. No tabatin komprendementu pa e ekspreshonnan propio manera fiesta di tamb, ku tabata mas bien kos "pagano" f kustumbernan baho, pa lanta sensualidat i desechable. Tur aa na skol sa tin akto kultural i na Habaai, na e skol famoso tin "velada". Den aanan binti na kolegio Santo Tomas, tin komedia tantu di skol mes komo di Thomaskring. Esakinan tabata turna lug den un saln grandi ku...”
|
|
14 |
 |
“...sine i pa representashon di arte teatral no tabatin nada.
Un saserdote pader Koenen O.P. a lansa idea di un eatro i a forma komishon pa rekoh plaka, ta buska arkitekto i porfin ta bini den kur di obispu, tras di Martinusgesticht un teatro ku e nmber Teatro Brion. Tur skol ta haa chns awor di present nan mes obra teatral, Volksbond ta tene su Reunion di Gala eiden i Thomaskring ta hasi bon uso di e lokal aki.
Famia Maduro, ku ta biba den Langestraat ta bini regularmente ku shownan yam "veladanan kultural" ku baile, kanto, skch etc. Tambe tin idea di kompeti ku e sinenan i den Teatro Brion ta buska i logra pa pasa pelikula pa mucha i hende grandi. Sin duda Teatro Brion a yena un bashi i a duna oportunidat pa hopi aktividat, asina tambe reunion poltiko di e Partido Catliko Curasoleo ku t'ei lanta ta tene su reunionnan ei den. Te lat den aanan sinkuenta mons. Zeppenfeldt ta laga tumba e teatro ak pa por amplia Martinusgesticht ku ta krese dia pa dia mas tantu....”
|
|
15 |
 |
“...37
II
Krsou ta Bai Drenta Era di Demokrasia
1. Poblashon di Krsou : afirmashon di proletariado.-
2. Di kolonialismo pa demokrasia parsial 3. Rikunan nobo i ekonomia industrial. 4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo ta reina. 5. Enseansa popular. -
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.
E periodo ku nos ta bai drenta awor ta di un par di aa numa. Hopi kambio prepar for di prinsipio di siglo ta bai turna lug. Ta tempu di transishon grandi ku influensha enorme. Blknan ta preparando pa lucha riba tereno poltiko i religioso, tambe lo kumins mira un indisio di un desaroyo sosial. Lstima no tin nada di ideologa ainda, ni di prinsipio, sino ta un "pragmatismo" ta reina, loke ta kumbin na e momentu presiso. Ta den e kondishonnan ak pueblo ta bai purba algu di demokrasia.
1. Poblashon di Korsou: Afirmashon di Proletariado
Prom ku di dos gera mundial tin un kresementu di poblashon hopi grandi manera nos a mira kaba, pero awor e mesun tendensha ta sigui. Prinsipalmente dor...”
|
|
16 |
 |
“...region na lug di kosnan di Hulanda. E ta skirbi un buki di geografa "Aardrijkskunde van Curaao" i mas despues "Plantkunde" ku tur nos flora.
Formashon di nos pueblo ant a pesar di tur kambio poltiko ku a kumins, apnas ta mira un prinsipio di lokalisashon pa no bisa di antianisashon. Asina nos ta kokoch riba dos pia: poder poltiko mester bira algu propio, pero formashon ta keda sistema kompletamente strao pa nos hendenan. Te awe por bisa ku e situashon ak tin nos mar.
6. Organisashonnan sosial i kultural na gran kantidat
Progreso ekonmiko i desaroyo di enseansa ta indispensabel pa desaroyo total di un pueblo, no ta di straa ant ku nos ta bai drenta un tempu di masha hopi aktividat. Un aktividat dirig direktamente riba progreso di pueblo mes den su totalidat. No por bisa ku aktividat poltiko a trese esei, ma mas bien aktividat poltiko a bini komo konsekuensha di e situashon, un desaroyo ekonmiko i skolnan ku ta sigui krese i oument, naturalmente e demokra-tisashon ku ta kumins den bida poltiko...”
|
|
17 |
 |
“...Hopi tempu e grupo aki tin ta eksisti kaba, pero e realisashonnan ta keda kompletamente influensh pa e kolonialismo reinante. Na otro parti kaminda no ta hulandesnan ta manda ta sigur ku lo hasi e trabou di otro manera. Awor e ta karga e stigma di ta purba hasi yu di Krsou makamba. Tg mester konos e balor pa idioma hulandes ku e grupo aki tabatin ku nan "Neerlandiaprijs" pa muchanan ku sobresal den opstl na skol.
Ta sigur ku tabatin hopi otro organisashon mas na Krsou, sigur organisashonnan kultural, gruponan di "Ster" ku ta atend entiero di pueblo etc. pero no por bisa ku nan tabatin un impakto asina grandi riba bida mes di e pueblo pa su desaroyo mas ay....”
|
|
18 |
 |
“...di obreronan, ya ku esakinan ta pasando un temporada basta bon ekonmikamente, ku entrada sufisiente, ounke sin previshonnan sosial, ku gran parti ta deskonos ainda. E "R.K. Verbond van Werknemers in de Industrie" ta manda un aviso pa C.P.I.M. anunsiando nan eksistensha, pero ni kontesta nan no ta bal. Tin un "werknemersraad" i pa empresa di refinera esei ta sufisiente. Sin sosten di klero, al kontrario hasta mofa tabatin hasi di e grupo ak, tabata imposibel keda eksisti pa muchu tempu.
Bida Kultural
Ak si nos ta bai tende otro zonido. No ta kuestion di lucha, no ta kuestion di prinsipio. Krsou, ku e kresementu ekonmiko, ku e oumento di...”
|
|
19 |
 |
“...72
habitante i konsekuentemente ku e oumento di skol, tin mas hende ku ta haa mente poko habri. Balornan spiritual, atenshon pa balornan kultural ta krese.
Den guera, kisas pa falta di literatura for di Hulanda ta lanta un revista hopi interesante ku e nmber "LUX". Artkulonan sin duda di balor ta keda publik. Historia, literatura, artkulonan krtiko riba diferente tereno i na nivel ta sali regularmente publik.
Riba inisiativa di e konosido dr. Chris Engels, mdiko, poeta i msiko, eskultor i pintor, ta lanta e revista "de Stoep" ku ta bin kubri e bash ku tabatin pa motibu di okupashon aleman na Europa. Den "De Stoep" ku poesa di Luc Tournier (dr. Engels) ta duna oportunidat pa hopi hende deskonos sali dilanti awor ku nan obra, e.o. Oda Blinder (Yolanda Corsen). Tambe ta sali algun poesa na papiamentu den e revista ak.
Algu inoudito te awor pasobra ta korantnan manera La Cruz i La Union tabata publik poesia na papiamentu. Ta lanta awor un berdadero interes pa literatura. E hben Oda Blinder...”
|
|
20 |
 |
“...73
Radio
Ta otro modernismo ku ta konkist pueblo. Diferente hulandes ku di un f otro manera a keda peg sin por bolbe Hulanda i otro ku a hui pa e invasor aleman, tur ta yuda pa eleva kultura di nos pueblo. Nos mes hendenan tambe ta trata na trese bk balornan propio manera p.e. e maestra di skol Nilda Pinto ku na radio ta konta kuenta di Nanzi ku el a rekopil den pueblo mes. Elias, Max Tak i Johan Hartog tur ta hende ku sigur a kontribu na pone pueblo den kontakto ku ekspreshonnan kultural, djis pa nombra un par. Meskos ku algun di nos mes hendenan ku ta manera nan ta lanta for di soo.
Di otro banda e apresio pa nos mes herensha folklriko ta kumins lanta kabes. Hasta di tamb hendenan no tin tantu miedu mas, maske ku e aseptashon mas grandi ta bini hopi despues.
Moralidat problema grandi
Nos no por laga di mustra riba algu ku sigur tabatin un influensha grandi robes den nos pueblo. Presisamente durante e di dos guera mundial moralidat a haa su mes konfront ku un desaroyo fatal pa nos hendenan...”
|
|