1 |
 |
“...siglo 20. Esei lo eksig otro tipo di estudio. Tampoko ta e intenshon di duna eksaktamente un idea di loke nos pueblo ta. Simplemente opservando loke tabata pasando den kurso di aanan den e siglo ak i prinsipalmente e temporada ku personalmente nos tabatin e oportunidat di opserv, ta propon un deskripshon di evolushon di nos pueblo den e periodo di 1900 pa 1970 prinsipalmente.
Pa fasilit nos kier hasi un partishon: (1) di prinsipio di siglo te na momentu ku Korsou ta kumins bira algu i (2) ta kambia di sistema drentando un sorto di demokrasia. (3) Ta sigu un temporada di hopi kambio atrobe te na outonomia di nos pueblo den anaan sinkuenta. (4) Un poka di kambio grandi ta bini bou di sistema di outonomia te na e eksploshon ku ta bai turna lug na 1969. (5) Despues ta bini un temporada di buska na unda nos ta bai, kasi por bisa sin rumbo mark.
For di awor kaba nos por bisa ku Korsou ta bai pasa di un sistema kolonial pa un sistema di outodeterminashon, pero sin ku e pueblo mes ta determin nada...”
|
|
2 |
 |
“...vii
VIII. DESPUES DI 30 DI MEI 1969: AWOR KIKO? (1975 ) 145
1. Pueblo deskonsert .................................. 145
2. Aktornan riba esenario poltiko ta kambia, e mes
presentashon ta sigui................................ 146
3. Ekonomia buskando rutanan nobo ...................... 150
4. Religion: retroseso of purifikashon?................. 152
5. Enseansa ta sigui avans; mes falta di adaptashon... 154
6. Pueblo tin su organisashonnan, ma ainda tin falta di lider 156
OPSERVASHON FINAL 159
BIBLIOGRAFIA 161
SUMMARY 163...”
|
|
3 |
 |
“...nte e ta mes dependiente ku ntes. Su ideal ta keda manifest den su manera di dirig su mes na otro deskonos: "shon". Tur lo ke ta "shon".
Nos Korsou ta parse realmente un isla sin futuro. I tdg ta apnas un diessinku aa ta falta pa refinera estables aki, pa industria moderno hasi su entrada den nos pueblo. Un kuarenta aa numa ta falta pa Korsou yuda gana e di dos gera mundial, ku e mes petroleo ak.
E pueblo ta bai krese i ningn hende no ta mira esei anda. Hasta ora yega e empresa di zeta ku lo kambia tur kos, ainda tin hende ta bai rondia bida na Cuba, kortando kaa. Ni su yunan mes no ta kere ku Korsou por bira algu di brd. Su tera ta pober i apnas'tin poko fosfato i hasta e industria ak a para na 1900. Si awa no yobe manera bindishon di shelu, e tera no por produs nada, pasobra sin bindishon di ariba su paden ta seku i ta hamber i miseria e tin pa ofres.
Den un situashon asina ta kantika i ronkamentu di kueru den skond di kunuku ta tee yu di Korsou kontentu of nan ta kohe nan tumba te lat...”
|
|
4 |
 |
“...2
kambia den poko tempu.
1. Poblashon prom i despues di establesementu di refinera
Den tur dokumento nos ta haa pa aa 1900 un kantidat di m.o.m. 30.000 habitante na Korsou. Nos no sa kon e poblashon ta parti eksakta-mente, ma gran mayoria ta yu di Krsou, hende nasi i kri na e isla ak, hende di kol, di tur gama ku por tin, di kol mas chukulati, kla of kfi ku lechi te esun stabachi te lombra.
Entrada di Baha di Sta. Ana ku brg bieu i part di Forti na Punda.
E grupo ak ta kasi den su totalidat desendiente di katibu tres di Afrika i meskl ku sanger di hende kol kla, yu di e "shonnan" hopi bia. Apnas nos ta topa banda di Wacao hende di pueblo kol skur pero ku fakshonnan netamente indjan. Di unda eseinan ta? Meskla kisas di katibunan ku algn indjan ku a keda tg despues ku a saka tur sobr manda kosta di Venezuela i otro parti di Karibe?
Di tur manera e pueblo, un dies mil den stat i riba dies mil den kunuku, ta biba den situashon deplorabel. Nan no tin ni un entrada di mil florin pa aa...”
|
|
5 |
 |
“...nan posishon di "shon" ku kabai i kitoki. Pero nan mes ta pasa nesesidat.
Na "Punda", esta den stat, tin poko di e grupo ak ta biba tambe. Den nan bo ta haa algn komersiante i empleado di gobirnu. Nan ta sigui e profeshon di nan antepasado i ta yuda gobern pueblo den Koloniale Raad.
Nan relashon ku pueblo simpel, desendiente di katibu, ta di un distanshamentu hopi grandi. Maske nan tambe tin desendiente ku e pueblo, hopi bi yu di nan kri di kas, nan no ta duna e yunan ak nmber di famia ma ta kambia e nmber f ta les' di patras bai dilanti manera: Torbed na lug di...”
|
|
6 |
 |
“...4
Debrot, Sille of Silie na lug di Ellis, Wolfschoon i Borgschot na lug di Schonewolf of Schotborgh, algn bia ta kambia algu den e nmber p.e. Elsevijf na lug di Elsevier ts. E distanshamentu ak ta keda i ta bai result hasta den aanan mas lat den un avershon ku ta yega na eksploshon.
Huntu ku e grupo ak tin e di dos grupo di hende "blanku" ku ta e hudiu, bini di Hulanda i di Brasil ku ta domin bida di komersio mas tantu. Nan no ta asina relashon ku e "kolonisadornan" hulandes di West Indische Compagnie, ma ta dedik nan mes na bida di komersio. No ta hopi tin, ma e grupo ta importante. Nan relashon ku e pueblo simpel, ta muchu mas humano i di mayor intimidat. Nan ta meskla ku e pueblo di kol; e famoso "yaya" di kantidat di famia hudiu ta kasi un mama. Yu di e "shonnan" ak hopi bia ta biba den kas huntu ku e famia hudiu. Hasta e nmber nan ta karga kompleto sin trose ni troka nada. Asina nos ta haa den pueblo kantidat di Maduro, Curiel, Henriquez, Senior. Naturalmente e yunan ak generalmente...”
|
|
7 |
 |
“...8
di Isla. E mentalidat ta kambia. No ta simplemente e hmber rudo, pero awor e bida mes ta bira diferente, sin ilushon, ku un par di sn wl, pero sin nada elev den dje kasi. E no ta su mes mas, ma parti di un mashin f un sistema. Asina por tin dos ruman, un ku a keda biba den kunuku, ku su kas, su dos kabritu i su pida tera wardando awaseru kai pa e por planta su mainshi i su bonchi ku pinda. Sin lus ni awa di pipa manera su ruman na Punda, pero e ta biba manera hende, a pesar di tur su fayonan e konos rspt i e sa ku tin un Dios. E otro ruman, a prd su
mes, bib na Punda den un kas ku apnas por karga e Kas di tabla di "obreronan".
nmber ei, sin mayor
speransa e ta kasi mas un kos ku un hende. E ta bira hasta rebld mirando duresa di bida. Esaki ta e "proletario" ku nos kier men i e ta un figura nobo den nos pueblo.
Refinera na prinsipio di funshonamentu....”
|
|
8 |
 |
“...ant nos ta haa ta kore den e mes poblashon varios divishon: segn desendensha (kol), segn posishon sosial i ekonmiko (empleo, fishi, entrada) ma tambe segn kultura (desendiente di hulandes kolonisador, di kunuku f di proletariado). I di mes divishon segn nashonalidat esta ingles di Islariba, portugus, polako, arabir, venezolano, colombiano tc. E kontaktonan mas estrecho ta entre e yu di Krsou mes, sea hende simpel di stat f kunuku, sea kunukero f proletario.
Pueblo di Krsou den apnas un 35 aa a kambia totalmente nos por bisa. E lucha di bida moderno ta bai domina. No ta e pueblo simpel i pasifiko, yen di pasenshi i ku ta wanta tur kos, sin muchu sn ni chns, ni komodidat di bida, ma tin awor un gran parti ku tin di bringa pa su eksistensha i pa manten su mes. Tin tambe e otro grupo grandi ku ta probech di tur oportunidat i bo ta haa ku komersio ta krese i bankonan ta bai dilanti, meskos tambe ta lanta un grupo di mtenar i un klase media di empleadonan ku ta ofisinista.
Isla despues di apnas...”
|
|
9 |
 |
“...di Krsou ta un pueblo pasfiko, pober den su gran mayoria. Kunukero i artesanonan ta hasi tur nan posibel. Prinsipalmente hende di fishi ta haa hopi bon nmber. E gremio mas haltu ta komersiante, bankero i otronan den gobirnu.
Pueblo ta part estrktamente segn situashon finansiero i di kol. E mes un lia di divishon ta kore segn religion: pober i simpel ta katliko, riku i di sierto posishon ta protestant i hudiu, maske naturalmente tin algun eksepshon.
Ku yegada di industria petrolero situashon ta kambia totalmente. E masa ta keda un parti su mes, ku mes idiosinkrasia i mes sistema di biba i e otro ta atkir un mentalidat i sistema di biba ku nos a yama "proletario". E delaster grupo aki ta keda refors enormemente pa e kambionan dor di imigrantenan i nan sistema di biba, un gran kantidat ta hende di kol, obrero industrial i di diferente religion. Esei tin su influensha riba henter pueblo su manera di pensa tambe.
Industria nobo ta kaba ku e trabou di fishi pa un gran parti i komersiantenan chik...”
|
|
10 |
 |
“...40
Por bisa ku e mentalidat di katibu f di hende pober, dependiente di klero pa un pida pan i algun saku di haria pa kose karson ku kamisa, ta kambia awor ku tin trabou i tin sn. Ku esei aseptashon tambe di "idea" ta kambia. Religion protestant ta mnos rgido, tin mas libertat, mas chns pa disid pa bo mes den kantidat di kos. Tur esei ta afekt di un manera natural e mentalidat di poblashon di Krsou.
Un kos ku sin duda a pone hopi yu di Krsou sinti ku e gobirnu hulandes tampoko no ta tur kos, tabata e invashon di Urbina ku su kompinchinan na aa 1929. Un par di hende a kohe Frti i a hiba gobernador bordo di un bapor di Red "D" Line na kosta di Coro, Venezuela. Maske pueblo tabata rechas e akshon ak tur ku tin, tg un sintimentu ku Hulanda tampoko no ta tur kos ta lanta den pueblo,
maske ta tiki.
Gruponan di sosiedat di Krsou un poko mas ay, esta e protestant i hudiunan ta keda nan mes mas tantu i no ta sufri kambionan drstiko manera e pueblo simpel. Nan tampoko no ta meskla ni asept e grupo...”
|
|
11 |
 |
“...57
III
Krsou durante di Dos Gera Mundial
1,- Kambio di mentalidat den pueblo. 2,- Partidonan poltiko ta domin atenshon. 3.- Korsou ta drif i ta landa den zeta.
4,- Religion Katliko ku problemanan grave. 5,- Instrukshon ta sigui desaroy: edukashon sekundario. 6,- Konsekuensha di paternalismo: debi-litashon di organisashonnan sosial.
Sin duda e loke di dos gera mundial a trese pa nos ta di importansha kardinal pa nos desaroyo. Meskos ku restu di mundu, kantidat di kos ta bai kambia. Avansenan di teknologia, kontakto di komunikashon ku restu di mundu, apertura di mente, afirmashon di bo mes boluntat i libertat, ansha pa "kos". Enfin tur esaki i muchu mas ta di gran influensha riba mentalidat i manera di biba di un pueblo. Lo mester nota esei den e aspektonan importante di bida, manera den religion, den poltika i kultura en general.
E Korsou chikitu, ku poblashon berdaderamente kosmopolita, fsilmente por probech di e situashonnan ak. Komunikashon va radio a trese Venezuela i Merka hopi serka...”
|
|
12 |
 |
“...kunuku etc. Ora ku na fin di aanan binti nos haa "awa di pipa" ya no tin mester di garoshi di awa, ni di renbak. Konstrukshon di kas ta kambia, hendenan ta sinti nan mes mas liber. Den aanan trinta ya kos ta totalmente kambi. Asuntu di kos friu, ku mester a warda den "eis-boks" a bai for di moda, ta "frigidaire" ta manda i alimento mes ta bira hopi mas vari, no ta wors seku i mrtadl i ham hereb so ta kome, tin hopi mas kos di kome ku pan ku bo ta warda den friu. Esaki ta djis pa mustra kambionan radikal ku ta tuma lug den pueblo den apnas un par di aa pero kos ta bai aseler muchu mas awor.
Ora ku alemannan drenta Hulanda i la Reina mester hui bai London, pueblo ta haa un shk, e shok di nan bida. Prom tur kos hulandes ta de lo mehor, por lo mnos mas ay di loke bo mes por i ta bal. E manera di pensa ak, den sentido ku tur kos di Hulanda ta superior, a kumins kambia un tiki ku e plteman di prinsipio di aanan binti, awor e ta haa e glpi di grasia por bisa. Yu di Krsou tur tabata indign pa e okupashon...”
|
|
13 |
 |
“...(prinsipio di formashon di lider na diferente parti di mundu). Naturalmente poltika ta un di e puntonan importante di diskushon. Diferente hben ta djin i si nos no ta kibok tambe e hben dinmiko Ciro D. Kroon.
Komo regalo for di shelu ta present un problema denter di e organisashon di korfbal di K.S.C. Un klup ku nmber "Independiente" kier hunga wega di korfbal miksto. Klero i ku nan direktiva di KSC ta opon. E rumannan Rosario, Guillermo i Rafael ta defend punto di bista di klup, pero no por logra kambia e sistema di KSC i e klup Independiente ta retir su afiliashon. Ku esaki un grupo di hende di pueblo ta kla pa kumins aktividat tambe riba tereno direktamente poltiko.
Otro figura ku por bira interesante ta e lider obrero, kende ya ta karga nmber di ta komunista pasobra e tabata meti den e kaso di wlga na Isla, ta "Baba" Kibbelaar. Da Costa Gmez, e mes tambe tabata konsehero di e grupo wlguista, ta mira su mes kompaeronan di lucha pasa pa e banda kontrario i djin e hendenan ku kier rekuper e...”
|
|
14 |
 |
“...skol ta den man di Iglesia, pero awor ku ta un skol sekundario tin, awor si ta un nesesidat. Esaki tambe ta un paso nobo den direkshon di integrashon. Na skol awor kol no ta nifik muchu, e hbennan ta meskla ku otro, hasta ta edukashon miksto ta duna, mucha hmber i mucha muh huntu.
E impreshon ku tabata reina ta, ku e hbennan di Stuyvesant tabatin un idea di superioridat, lokual ta di komprend tambe, ya ku nan ta di edat mas avans, a kaba M.U.L.O. i awor no ta mucha mas. Ma poko poko esaki ta bin kambia segn ku e kantidat di alumno ta krese....”
|
|
15 |
 |
“...75
IV
Antia ta haa Outonomia
1,- Pueblo deskontrol mester di un profeta. 2,- Kuadro poltiko totalmente nobo. 3,- Desaroyo ekonmiko sin uishon. 4,- Religion no tin nada mas pa ofres bida pbliko? 5,- Edukashon ta preparashon pa kambio. 6.- Trabou sosial sin adaptashon na realidat histriko.
1. Pueblo deskontrol mester di un profeta
Pueblo di Krsou den e siglo ak, den un par di dkada nos por bisa, a kambia por kompleto. Nunka e pueblo tabatin idea ku e ta bal nada, ni sikiera den su mes bista.
Ora ku lucha poltiko duna pueblo un oportunidat pa demostr ku e t'ei, ku e mes por disid diferente kos pa su mes, ant ta bai result un korementu tras di algun persona, segn sintimentunan di momentu.
E situashon di sumishon na loke ta "poder", tantu gubernamental (tempu di ful kolonialismo), komo religioso ("shon pastor"), ekonmiko ("shon grandi"), sosial-rasial ("Shon blanku") ta sigui reina. Esaki ta sosed prinsipalmente ku yu di Krsou di kunuku i otronan mas humilde di barionan bieu di stat.
E grupo...”
|
|
16 |
 |
“...77
man. E ta trata asina na identifik ku e kosnan mas simpel di pueblo. Ma sunchi yu chikitu i brasa machi bieu, no ta kos ku tur poltiko ta hasi tur parti di mundu i ta p'esei nan ta demagogo? Sigur ku Gomez a hasi tin bia kos ku hasta por parse ridkulo i atras, ma esei ta presisamente pa kibra e idea falsu: ku tur loke ta di pueblo ta robes i mester kambia. E falta grandi di Gomez, nos ta haa den e fayo den formashon di kuadro. Eiden ta sinta e eror mas grandi ku el a komet. Fayo di kuadro no solamente den poltika pero pi kisas den formashon di lidernan riba tereno sosial. Su lidernan di bario no ta haa oportunidat pa forma nan mes. Aki atrobe nos ta bai haa un forma di demokrasia fofo, sin formashon di hende pa e por tuma desishon pa su mes. E mes falta di liderasgo nos ta bai haa den tur sektor di bida tantu poltiko, sosial i religioso.
Den esaki obispu Verriet a mira mas aleu ku Gomez. Pero meskos ku Verriet, Gomez no tabatin tempu, manera e mes a bisa nos personalmente, pa atend formashon...”
|
|
17 |
 |
“...83
Ma e pueblo ku nunka a sia spar ni yuda su mes, ni muchu mnos kumins un empresa ku no ta un fishi, no sa drechi kiko hasi ku loke e tin. Asina ta ku e ta gasta bai. Negoshinan ta krese i e pueblo ta gasta kedando sin muchu reserva.
Mientrastantu den mundu kos ta kambia i Krsou ta keda ketu keriendo ku tur kos lo sigui drei manera e tabata ltimamente.
Turistanan, ku despues di guera ta kumins bini Krsou, no ta e mes tipo di ntes. Si promnan ay ta hende ku hopi entrada ta bini ku barkunan manera esnan di Grace Line (e bapor "Santa'nan) awor ta hende mas humilde ta bini, ta empleadonan ta kumins muf di un parti pa otro. Dimes ku e kantidat ta oument pero ta difsil pa nos bisa si empresa i negoshinan ta probech meskos. Di parti di Korsou tin un idea pa kumins ku trahamentu di hotl, pero e prinsipio riba Rif ku e fantasma di "Stuyvesanthotel" ku mester tabata di luho, no a yega mas aleu ku e fundeshi ku tabata senk riba rif. Falta di vishon f di konosementu of di tur dos? Otro hende lo mester...”
|
|
18 |
 |
“...86
E "Centrale school"-nan ta kambia tambe den Huishoudschool i ta bira asina un sistema nobo rekonos pa gobirnu.
Loke ta masha importante ta e echo ku ta kumins duna beka ku mayor frekuensha pa muchanan bai studia na Hulanda. Esaki tabata konsekuensha lgiko di e demokrasia, ku a kumins na Krsou i Antia.
Mester bisa s ku no tin muchu atenshon pa edukashon den sentido di tknika.
Ambachtschool St. Jozef, ta sali di Montekristu bieu i ta muda pa un edifisio nobo djis ei banda mes na Rif. Hbennan ku sigui un kurso espesial (V.M.T.O., Voorbereidend Middelbaar Technisch Onderwijs) lo por yega na pasa un eksamen pa por sigui enseansa tkniko sekundario na Hulanda (M.T.S.), pero ta masha poko por logra, pasobra e programa di skol di fishi no tabata kontempl posibilidat pa instrukshon mas ay. Na Isla ta eksisti "bedrijfschool" kaminda ta prepar muchanan pa traha den refinera i diferente hben ku sali di A.B.S. St. Jozef ta sigui nan formashon tkniko na e skol ei.
Entrada di M.M.S. awe "Maria Immaculata...”
|
|
19 |
 |
“...nos grandi. Nos a mira un pueblo deskontrol, sin lider, koriendo tras di esun(nan) ku ta ofres nan mes komo salbador di pueblo. Pero al fin i al kabo situashon ta keda meskos, hasta por bisa e ta bira pi.
1. Un pueblo ku ta prd kara
Efektonan di sklabitut no ta kaba lih den pueblo. Krsou tampoko ta un eksepshon. E ansha pa ta igual na esun ku ta domin, e identifikashon ku esunnan konsider grandi (ku plaka, kol i kabei) i importante ta inkreiblemente fuerte.
Diferenshanan ku tabata eksisti no a kambia muchu ku e imigrashon di estranheronan. Prinsipalmente e elemento hulandes, ku ta biba riba Isla (Emmastad) i despues ta estables na Julianadorp leu for di e pueblo di den Suffisant, na Kwartier i den barionan rnt stat, ta asentu e enorme distansha ku ta eksisti. E hulandesnan ak, bib riba nan mes tras di waya, ku nan mes skol, kancha di deporte, nan mes supermerkado i tur sorto di fasilidat ta keda pa nos hendenan un ideal di bida inalkansabel. E grupo ak no tin direktamente un...”
|
|
20 |
 |
“...tantu mas. E kresementu awor ta bini prinsipalmente djaden. Kantidat di straero a drenta matrimonio ku yu di Krsou. Esnan tambe, ku a bini kas kaba, ta estables nan mes definitivamente. Muchanan ta yena skol i nos ta haa un sorto di yu di Krsou nobo, yu di meskla di poblashon outktono i otronan ku a bini djaf. (Meskos ta sosed p.e. na e pais bisia Venezuela despues di guera i hopi ntes na Argentina, Brasil i Chile.)
Ainda matrimonio di yu di Krsou ku hulandes ta hopi redus, pero esei mes ta bai kambia tambe ora nos hbennan regres for di Hulanda despues di nan estudio. Wl nos ta topa kantidat di meskla: srnam ku yu di Krsou i tambe algun islaribeo ku yu di Krsou, e delasternan aki parse ta mnos. Diferente Portugus (di islanan Madeira i Azores), ku a bin traha pa kompania di petroli, ta estables definitvamente. "Polakonan"1 ta riba nan mes, pero tambe t'ei pa keda. Meskos "arabirnan, Chines, algun hind etc, meskla ku e delasternan ak no ta mash frekuente.
Ta interesante repas e kantidat di poblashon...”
|
|