1 |
 |
“...kier a kere, ni mira. Na aa 1964 un profesor di Universidat di Ro Piedras na Puerto Rico den su estudio di situashon poltiko den Caribe a pega riba estudio di Korsou i for di e loke nos ta propon aki el a deklar di a kumins komprend algu di Korsou.
Ta parse ku pa studia nos, bo mester ta djaden. Ma poko ta tribi di ekspon nan ideanan pa no trapa riba pia di otro ni ofend otro. E idea ak a stroba desaroyo di un krtika propio sano i konstruktivo i ta eksig un kambio radikal si nos kier progresa i konta.
Esaki ta un relato of estudio rpido pa yuda nos bira mas krtiko di nos mes. Pa duna studiosonan oportunidat kisas pa kritik e estudio ak, rechas' si ta nesesario i bini despues ku un berdadero estudio deten di loke nos ta ekspon. Nos kier kontribu na avanse di nos pueblo evitando e malunan ku a pasa of ta pasando i buska e kaminda berdadero di progreso.
No ta e idea di publik historia di Korsou den siglo 20. Esei lo eksig otro tipo di estudio. Tampoko ta e intenshon di duna eksaktamente un idea...”
|
|
2 |
 |
“...i hindunan ku tambe ta drenta Krsou mas tantu. Notabel ta kon "arabir" (nmber genriko pa hendenan di Medio-Oriente, esta di Lbano, Siria, Palestina) ta bai Venezuela, Costa Rica etc pa buska nan partner di bida, hasta tin ta bai te Lbano pa sera matrimonio.
E "polakonan", hudiu azkenazi, ta bini na prinsipio di aanan binti i ta kana bende kos kas pa kas. Tur ta komersiante i ta biba un bida masha frugal, komiendo un "pida pan i un bleki di sardinchi, ku nos ta part ku otro" manera un di nan a konta nos" (Sr. Fuhrmann, hmber grandi den negoshi di prenda i oloshi). Ku sobrekama riba skouru nan ta pasa den kaya bende nan produkto, pero nan ta spar i poko poko ta turna ofer basta di e poko negoshinan di pueblo pa despues bira gran komersiante. E grupo ak tambe ta keda kompletamente aisl riba nan mes. Nan ta logra despues drenta e sitionan di komersio chik manera Kaya Grandi na Otrobanda i riba Dmpel na Punda.
Un poblashon ant totalmente desintegr i un poblashon hopi redus ta trese kun konse...”
|
|
3 |
 |
“...katliko" ku na sierto momentu ta mira nan hendenan asept den Koloniale Raad. Na aa 1919 tin problema serio ora ku gobirnu kier nombra un katliko mas den raad (mr. Ch. de la Try Ellis) un di e famianan privilegia pa Iglesia i di kol poko mas skur.
Manera a bisa e poltika kolonial no ta muchu interes den loke ta di interes pa e pueblo simpel. Frs pa leinan di Hulanda mester duna un chns na enseansa priv i mishon katliko ta eksih i logra di gobirnu e derechonan di akuerdo ku leinan hulandes, ku ta konta pa kolonianan tambe. Prinsipalmente...”
|
|
4 |
 |
“...19
ta purba ku skol di anochi pa hende grandi sia lesa i skirbi, ta lanta un banda Excelsior ku ta amenis proseshon i reunion di gala di Volksbond mes. Te despues di gera Volksbond ta bin sufri di konsekuenshanan di sierto fayo den su organisashon i e paternalismo ku ta kaba ku e bon trabou hasi, sin konta ainda e kambionan drstiko di mentalidat.
Iglesia, unabes ku e tabatin kasi tur skol den su man, tabatin mester tambe di un f mas rgano skirb pa manten su pueblo na altura i yuda krea un pensamentu eklesial. Asina nos ta mira tres korant for di prinsipio di e siglo ak: Amigoe di Curaao, na hulandes, mas bien pa hendenan ku poko mas instrukshon, La Cruz pa pueblo simpel, kaminda pader Raymundus Wahlen O.P. sekretario di obispu a skirbi masha hopi mes, aanan largu i a hinka hopi spa den papiamentu, un semanario meskos ku e otronan, ku orientashon general. La Union di tur korant di Iglesia, redakt pa pader Verriet mes, tabata un instrumento di lucha i lucha tin bia fuerte, na defensa i p...”
|
|
5 |
 |
“...Krsou, un hmber ku sentido sosial bon desaroy, pero yu di su tempu, ku tampoko a haa tantu sosten di su mes hendenan, miembronan di klero. Verriet no tabata sigui e lia di pega su mes na un "lite katliko" manera nos a splika, sino al kontrario a buska hendenan simpel, ku kapasidat, pa yuda nan yuda nan mes. Asina el a buska dktor da Costa Gomez, kende a skirbi un tsis kritikando kolonialismo hulandes, lokual sigur sigur no a hasi masha stim denter di klero di e tempu ay.
Den e Partido ak por a konta ku e
figura destak di dr. da Costa Gmez
("dktoor") manera pueblo a yam' semper
i ku el a para riba tambe pa nan konos
komo tal, siendo yu di e pueblo simpel, pa
rspt tambe el a laga su barba krese,
siendo di estatura masha chikitu mes, e
barba ei, ku e tabatin "pa rspt" (manera e
mes a bisa nos, konstantemente e tabata
hala i ranka ora e ta papia f diskuti un kos
serio). Naturalmente tabatin algun hulandes
katliko den e grupo, pero pa ku e pueblo
mes no tabata nifik muchu kos. Gmez
ant tabata...”
|
|
6 |
 |
“...43
a kamna na man di klero, siendo e mes basta form den asuntunan poltiko. Meskos tambe tabatin otro figuranan independiente, ku a mira un manera di traha pa e pueblo den partido sin ku nan kier ta mar na klero.
E partido aki por a konta tambe ku e sekretario di Mons. Verrriet esta pader Irenaeus de Bruin O.P., kende a traha na St. Barthelemy i a hiba un lucha feros kontra mazonera na e isla transes ei. Un figura asina na Korsou sigur tabata bonbin den fila di hendenan ku konos e anti-klerikalismo i anti-katolisismo di mazonera, maske nan forsa a deka hopi.
Un partido mas ta bai turna parti na elekshon pa e prom Staten i esei ta "Curacaosche Politieke Unie". Den su mayoria hendenan di e sektor mas haltu den kolonia i algun hulandes. Tur ta personanan ku sigur no tin interes di e pueblo simpel muchu na pechu. Den e grupo ak tabatin dos parti unu mas hben i mas radikal i otro mas moder, pero aki no ta interes muchu e detaye ak.
Gobernador pues tin di nombra algun hende komo miembro di Staten...”
|
|
7 |
 |
“...esta Willem de Zwijgerschool. Esaki ta un skol bsiko pa muchanan hopi bia di mnos rekurso ekonmiko. Ta inisiativa di mazonera, ku ta kumins nt dilanti di misa di Santa Aa, na un kas ariba. Despues e skol ta muda pa Frederikstraat, kaminda un tempu tabatin un lug habri (aki tabatin ntes sine Wilhelmina i sirko sa keda einan mes tambe). E skol aki kompar ku otro skolnan no a dura muchu tempu i hasta Thomascollege a tuma e lokalnan na Frederikstraat over.
Loke nos a bisa di nos skolnan katliko, ta konta pa skolnan di gobirnu. Notabel ta ku nunka gobirnu no a interes pa lanta skol den kunuku ni skol di fishi. Hasta e skol di pomada, Emmaschool, tabata den stat. Tantu Wilhelmina-komo Hendrikschool tabata forma muchanan te na Mulo i tampoko aki gobirnu nunka no a tuma inisiativa pa enseansa sekundario sino te den tempu di gera, pero atrobe no tantu pa yuda nos hendenan bai dilanti, progres. Mas bien ta pasobra yunan di empleadonan haltu di Isla, estranhero i yunan di empleadonan di gobirnu no tabatin...”
|
|
8 |
 |
“...bini. Tin basta aktividat, tin algun indisio di kambionan grandi den bida di nos pueblo. Tin tendensha di atend nesesidatnan mas importante den sentido di enseansa, organisashonnan sindikal, atenshon pa situashon di kas pa pueblo etc. Hasta den bida poltiko nos ta bai mira un prinsipio di kambio tuma lug i e kolonialismo, prinsipalmente ku eliminashon di Koloniale Raad i e instalashon di Staten maske ta parsialmente eleg pa pueblo, ta trese un situashon kaminda bos di e pueblo simpel por bai konta den maneho di su mes gobirnu i su mes bida.
Tg den e tempu ak ku lo mester a komprend mih, bo ta sinti un falta di formashon pa e lok mester bini. Ni skol sekundario no tin, ni formashon di lider pa e diferente organisashonnan di karakter sosial. E paternalismo ta sigui uni i mester bisa hasta den e grupo di Mishon Katliko ku semper a traha pa elevashon di nos pueblo. Konsekuensha di esaki lo ta visto den poko tempu....”
|
|
9 |
 |
“...66
Krsou", nasi di kuna humilde, e sa ku e por midi su mes ku kualke personahe paden i paf di Reino Hulandes.
Den un kombersashon personal ku Gomez, despues di diskuti varios problema, nos a remark ku kisas e ta dedik su mes di mas i nikamente na aspektonan estatal-poltiko sin pone sufisiente atenshon na e aspekto sosial i di formashon di su idealnan. Riba kual Gomez a kontest ku kisas t'asina "pero pa esei mi tin bo tata" (Elias A. Rmer, kende den Staten, ki ironia, hopi bes ta konta ku apoyo di presisamente e hmber ku ta represent refinera di petroli).
Kisas esaki mes a pone ku Gomez no tabatin den pueblo e ksito ku mester a spera di dje. Esaki mes ta pone nos pensa ku Gomez su aktuashon den e wlga riba Isla tabata mas bien un chns pa kumins aktua politikamente. Pa kualke studioso e figura di Gomez mester ta sumamente interesante pa analis. Un kos nos por ripit, Gomez ta mustra un "demagogo" di primera, bon orador, pero poko edukador. Kmbersando ku "doktor" e pregunta: di kon bo no ta...”
|
|
10 |
 |
“...73
Radio
Ta otro modernismo ku ta konkist pueblo. Diferente hulandes ku di un f otro manera a keda peg sin por bolbe Hulanda i otro ku a hui pa e invasor aleman, tur ta yuda pa eleva kultura di nos pueblo. Nos mes hendenan tambe ta trata na trese bk balornan propio manera p.e. e maestra di skol Nilda Pinto ku na radio ta konta kuenta di Nanzi ku el a rekopil den pueblo mes. Elias, Max Tak i Johan Hartog tur ta hende ku sigur a kontribu na pone pueblo den kontakto ku ekspreshonnan kultural, djis pa nombra un par. Meskos ku algun di nos mes hendenan ku ta manera nan ta lanta for di soo.
Di otro banda e apresio pa nos mes herensha folklriko ta kumins lanta kabes. Hasta di tamb hendenan no tin tantu miedu mas, maske ku e aseptashon mas grandi ta bini hopi despues.
Moralidat problema grandi
Nos no por laga di mustra riba algu ku sigur tabatin un influensha grandi robes den nos pueblo. Presisamente durante e di dos guera mundial moralidat a haa su mes konfront ku un desaroyo fatal pa nos hendenan...”
|
|
11 |
 |
“...prinsipal. K.V.P. ku a nase chik lo keda chik tambe i maske nan por ta hopi violento e lucha ta mas bien dirig kontra Gomez i su partido ku kontra Partido Democraat. Unda e pueblo mes ta keda? Kiko e pensa? Pa un banda ta fsil sigui persona i no tantu un ideologa ku tg ningn hende no konos. Si studia e programa di e partidonan bon, ant hende no ta kaba di komprend pakiko mester tabatin tantu desperdisio di energa, pasobra tur ta boga pa e mes un kosnan. Pero manera hopi bia ta sosed ta e PERSONA ta konta i no e loke e ta buska.
Akshon sindikal poltiko
Si tin un kos ku despues lo bolbe riba dje, ant ta e akshon sindikal ku ta bai lanta fuertemente, inisi i propaga pa e diferente partidonan poltiko. Partido Nashonal ta kumins infiltr den sindikatonan di Volksbond i ta logra elimin e prom sindikato di Krsou lant pa Verriet i Volksbond ku ta San Telmo di trahadnan den haf. Despues lo sigui Demokratnan ku ta buska naturalmente nan hendenan den e obreronan den industria i esakinan prinsipalmente den...”
|
|
12 |
 |
“...no a mira hendenan mas hben bini Karibe. Esnan di ntes ku a konos e tempu di apnas algu di desaroyo a kushi den nan manera di pensa i ta bai result den un gran paso falsu. E "lite" katliko na kua nos a refer vrios bes, ta sigui gosa di apresio di parti di klero. Lidernan ku a lanta i ta lanta, tantu den Volksbond i den organisashonnan di Verriet, maske kon dbil nan por ta, no tin ni e mnimo di rekonosementu. Lidernan politiko, ku ta manten nan mes mas los di influensha klerikal, tampoko no ta konta. Gomez mes ta ha ku lomba kontra muraya ora e kumins lucha pa un Krsou mas los di Hulanda.
Den e kuadro aki, e parti influyente di klero ta propon e figura di un obispu nobo den persona di mons. v.d. Veen Zeppenfeldt. Esaki ta bai enfrent Gomez direktamente i esei ta trese un kiebra den fielnan ku ta enfrent otro bisando ku ami ta "katliko" i abo ta "nashonal", ekspres den sentido poltiko por ta dos kos diferente, pero den sentido religioso ta simplemente un disparati, ku pueblo no ta komprend...”
|
|
13 |
 |
“...lomba. Un chns mas tin ora ku den Statuut asept ku kada isla lo mester gobern su mes, ku su mes parlamento chik, su eilandsraad.
Tambe ta asept ku e asuntu di "ocho ocho" (ocho asiento den staten pa Krsou i ocho pa Aruba) no por sigui i ta bini na su lug un repartishon di asiento ku ta duna Krsou 12 i Aruba 8, pero pa Aruba ta eilandsraad di Aruba ta disid tg.
Ta lgiko ku un pueblo, sin ningn formashon sosial ni poltiko, no sa kiko e hasi ku e oportunidat ku ta dun'. Ta interes personal so ta konta pasobra tg no ta logra, tampoko tin idea di un komunidat mas grandi. "Ta loke ami por haa" ta bira importante. Ku esei e fasilidat, pa primint hende tur sorto di kos, ta lanta, maske bo sa di antemano ku bo no por kumpli ku tur kos tg.
E pueblo asina ta bai prd su kara, pasobra "maske bo gana elekshon na nivel di eilandsraad i bo por disid pa bo mes isla, si bo gana mes na nivel...”
|
|
14 |
 |
“...95
di gobirnu sentral, bo por prd, pasobra ta koalishon di islanan ta loke ta konta na nivel di gobernashon sentral". Esaki mes ta pone ku hende no ta komprend nada di e situashon. Pa sierto kos bo mester di gobirnu insular, pa otro kos gobirnu sentral.
Un kos s e pueblo ta bai saka bentaha for di dje i esei ta e bekanan ku ta bai kai na kantidat, pero lo bini bk riba esaki, ku pa nos pueblo a result masha importante mes.
No por bisa ku tabatin muchu kambio den nos poblashon mes. Estranheronan ku a drenta na kantidat for di final di aanan binti i ku a oument enormemente den aanan trinta no ta bini asina tantu mas. E kresementu awor ta bini prinsipalmente djaden. Kantidat di straero a drenta matrimonio ku yu di Krsou. Esnan tambe, ku a bini kas kaba, ta estables nan mes definitivamente. Muchanan ta yena skol i nos ta haa un sorto di yu di Krsou nobo, yu di meskla di poblashon outktono i otronan ku a bini djaf. (Meskos ta sosed p.e. na e pais bisia Venezuela despues di guera i hopi ntes na...”
|
|
15 |
 |
“...akud serka un abogado konos, e abogado ta puntra "si e seora tin un f otro amigu f konos den partido, pasobra si no t'asina ant lubid."
Es ku ta ku partido ta bon, es ku no ta ku partido no tin ningn chns. Klaro ku asina no tin interes den pueblo pa hasi nada konstruktivo, simplemente ta buska pa logra un f otro kos personal i lubid sobr.
Un papel poko strao ta esun di e Partido Katliko di Pueblo. Bou di e etikt di ta katliko, ku saserdote riba podio na reunionnan pbliko, e partido a kere di por konta sikiera ku votonan di hende muh, lokual a result un ilushon kibok. Tin sin duda tg algun figura interesante i ku sirto kapasidat manera e ekonomista drs. B. Leito, Elias Morkos, ir. "Doppy" van Eps i varios hben mas e.o. Vivian Vinck, Siegfried Rigaud etc.....”
|
|
16 |
 |
“...108
kristian" ta kumins su trabou. Regularmente ta tee dianan di estudio i kurso pa dirigente i tur miembro ku kier asist. Reunionnan di credit union, for di kual e sindikato nobo a sali, tambe ta karg ku ideanan sindikal. Ya no ta kuestion di sn so ta konta i sigur no asuntunan poltiko. Trahadnan ta kumins mira ku tin un rumbo nobo pa kohe, pero e interes poltiko, ku a kushi den kasi tur hende, ta stroba di disid pa kambio. Den un publikason di bont kristian "DEN HAF", ku ta sali tur siman, ta pidi obreronan "kumpli lo mehor posibel pa bo duna bo bnt forsa pa eksig tur bo derechonan: no tin derecho sin obligashon". Ta mustra riba situashon a-higiniko den haf, riba e sistema di atend ku kaso di aksidente, falta di toilet i bao, riba falta di un C.A.O. i tur sorto di aspektonan di bida di trabou.
Hendenan ta kumins lesa mas tantu i ta haa nteres. Nan ta apresi wl e loke bnt kristian ta hasi, pero afiliashon si ta poko duru. Wl hopi ta djin credit union mirando kon e organisashon ak a demostr...”
|
|
17 |
 |
“...loke e movementu ak a trese den e temporada bru ak nos por duna un ehmpel masha elokuente: durante un reunion di komishon di krdito di un kooperativa, dos miembro ku tabata amigu ntes, pero ku despues, pa motibu ku kada un tabata di un otro partido, a keda aanan largu sin sikiera kuminda otro, awor nan ta sint den e mes komishon i tin di diskut problema di e hendenan ku nan mester yuda. Despues di tantsimo aa ata nan awor ta kombers manera nada no a pasa. Straesa pa e echo ak a pone ku nan a konta un saserdote e estupides di laga poltika drenta bida di hende asina. E mes grupo ak di miembro, tratando kaso di un fiansa ku nan mes nunka lo no a hasi, pasobra nan ta komprend ku esei lo ta riba nan forsa, ta aserk e saserdote bisando ku nan ta komprend ku e persona ei mester di loke e ta pidi, pero e areglo nan no sa kon hasi, nan mes ta den kondishon di simple obrero i e persona den un posishon hopi mas ay.
Asina cooperativanan a mustra e balor di edukashon i di kristianismo, ku no mester...”
|
|
18 |
 |
“...kos den estrecho kolaborashon ku Sr. Gates, kende a suger tambe pa e por tuma kontakto direktamente, manera a indik' anteriormente, lokual a sosed tambe. Di e manera aki ora tur kos tabata regl i gobirnu mester a duna un suma bagatl pa 145 persona partisip na e seminario, a bini ku opservashonnan raro, ku a pone ministro Ciro Kroon mes bula lanta rechas tur opheshon: f 600 pa dos dia pa 145 partisip i haa kuminda material etc. i tur loke tin mester. Atrobe nos ta mira kon poko e pueblo mes ta konta den bista di dirigentenan poltiko. Resultado tabata un ksito kompleto i pa e aa siguiente a bolbe pidi permit pa organis un seminario. Algun dia prom ku e seminario mester a kumins, gobirnu ta avis...”
|
|
19 |
 |
“...skirbimentu na un sistema hasta mnos "parlamentario" pero satur di kosnan popular.
Engeneral lektura no ta asina popular i medionan di komunikashon no ta ofres masha material edukativo i si hasi mes ta generalmente na hulandes, loke pueblo no ta hasi uso di dje (ni ta komprend drechi?). Tin naturalmente e varios otro publikashonnan ta sali regularmente, manera Cooperador Antiyano i Cooperador ku ta e korant di credit union, algn publikashon di sindikatonan i boletn di diferente sorto, pero pa tur ta konta ku pueblo no ta buskanan masha, si nan ta serio i hopi bi e balor edukativo ta hopi redus.
Na skolnan ta prepar hendenan pa "praktijk", ku vaknan ku ta mnos formativo den sentido general. Si akaso tin mes riba nan roster e vak "orientashon sosial" of "maatschappijleer", ant esaki ta bin resulta den algu di "staatsinrichting" i no un formashon ideolgiko segn tendenshanan konos den...”
|
|
20 |
 |
“...tempu (tee kuenta ku idea di lucha di bntnan ta kos di tur dia) ta logra un kantidat grandi di trahad. Tin papi hasta di algn mil, den korto tempu. C.A.O. di apnas dos tres blachi di papel nan ta sera pa e trahadnan ak. Un punto importante wl, pero semper ku smak poko marga, ta asuntu di areglo mesora di pagamentu di kontribushon via "inhouding" riba salario (kit direktamente for di salario).
Nota: e punto ak den bntnan kristian nunka tabatin e importansha nesesario, mas bien ta: idea tabata konta i bo trabou i entrega personal, lokual sigur ta difsil pa logra.
Den A.V.V.C. na aa 1968 nos ta haa e siguiente sindikatonan afili: A.B.V.O. - bnt di empleadonan di gobirnu
U.W.G.E. - bnt di trahadnan di sentral elktriko
C.A.D.M.U. - bnt di trahadnan di Dokmaatschapppij
C.F.W. - federashon di trahadnan di Krsou (di tur
sorto)...”
|
|