1 |
 |
“...sera matrimonio.
E "polakonan", hudiu azkenazi, ta bini na prinsipio di aanan binti i ta kana bende kos kas pa kas. Tur ta komersiante i ta biba un bida masha frugal, komiendo un "pida pan i un bleki di sardinchi, ku nos ta part ku otro" manera un di nan a konta nos" (Sr. Fuhrmann, hmber grandi den negoshi di prenda i oloshi). Ku sobrekama riba skouru nan ta pasa den kaya bende nan produkto, pero nan ta spar i poko poko ta turna ofer basta di e poko negoshinan di pueblo pa despues bira gran komersiante. E grupo ak tambe ta keda kompletamente aisl riba nan mes. Nan ta logra despues drenta e sitionan di komersio chik manera Kaya Grandi na Otrobanda i riba Dmpel na Punda.
Un poblashon ant totalmente desintegr i un poblashon hopi redus ta trese kun konsekuenshanan grave pa nos Krsou.
Idioma propio: PAPIAMENTU
Maske kon part e hendenan ta, pasobra e grado di rekonosementu sosial ta depend di nan kol i tambe enparte porlomnos di nan religion, tg den otro aspekto pueblo ta demostr un unidat basta...”
|
|
2 |
 |
“...ekonomia di nos pais bai atras i e ta keda redus na simpel konsumidor. Pueblo ta prd atrobe algu di su mes, su kreatividat i su partisipashon personal den produkshon ekonmiko di su pas. Pakusnan ta bai turna ofer pa ofres na pueblo loke ntes e mes tabata produs. Si ntes e tabata kome su bonchi i mainshi chiki awor e ta bai haa tur sorto di kos na bleki, si ntes e tabata laga kose su flus i su shimis, awor ta drenta pakus ku sn i sali ku loke bo ke.
Komersiantenan den Otrobanda semper tabata domin Kaya Grandi. No pakus grandi, ma pakus chik di pueblo.
Tabata un grupo di hende di pueblo (katliko) ku tabatin nan negoshi den Otrobanda, kontrario na loke tabata den Punda, kaminda ta hudiu i protes-tantnan tabatin negoshi grandi.
Ora ku partisher-nan ("polako" den boka di pueblo) drenta Krsou,
ant nan ta kana rnt den Marinan hbil ta traha sombr....”
|
|
3 |
 |
“...ta rondia bida na e manera ak ora nan ripar ku kos ta bai malu.
Komersiantenan di Otrobanda, ta kumins bende nan pakus ku "polako". Asina otro aktividat ekonmiko komersial ta bai perd pa e yu di pueblo, hende di kol i generalmente katliko.
Un di e pakusnan mas fam, tabata den Hanch'i Bientu "La Moda de Paris" di famia de Windt. Nan a keda manten nan spesialidat di artkulo di kalidat i pa kasamentu, risibimentu i boutiso. Ta ei hendenan tabata pasa pa kumpra tela, nan kanchi i sapatu fini.
Den Kaya Grandi di Otrobanda mes a bin lanta na skina di Sebastopol e tienda, fereteria ku tur kos pa konstrukshon di kas, "Koperativa (Cooperatieve Vereniging en Nijverheid)" konos komo "wenkel di pader".
Ya pa aa 1937, ora ku prom elekshon poltiko turna lug, e pueblo no tin nada di bisa kasi den asuntu di produkshon ekonmiko i su forsa a kaba. Algu di mueble nan ta traha ainda den pueblo i algn otro fishi ta sigui eksist hibando un bida hopi difsil pa kompet ku kos di af. Komersio di pueblo den Otrobanda...”
|
|
4 |
 |
“...18
tres pida krki, ku ta drif riba zeta dushi den un glas i ta sende e mecha.).
Koperativa a krese hopi mes, te ku nan a habri diferente filial manera den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein, den kur di Santa Famia na Otrobanda i despues tambe na porta di Isla. Tabata e organisashon di pader v.d. Pavert O.P., kende a lanta "Koperativa", organisashon ku a yuda diferente famia progres na un manera definitivo, maske e forma di e organisashon tabata leu for di loke nos konos komo "koperativa".
E koperativa ak ku tabatin nmber so di koperativa i tabatin p.e. den nan statuto ku e "asesor spiritual" tin veto den tur asuntu, esaki ta mustra ku no a konsider e pueblo ainda kapas pa atend su mes asuntu.
E paternalismo klerikal ta klarsimo den e organisashon ak. Mester rekonos ku apesar ku ta nmber di koperativa so e institushon ak tabatin el a hasi mash hopi mes pa elevashon di sierto famia den pueblo manera: Lasten, Fraai, Mendes, Suriel etc. Tur e famianan ak despues a bin logra un aseptashon...”
|
|
5 |
 |
“...26
"Aubade" di muchanan di skol den Fdrti.
Mintras ku pueblo katliko ta konsentr naturalmente na e skolnan na Otrobanda, nos ta haa e tres skolnan di gobirnu: Wilhelminaschool, Hendrikschool i Emmaschool (skol di pomada) den Punda. Aki mayor parti di protestant i hudiu ta manda nan yu, maske di protestantnan algn ta manda nan yu skol di frater pa motibu di e disiplina i e kalidat di siansa.
Na un momentu dado nos ta bin haa un skol interesante ku ta kumins den Kaya Grandi di Otrobanda ku ta Willem de Zwijgerschool kaminda hopi mucha ku nos ta yama baldadi i di famia protestant mnos pudiente ta manda nan yu, meskos tambe diferente di "polakonan". Willem de Zwijgerschool tabata konos den pueblo komo skol di "maznnan", sr. Loiseau Maduro tabata na kabes for di kuminsamentu, despues e skol a pasa pa Frederikstraat den kur di Joubert, na e lug kaminda nos ta krda tabatin un di e prom sinenan:"sine Wilhelmina" (sine na airu lber).
Nos sistema di skol sinembargo ta konfirm notablemente e loke...”
|
|
6 |
 |
“...ku bini kambio radikal den sistema sindikal di Antia.
E lucha den haf tabatin su importansha. Pero lstima ku mester bisa ku tabata un kos pasahero. Pueblo a sakudi wl i un rebelin pa buska sierto rekonosementu a estay, pero obreronan sin formashon i hopi eksplot no por a "kapitalis" e movementu ak. Despues Felix Chakuto mes, ku a duna tantu speransa pa un movementu nobo, a eklips despues di a sali for di prizn i no kier a tende mes di e "hendenan ei ku no ta komprend nan mes balor i a lagu' na kaya".
Volksbond tin hopi plan manera nos a mira kaba. E skolnan di anochi na kual varios trahad den haf ta turna parti i otro hendenan di fishi ta kumins ku un formashon mas slido. E korant La Union ta hasiendo un trabou magnfiko. Den poko tempu Volksbond ta bira algu importante den pueblo. Defensor di derechonan di poblashon humilde i propulsor di kultura religioso. Interesante tambe ta pa mira kon e tempu ak La Union ta ofres oportunidat na eskritornan na "papiamentu", lenga di e pueblo hopi desbaloris...”
|
|
7 |
 |
“...kabuya, hrmnt, klabu etc, pero poko poko tambe artkulo pa kas i skol, un fereteria kompleto ku frf, kalki, wea di funchi, konf i tambe naturalmente artkulo religioso manera prenchi, medaya, buki di misa etc. Na dado momentu Koperativa f "wenkel di pader" manera e tabata den boka di pueblo, ta bira netamente un koperativa di "konsumo" ku su tiendanan den Kaya Grandi di Otrobanda, na entrada di Sta. Famia, den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein i te na Porta di Isla. No por nenga ku aki tabatin trabou serio hasi i poko negoshi tin ku a logra hasi tantu asina i habri tantsimo filial. Sinembargo meskos ku a sosod ku e negoshinan chik den Kaya Grandi di Otrobanda, Koperativa "Wenkel di Pader" tambe a deka hopi, pero a sigui eksist komo un fundashon, te ora ku a bende e edifisio algn aa despues ku Banko Maduro.
Sigur e koperativa ak a yuda masha hopi famia i a elev e nivel di bida di tur su sosionan ku ta karga nmber netamente di pueblo manera Fraai, Lasten, Suriel, Mendes etc. Pero un problema...”
|
|
8 |
 |
“...prinsipio di siglo pader Wahlen O.P. a lanta un klup di debate ku e mes un nmber pa adultonan hben.
Durante aanan trinta di e siglo ak St. Thomaskring ta un srkulo kultural i di formashon formidabel. Tur aa nan ta present un komedia, ta hunga tnis, tin klup di gimnastik i naturalmente diskushon i lektura, konferensha i formashon general. Durante gera hasta ta kumins un klup sosial riba loke tabata imprenta di vikariato den Hanchi 'i Bientu i despues e ta pasa riba e edifisio di Thomas Henriquez den Kaya Grandi na subida di Klipstraat. Un kos s ku nos ta falta den e grupo ak ta e parti di formashon sosial ku a lubid. Ora ku despues di gera ta lanta diskushon tokante outonomia, Thomaskring su miembronan, ku di mes tabata pro partido katliko kurasoleo, ta demostr atrobe di ta bou di influensha total di klero i ta papia e mes idioma. Ora algn kier pensa pa nan mes i disid, nan ta haa nan ku problema ku e grupo i asina poko poko St. Thomaskring a prd forsa i a keda redus na un grupo di hende hmber...”
|
|
9 |
 |
“...kohe Frti i a hiba gobernador bordo di un bapor di Red "D" Line na kosta di Coro, Venezuela. Maske pueblo tabata rechas e akshon ak tur ku tin, tg un sintimentu ku Hulanda tampoko no ta tur kos ta lanta den pueblo,
maske ta tiki.
Gruponan di sosiedat di Krsou un poko mas ay, esta e protestant i hudiunan ta keda nan mes mas tantu i no ta sufri kambionan drstiko manera e pueblo simpel. Nan tampoko no ta meskla ni asept e grupo di komersiantenan nobo polako prinsipalmente ku ta kamna bende kos riba kaya. Tampoko e indionan ku nan pakus i e chinesnan ku nan restorant i labanderia ta un menasa ni un "igual" di e komersiante i bankeronan f e empleado haltu di gobirnu ku ta protestant. Ta despues di tempu numa hudiunan por asept un f otro ofisial di marina hulandes, pa drenta matrimonio ku un yu muh di nan famia.
Den kunuku si nos hendenan ta sigui nan mes bida trankil manera semper. Ta e yu ku a muda bai biba na "Punda" i ku ta traha na "Isla ta esun ku ta kambia rpidamente. Ta den stat i rond di...”
|
|
10 |
 |
“...indjan di Goajira (Venezuela) prinsipalmente, di kua hopi tabata kamna bende kos riba kaya f ta sirbi na kas di hende. Danki Dios e situashon ei no a dura muchu, pero na fin di aanan binti tabatin diferente di nan ta kamna rnt. Esaki a turna lug na Aruba tambe, despues ku Lago a kumins, meskos ku na Krsou.)
Sin eksperensha i ku poder limit ta difsil pa Staten hasi muchu kos. Un di e areglonan mas importante ta e oumento di kantidat di votadnan.
Por ripar, ku Krsou ta sigui eksaktamente tur kos ku Hulanda tin, aya tin R. K. Staatspartij i nos tambe un Partido Catlico Curasoleo. E situashon aki no por dura muchu i pronto mas lih di loke hende ta pensa lo bini un kambio drstiko.
Transishon di kolonialismo pa demokrasia lo no ta fsil na Krsou, al kontrario.
3. Rikunan nobo ¡ ekonomia industrial
Den e temporada ak nos ta bin topa ku un grupo di komersiante nobo, ku a turna over di nos mes hendenan den Kaya grandi di Otrobanda i ta
estables nan mes tambe riba Dmpel. Ta e partishernan di ntes...”
|
|
11 |
 |
“...aseptashon mas grandi ta bini hopi despues.
Moralidat problema grandi
Nos no por laga di mustra riba algu ku sigur tabatin un influensha grandi robes den nos pueblo. Presisamente durante e di dos guera mundial moralidat a haa su mes konfront ku un desaroyo fatal pa nos hendenan. E kantidat di sld estranhero, manera ta kustumber tur kaminda, a haa nan momentunan di rekre-ashon den hanchinan di Punda kaminda semper prostitushon tabata reina. Ku e "black-out" tabata fsil pa bo topa esenanan riba kaya mes ku ta pone bo kurpa kue re. Ma esei naturalmente no ta keda pa estranheronan so.
Yu di Korsou mes, ku awor tin un par di sn, ta basha bai na e sitionan konosi i lo tabata interesante pa sa di kualke studioso, ki altura enfermedat venriko a yega na Krsou. Ta di komprend ku esaki huntu ku e prdida di balornan spiritual mas ay ta afekt nos pueblo.
Den e mes tempunan ak na Caracas, Venezuela, a kumins ku rekonstrukshon di loke awe nos konos komo El Silencio. Antesnan aya tabata blkinan di edifisio...”
|
|
12 |
 |
“...117
"VITO" ta ekspreshon di e loke henter pueblo lo kier, pero ta keda espres solamente pa algn hende.
"Vito" ta skirbi ku e ta kontra tur kos i tur hende i ta nombra hasta diferente persona na nan mes nmber. E ta kontra e sistema di hasi nchi i ta skirbi lenga i palabra vulgar, e kier saka tur kos ku ta robes na kla, tira riba kaya. Esnan mas hben den pueblo i en gran parti tambe e gremio di obrero-proletario, ta guli loke "Vito" ta skirbi.
Otronan ku no ta di akuerdo ku e sistema (vulgar, habr di mas) ta opon, pero tin di rekonos ku e echonan mes en gran parti t'ei. Nan ta gosa chik chik e loke Brown ta hasi, maske nan ta kritik e fuertemente tin bia.
Stanley Brown. Poltikamente e pueblo ta mira ku awor poko
poko su mes yunan ta subi i kumins haa poder. E desendiente di e "grandinan"
di ntes ta kabando, algn numa di esnan mas hben ta sigui. Tur tg a turna
over e mes sistema di trabou.
Pueblo di su banda ta sigui kere den su "doctoor" i su "Papi kar'e apel", mintras ku e lider-nan nobo...”
|
|
13 |
 |
“...presentashon ta sigui. 3,-Ekonomia buskando rutanan nobo.
4,- Religion: retroseso f purifikashon? 5.- Enseansa ta sigui avans, mes falta di adaptashon. 6,- Pueblo tin su organisashonnan, ma ainda tin falta
di lider.
1. Pueblo deskonsert
Esnan ku durante e revuelta di 30 di mei a pone tinu na loke tabata pasando, por a nota ku enbrdat pueblo a prd kabes. E tabata totalmente deskonsert, deskontrol. E nesesidat grave i e inseguridat, ku tur kaminda hende tabata sinti, a pone ku kantidat a sali riba kaya. Mintras ku obreronan, desempleadonan, hopi di nan kompletamente fuma, tabata kibra negoshinan i sende kandela, e hendenan di mnos rekurso tabata drenta kohe loke tin nan dilanti. Kosnan di uso i kosnan ku sigur e personanan ei no tin uso pa nan. Un anarkia kompleto tabata reina. Den destrukshon, ningn hende ta para mira kiko tin di hasi, tur ta aktua sin pensa. Tabata imposibel pa stp e masa, ku simplemente a bira loko, a prd kabes.
Ehmpel di e deskonsertashon aki tin hopi: Un grupo di hben ta...”
|
|