| 1 |
 |
“...10
2. Poltika Kolonial
Poder na Krsou, meskos ta e kaso ku otro islanan hulandes, ta den man di Hulanda. Gobernador ta bini na nmber di La Reina i e tin su mtenarnan haltu, kasi tur hulandes. Hendenan di pueblo ku algu mas di konosementu i instrukshon por yega na klrk f algu mas. Tin yu di Krsou prinsipalmente desendiente di hulandesnan ku ta haa puestonan mas ay f porlomnos di famianan mas konos.
Konseho Kolonial (Koloniale Raad) ta den man di hende di sosiedat. Kier men ant ku ningn yu di pueblo simpel no ta turna parti. Esnan den Konseho Kolonial no tin muchu poder tampoko. Pero ta grita kontra Hulanda i eksig kada bes mas tantu, prinsipalmente si ta kumbin e grupo propio, ta kos ku bo ta tende henter ora. Sal direktamente na defensa di poblashon total di Krsou ta otro kos. Prinsipalmente den asuntu di igualdat den enseansa ta hopi bia un problema i Koloniale Raad ta kontra di supsidio pa skolnan priv.
Sierto nmber ta bini bk kontinuamente den Raad, manera Statius Muller, Lansberg, ...”
|
|
| 2 |
 |
“...ta probech di e "igualdat di derecho pa skol pbliko i skol priv". Maske no ta un igualdat kompleto e oportunidat pa yunan di pueblo ta habri i e supsidio ta un gran estmulo pa duna instrukshon bsiko na henter pueblo, te den kunuku mas apart. Ta e situashon di kas ta pone ku muchanan hopi bia no por probech sufisiente di e oportunidat ku nan ta haa i e eksigenshanan pa aktua komo maestro/a no ta garantis un labor edukativo di mas haltu, e motivashon si ta mas di loke por a spera den masha hopi kaso. E supsidio ak no ta fsil pa opten. Ora ku gobernador propon un supsidio pa skolnan di mishon, Koloniale Raad kier eksig pa maestronan "no sia kos ku ta kontrario na rspt deb na otro religionnan". Algu ku awe ta parse lgiko, pero ku no ta nesesario pone komo kondishon pa supsidio. Despues tin kontra pa duna supsidio mes. Ora gobernador van Beek en Donk rebah e suma ku el a pidi ta logra tg konsentimentu di Raad, e ta keda satisfecho i konten tu pasobra a logra algu.
Henter e periodo di gobernador...”
|
|
| 3 |
 |
“...pa e pueblo bira katliko a bini Hulandesnan ku nan West Indische Compagnie, netamente protestant i sin ningn interes pa e pueblo simpel komun. Nan por a bira "kristian" i e komersiantenan grandi di e kompania hulandes a permit esei, pero di ningn manera un katibu lo no por bira "protestant". Esaki ta un di e diferenshanan grandi ku e otro islanan prinsipalmente ingles, kaminda anglikanonan i tambe metodistanan si a trata di hasi e pueblonan simpel asept nan religion. Na Krsou esei no tabata e kaso.
Saserdotenan straero ku ta bini di pasashi i ta keda algn tempu a logra batis kasi tur hende. Tempu di Mons. Niewindt tabatin mas organisashon den Iglesia Katliko. Despues ku padernan dominikano (e padernan di "paa blanku", manera pueblo tabata yama nan), a turna e enkargo na aa 1870 pa atend e islanan ak, a bini un sistema di mishon muchu mas regular. Algn saserdote...”
|
|
| 4 |
 |
“...hulandes. E solushon tabata un solushon mas prktiko ku di prinsipio.
Hasta durante misa di mucha na "katedral" (Sta. Ana) misa di djasabra ta na papiamentu i djadumingu na hulandes. Asina historia kolonial ta demostr su mes hasta den seno di Iglesia, na skol i hasta den misa. Hulandes ta parse mas importante, sea pa prinsipio f pa nesesidat prktiko. E influensha den pueblo ta keda igual, e pueblo ta sinti komo si fuera tur loke ta di "madre patria" ta e niko kos ku ta bal i semper ta mih. Den e kaso ak klero ta sali mas o mnos vensedor, maske den nan mes tambe tin hopi rasgo di kolonialismo.
Antianisashon di Iglesia?
Maske Iglesia katliko semper tabata un sosten grandi pa pueblo, ora ku a bini un organisashon mas kla, ku saserdote fiho, religiosonan na skol, misa i skol, hospital etc. i tur sorto di organisashon, tabatin un falta grandi di "antianisashon" den sentido ku no a hasi muchu na trabou vokashonal. Apnas nos konos un par di saserdote antiyano: monseor Ellis (saserdote sekular) kende...”
|
|
| 5 |
 |
“...ainda no ta muchu kla). Mas lat atrobe ta bini e krki protestant di Mundu Nobo, un edifisio simptiko i hopi chiki. Mas despues Hernhutters (broedergemeente) di yu di Srnam tambe ta haa un misa na Mundu Nobo.
Impakto direktamente den poblashon iglesia protestant nunka no tabatin. Loke si por nota den aanan binti ta ku maske e pueblo katliko ta logra avans kulturalmente, sosialmente i ya ku tin trabou ekonmikamente tambe, nan ta kumins sinti nan mes mas liber. No solamente nan ta djin masonera den kaso di problema ku klero f ku skol manera tabata kustumber, pero tin hasta ku ta bira protestant.
Di e grupo Hudiu israelita nos mester bisa ku tabatin hopi kontakto ku e pueblo simpel. No solamente pasobra masha hopi yu di Krsou ta desendiente di hudiu, ma prin-sipalmente pasobra hudiunan tabata interes den nan yu, maske ta "yu djaf". E yaya di famianan hudiu tabata hopi bia esun ku a kria i sia e muchanan di e famianan ak i "Snoa" di Krsou e prom di Amerika. tabatin asina hopi interkambio
kultural...”
|
|
| 6 |
 |
“...funda Volksbond, tin hasta idea pa likid e grupo. Awor obispu Vuylsteke ta nombra pader Pedro Inocencio Verriet O.P. komo asesor di Volksbond. Mesora bida nobo i forsa nobo ta anim e grupo i Verriet ta buska varios hben e.o. e maestro John Horris Sprockel, pa yuda den organisashon: ta revis statuto hasi nan un poko mas demokrtiko, ta pone atenshon na trabou ku direktamente ta posibel manera "skol di anochi" pa hende ku no sa lesa ni skirbi, ta lanta un fondo di spar San Antonio, pa yuda otro den kaso di nesesidat manera enfrmedat etc. ta lanta un sosiedat di entiero ku ta duna masha bon resultado i ta parti dividendo hopi aa largu.
Tambe for di aa 1921 ta kumins un korant di Volksbond ku nmber di otro korant, ku tabata eksist anteriormente, esta La Union. E korant ak den poko tempu ta bira un di e korantnan mas importante den pueblo.
Sigur esun ku mas ta bringa pa adelanto di e loke nan sa yama "hmber chik". E korant "La Union" ta redakt pa pader Verriet mes. Den pueblo naturalmente tin hopi...”
|
|
| 7 |
 |
“...30
ta purba sia hendenan spar, no ta fsil i no tin sn tampoko pa spar muchu kos. Ma e fondo di asistensha den kaso di enfrmedat, o un ke otro kalamidat ta yuda hopi, pa saka famianan di problema, pasobra no tabatin ningn sorto di previshon sosial.
E situashon ta bai drechando pa pueblo finansieramente unabes ku tin industria petrolero i ekonomia ta haa un bida. E fondo "San Antonio" no por manten su mes pa muchu tempu i ta dispars.
Poko poko ideanan di Volksbond ta keda realis pa gran parti. No ta tur kos grandi ta kumins mesora. Ta hasi algn kos chikitu pa pueblo, ta tee velada (obra teatral, reunion i "show" manera nos ta bisa awe), ta traha riba elevashon di kultura (velada, korant i e banda Excelsior bou di guia di Constan Casiano) i ta sali na defensa di derechonan di pueblo. Informashon tantu lokal komo internashonal ta bira kos di tur dia i ta nan korant La Union ta inform pueblo. Mintrastantu ta trahando na plannan mas grandi: kas pa pueblo, skol di fishi i sindikalismo ya mas al...”
|
|
| 8 |
 |
“...44
trabou di Volksbond i organisashonnan ku ta bai lanta, ku e kresementu tambe di obrero den refinera i den komersio, ta bira indispensabel un trabou di legislashon sosial.
E raprt "Verwey" di aa 1937 ta un bon chns pa trese kambio.
Asina mes ta algun lei sosial por pasa den e temporada ak esta "lei pa areglo den kaso di aksidente" (1937) i areglo di enfermedat (1937). Na 1939 ta sali e lei ku ta prohib trabou di mucha bou di 13 aa.
(Nos kier rekrda aki e muchanan ku nan tabata trese di Coro i algun indjan di Goajira (Venezuela) prinsipalmente, di kua hopi tabata kamna bende kos riba kaya f ta sirbi na kas di hende. Danki Dios e situashon ei no a dura muchu, pero na fin di aanan binti tabatin diferente di nan ta kamna rnt. Esaki a turna lug na Aruba tambe, despues ku Lago a kumins, meskos ku na Krsou.)
Sin eksperensha i ku poder limit ta difsil pa Staten hasi muchu kos. Un di e areglonan mas importante ta e oumento di kantidat di votadnan.
Por ripar, ku Krsou ta sigui eksaktamente tur...”
|
|
| 9 |
 |
“...beka na drechi ku por duna yu di pueblo tambe un chns pa sigui desaroy.
Den e tempu aki algun laiko katliko ta lanta "Mgr. Kieckensstich-ting" presisamente pa yuda esnan mas kapasit pa bai buska mas adelanto den estudio, pero ta e interes so di e fondo por usa esei ta keda naturalmente hopi redus.
Maestronan di skol no tur ta hulandes, solamente frateman tur ta bini di Hulanda, suman ta meskl i na skol di gobirnu ta laiko naturalmente tin i tampoko hulandes so. Na skol di frater meskos ku ta e kaso na Awas serka suman di Rosendaal, tin diferente maestro i maestra liko. Apnas algun di nan ta hulandes, kasi tur ta antiano f srnam. Nmbernan konos ta p.e van Koetsveld, Tawa Wever, srta. Graciela Ditmar i e famoso Anita Brown "Nichi" di Plantkunde van Curaao di fr. Realino. lushiklas na Awas. Poko poko...”
|
|
| 10 |
 |
“...pueblo. E masa ta haa chns di bai dilanti i yuda su mes. Den kaso di sierto adelanto ekonmiko, hopi bia no ta e nesesidatnan material direktamente, sino e sintimentunan di libertat, di kier ta igual na otro ku nan ta konsider superior, ta pone ku nan ta organis nan mes. Naturalmente tin diferente otro motibu mas pa hende kumins ku organisashon. Pero nos tin un ehmpel di e prom kaso den lantamentu di kooperativa ku nos a topa ku nmber di "Wenkel di pader", di Volksbond (den boka di pueblo simplemente "Bnt") ku tabata inisiativa respetivamente di pader v.d. Pavert i di Antoine Pijpers, kontinu pa pader Verriet.
E di dos kaso nos ta haa den lantamento di sindikato, kaminda obreronan mes a kumins durante di e wlga famoso den haf i ku Volksbond a tuma over i ta formalis prom organisashon obrero na 1922 "San Telmo".
Nos ta bai mira awor ku diferente organisashon ta lanta den pueblo pa yuda buska su mes adelanto i defensa den diferente kaso. Ya no ta tur aktividat ta sali di figuranan prominente,...”
|
|
| 11 |
 |
“...kaminda s ta un den Iglesia. Di tur manera por deskubr sierto avershon kontra e paternalismo klerikal eksistente.
Ripar kon bo no ta mira organisashon pa e empleadonan f obreronan di industria. Esaki ta komprendibel pasobra e grupo ak manera nos a mira ta konsist di un gran kantidat di estranhero i di nan un mayoria kisas ta di otro religion no-katliko. Tambe mester tee kuenta ku e loke nos a bisa mas ariba ku hendenan ta kumins sinti nan mes mas liber, mas ls di Iglesia, mas independiente. (Mira kaso di Thomaskring.) Iglesia no ta laga di atend nan pero mas bien riba tereno religioso i no direktamente riba tereno sosial. Kisas esaki...”
|
|
| 12 |
 |
“...i la Reina mester hui bai London, pueblo ta haa un shk, e shok di nan bida. Prom tur kos hulandes ta de lo mehor, por lo mnos mas ay di loke bo mes por i ta bal. E manera di pensa ak, den sentido ku tur kos di Hulanda ta superior, a kumins kambia un tiki ku e plteman di prinsipio di aanan binti, awor e ta haa e glpi di grasia por bisa. Yu di Krsou tur tabata indign pa e okupashon di "nan madre patria(manera tur hende ta bisa). Barbaridatnan komet pa alemannan, maske bo ta "anti-makamba", den e kaso ak bo ta na banda di e vktima. Pero e kos ta bira pi ora ku bo ripar ku tabatin hulandes mes ku a traishon nan mes patria. Bo por a tende hendenan papia hasta ku menosprecio pa sorto di elementonan asina. Nos mes hendenan no ta asept e kos ak, maske no ta pa apresio porlomnos pa rspt pa hende i bida humano.
Interes den refinera ta pone ku trupanan merikano, portorikeo, eskoses i ingles ta baha riba Krsou. Ta esakinan ta bin defend Krsou(?), mehor bis "refinera". Ta difsil pa midi eksaktamente...”
|
|
| 13 |
 |
“...Un klup ku nmber "Independiente" kier hunga wega di korfbal miksto. Klero i ku nan direktiva di KSC ta opon. E rumannan Rosario, Guillermo i Rafael ta defend punto di bista di klup, pero no por logra kambia e sistema di KSC i e klup Independiente ta retir su afiliashon. Ku esaki un grupo di hende di pueblo ta kla pa kumins aktividat tambe riba tereno direktamente poltiko.
Otro figura ku por bira interesante ta e lider obrero, kende ya ta karga nmber di ta komunista pasobra e tabata meti den e kaso di wlga na Isla, ta "Baba" Kibbelaar. Da Costa Gmez, e mes tambe tabata konsehero di e grupo wlguista, ta mira su mes kompaeronan di lucha pasa pa e banda kontrario i djin e hendenan ku kier rekuper e poder ku ntes nan tabatin.
Nos a mustra kaba riba e grupo di obrero i di nos mes hendenan ku ta biba rnt di stat i den barionan margin, hende ku ansha di libertat i deseo di lucha pa mehor nan situashon.
No ta difsil komprend ku aki tin un grupo basta numeroso i di basta energa pa lansa un partido...”
|
|
| 14 |
 |
“...presisamente di komprendementu di loke ta alma di nos pueblo (lesa p.e. loke e ta bisa di bistimentu, kas etc. di yu di Krsou).
E figura di gobernador Piet Kasteel ta otro detaye importante den e lucha poltiko di aanan 1945. Dr.
Kasteel, un katliko kasi por bisa fantiko, ta un figura hopi outokrtiko.
Hopi di e argumentunan di Statius Muller kontra "burokrasia" ta mas bien kontra gobernador, porlomnos esei ta nos opinion.
Partido Demokrtiko ta haa otro asuntu pa lanta fuertemente kontra dje i esei ta e kaso di ontslag di dr. de Regt, pa sierto aktitutnan konsider kontra gobirnu.
Ta bini despues otro asuntu ku ta demobilisashon di skuternan. Maske pueblo tabata gosa su skuternan den parada i ora haa notisia ku den mondi £¡r p Kastee¡
nan ta lastra mih ku kualke otro grupo,
tg ningn hende no ta pro skteri. Militarismo no ta kos pa yu di Krsou. Staten ant ta kontra pa sigui vota plaka pa "defensa".
Tur e puntonan ariba menshon ta keda ampliamente diskut den e korant, ku ta e arma mas poderoso di partido...”
|
|
| 15 |
 |
“...kier afili na C.V.B.. Tin problema, pasobra ta un idea kontrario na e loke ku klero tabata dese. Di mons. Verriet nunka nos no a haa sa kiko tabata su opinion. Tabatin kos muchu mas importante ta sosed tambe e tempu aki, di tal manera ku lo e no tabatin muchu atenshon pa e problema menor aki. Esei lo por a duna nos un impreshon mas eksakto di pensamentu di e gran figura ak.
En todo kaso e glpi ak pa K.S.C. tambe tabata duru i henter e trabou hasi, for di e momentu ak ta haa un sla i ta kumins debilit. No tantu pa e hecho mes, sino pa e tendensha di kibra ku paternalismo.
Un kos importante pa Iglesia ta e kaso di Amigoe di Curaao ku a bira diario. E korant ak ku ta hopi les mes pa tur esnan ku sa algu di hulandes, tin un redaktor ku no tin miedu di enfrent hasta gobernador. Korant den tempu di guera ta sali ku hopi kolumna bash, ku lter grandi skirbi "censuur", e sensura ku mester a kontrol loke ta publik den tempu di guera. Esaki mes ta duna e korant un gran aseptashon, pasobra hende lo...”
|
|
| 16 |
 |
“...M.S. Peter Stuyvesant, skol di gobirnu. Awor e kontakto regular na skol ku protestantnan ku no tabatin rose ku yu di pueblo i meskos hudiunan, ta bai tin kontakto diario na e skol aki. Atrobe un elemento di kambio den bida di nos pueblo, maske ta trata di un grupo chikitu.
Enkuanto instrukshon religioso, meskos ku tur otro skol, na A.M.S. tambe e diferente religionnan tin derecho di duna instrukshon religioso na e dispulonan di nan mes religion. Nunka Iglesia no a hasi uso di e derecho ak den kaso di instrukshon primario, pasobra mayoria di skol ta den man di Iglesia, pero awor ku ta un skol sekundario tin, awor si ta un nesesidat. Esaki tambe ta un paso nobo den direkshon di integrashon. Na skol awor kol no ta nifik muchu, e hbennan ta meskla ku otro, hasta ta edukashon miksto ta duna, mucha hmber i mucha muh huntu.
E impreshon ku tabata reina ta, ku e hbennan di Stuyvesant tabatin un idea di superioridat, lokual ta di komprend tambe, ya ku nan ta di edat mas avans, a kaba M.U.L.O. i awor...”
|
|
| 17 |
 |
“...Tournier (dr. Engels) ta duna oportunidat pa hopi hende deskonos sali dilanti awor ku nan obra, e.o. Oda Blinder (Yolanda Corsen). Tambe ta sali algun poesa na papiamentu den e revista ak.
Algu inoudito te awor pasobra ta korantnan manera La Cruz i La Union tabata publik poesia na papiamentu. Ta lanta awor un berdadero interes pa literatura. E hben Oda Blinder (Yolanda Corsen) ta publik algun poesia sublime.
Importante ta, ku "papiamentu" ta kumins haa rekonosementu ku ha-mas hende por a soa, den e kaso ak di de Stoep.
Diferente di nos eskritornan mas famoso di ltimo tempu a forma, nos por bisa, den e temporada ak di den guera: Pierre Lauffer, Jules de Palm, Rene de Rooy, e trio konos di den tempu di guera i otronan manera Tip Marugg, Boeli van Leeuwen, Guillermo Dr. Chr. Engels, mdiko, artista, Rosario ta kumins debut komo poltiko. eskritor. Hben ainda nan lo krese i bin
duna nmber na nos pueblo. Ta masha tempu kaba ku no ta lanta tantu eskritor asina manera den tempu di Corsen ku su poesia...”
|
|
| 18 |
 |
“...85
preparashon nesesario. No ta frater so tin, hasta mayor parti di dosentenan ta laiko, un kambio esaki hopi grandi den sistema eskolar te awor ak. Pa mucha muhnan ainda no tin oportunidat, pasobra kontrario na A.M.S. di gobirnu Radulphuscollege ainda ta pa mucha hmber so.
Un problema ku lo mester a keda solushon ta e kaso di H.H.S. (hogere handelsschool?) ku no tabata duna entrada na enseansa universitario ni na skolnan superior di enseansa na Hulanda. Atrobe ta mira ku ta tee mas kuenta ku e nesesidatnan di e gremio di esnan mas haltu den komunidat i no presisamente di e pueblo, ku tin deseo di avans. Ku diploma di H.H.S. e hbennan ku bai studia na Hulanda tabatin di bolbe sigui un aa mas pa pasa nan H.B.S.-A. Den un reunion den Club S. Tarcisio na Santa Famia, algun akadmiko antiano a lanta fuertemente kontra e sistema ak i a logra ku a bin kambio pa hasi di Radulphus un H.B.S.-A i B.
Radulphus college na Cas Corweg, despues di tabata dilanti di Thomascollege den
algun barak.
Despues...”
|
|
| 19 |
 |
“...por bira vktima di interesnan personal partikular i asina result trahando kontra nan mes, manera a sosed. Algu di esaki nos lo kontra kun den e siguiente desaroyo di nos pueblo. Mester tee kuenta ku maske kuantu skolnan ta bai dilanti, ta keda e fayo grandi di falta di un formashon sosial, ku ni mishon katliko no ta duna. Volksbond ku un tempu a mustra ku su korant "La Union", di kier ofres pueblo algu mas, a mira su intentonan frustra ora ku pader Reginald Dellaert O.P. mester a bandon Krsou.
E kaso di p. Dellaert (aanan binti) tabata mustra den ki direkshon henter e manera di pensa di klero tabata bai. Den un kontroversia, hib den un korant lokal (katliko), entre "un shofr" i Mr. Dr. de La Try Ellis, figura prominente di lite katliko, de La Try Ellis ta kumins kritik e persona di "un shofr" bisando ku e no ta tribi di pone su nmber bou di su artkulonan. Den siguiente nmero ta sali un artkulo firm: P. fr. R. Dellaert O.P. "un shofr". Ku esaki hende por a komprend, ku despues di un fakansi...”
|
|
| 20 |
 |
“...(Algemene maatregel van rijksbestuur) i asina gobernashon por bolbe den man di esnan di Partido Democraat. Ironia di e kaso ta ku despues di a sulfur kontra Hulanda pa haa e derecho di voto pa pueblo i kohe poder den bo man, awor ta akud na e mes Hulanda pa haa chns di sinta atrobe.
Tur hende ku sano huisio ta komprend ku durante e temporada ku pueblo ta "gosa" di outonomia, ta simplemente un lucha pa poder tin, pa sinta manda. Un lucha pa poder ku ta siega hende. Pueblo den e tempu ak ta biba ku sierto ansha, hasta sustu. Pasobra kualke kos lo por pasa i un yu mester bai studia, f bo mester di un kas, f kiko ku ta ku lo bo por tin mester, ta bai bira problema. Boka di pueblo ta ser.
Fuera di Amigoe di Curaao no tin tampoko un korant ku ta tribi di mustra riba e difikultatnan ak. Ni korant, ni radio ta independiente mas. Tur ta bou di kntrl estrikto.
Ora ku present e famoso kaso di un redaktor di e korant Beurs en Nieuwsberichten, ku ta tribi mustra riba algun iregularidat ant kier a saka e...”
|
|