1 |
 |
“...11
skolnan ta probech di e "igualdat di derecho pa skol pbliko i skol priv". Maske no ta un igualdat kompleto e oportunidat pa yunan di pueblo ta habri i e supsidio ta un gran estmulo pa duna instrukshon bsiko na henter pueblo, te den kunuku mas apart. Ta e situashon di kas ta pone ku muchanan hopi bia no por probech sufisiente di e oportunidat ku nan ta haa i e eksigenshanan pa aktua komo maestro/a no ta garantis un labor edukativo di mas haltu, e motivashon si ta mas di loke por a spera den masha hopi kaso. E supsidio ak no ta fsil pa opten. Ora ku gobernador propon un supsidio pa skolnan di mishon, Koloniale Raad kier eksig pa maestronan "no sia kos ku ta kontrario na rspt deb na otro religionnan". Algu ku awe ta parse lgiko, pero ku no ta nesesario pone komo kondishon pa supsidio. Despues tin kontra pa duna supsidio mes. Ora gobernador van Beek en Donk rebah e suma ku el a pidi ta logra tg konsentimentu di Raad, e ta keda satisfecho i konten tu pasobra a logra algu.
Henter e periodo...”
|
|
2 |
 |
“...18
tres pida krki, ku ta drif riba zeta dushi den un glas i ta sende e mecha.).
Koperativa a krese hopi mes, te ku nan a habri diferente filial manera den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein, den kur di Santa Famia na Otrobanda i despues tambe na porta di Isla. Tabata e organisashon di pader v.d. Pavert O.P., kende a lanta "Koperativa", organisashon ku a yuda diferente famia progres na un manera definitivo, maske e forma di e organisashon tabata leu for di loke nos konos komo "koperativa".
E koperativa ak ku tabatin nmber so di koperativa i tabatin p.e. den nan statuto ku e "asesor spiritual" tin veto den tur asuntu, esaki ta mustra ku no a konsider e pueblo ainda kapas pa atend su mes asuntu.
E paternalismo klerikal ta klarsimo den e organisashon ak. Mester rekonos ku apesar ku ta nmber di koperativa so e institushon ak tabatin el a hasi mash hopi mes pa elevashon di sierto famia den pueblo manera: Lasten, Fraai, Mendes, Suriel etc. Tur e famianan ak despues a bin logra un aseptashon...”
|
|
3 |
 |
“...bisa awe), ta traha riba elevashon di kultura (velada, korant i e banda Excelsior bou di guia di Constan Casiano) i ta sali na defensa di derechonan di pueblo. Informashon tantu lokal komo internashonal ta bira kos di tur dia i ta nan korant La Union ta inform pueblo. Mintrastantu ta trahando na plannan mas grandi: kas pa pueblo, skol di fishi i sindikalismo ya mas al dia i mas ekspand.
Na aa 1931 ta kumins definitivamente ku e prom skol di fishi na Antianan Hulandes. Ambachtschool Sint Jozef ta habri su porta den "kur di obispu" tras di Misa di Santa Ana i den e kas konos komo Conscientiesteeg 35 ta tee ls di teora. Ku esaki so kaba Volksbond ta keda komo un di e organisashonnan mas importante ku hamas tabatin na Krsou i a demostr un vishon di futuro ku poko bia nos a mira den e region di Karibe ak i sigur den kolonia hulandes. E skol di fishi a kumins chikitu, ku maestronan medio kapasit pero di masha bon konosementu prktiko. Ta haa hopi bia yudansa tambe di industria petrolero pa e parti...”
|
|
4 |
 |
“...maestro/anan di skol, ounke ku esaki no ta refleh muchu e espiritu kombativo di sindikalismo. Pa e shofur di bus i taksi ta lanta "San Cristbal", pa trahad den tienda i pakus e famoso "SCEOM" (sociedat catlico pa empleadonan di ofisina i mostrador). E sindikato aki pa trahad di pakus, tienda i ofisina a keda funda na 1934. E tempunan ay pakus i tienda tabata keda habri for di mainta masha tempran te anochi hopi lat. No tin djasabra ni djadumingu liber. Te nueb'or di anochi por a pasa kumpra kos den tienda i pakus. Pa e trabou ku e sindikato aki SCEOM a hasi i nan reklamonan, ta logra ku djadumingu ta bira dia liber i no tin asuntu di keda habri te anochi lat mas. Un prinsipio di legislashon sosial masha importante en kuanto oranan di trabou ta kumins asina. E rapport Verwey ta papia palabra bon kla enkuanto legislashon sosial na Krsou i den kolonia. (Un di e miembronan di SCEOM ku despues a bira masha konos den pueblo ta Ciro Kroon, miembro di staten, eilandsraad, diputado pa isla di Krsou, minister...”
|
|
5 |
 |
“...un fereteria kompleto ku frf, kalki, wea di funchi, konf i tambe naturalmente artkulo religioso manera prenchi, medaya, buki di misa etc. Na dado momentu Koperativa f "wenkel di pader" manera e tabata den boka di pueblo, ta bira netamente un koperativa di "konsumo" ku su tiendanan den Kaya Grandi di Otrobanda, na entrada di Sta. Famia, den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein i te na Porta di Isla. No por nenga ku aki tabatin trabou serio hasi i poko negoshi tin ku a logra hasi tantu asina i habri tantsimo filial. Sinembargo meskos ku a sosod ku e negoshinan chik den Kaya Grandi di Otrobanda, Koperativa "Wenkel di Pader" tambe a deka hopi, pero a sigui eksist komo un fundashon, te ora ku a bende e edifisio algn aa despues ku Banko Maduro.
Sigur e koperativa ak a yuda masha hopi famia i a elev e nivel di bida di tur su sosionan ku ta karga nmber netamente di pueblo manera Fraai, Lasten, Suriel, Mendes etc. Pero un problema grandi den e funshonamentu mes di e koperativa tabata falta di k...”
|
|
6 |
 |
“...mucha muh ta kumins ku "centrale scholen" prekursor di huishoudschool den e mes edifisio ku nos a menshon, despues ku ambachtschool St. Joseph muda pa Montekristu bieu band'i Colon.
Den e tempu aki ta bin lanta otro skol partikular mas, esta Willem de Zwijgerschool. Esaki ta un skol bsiko pa muchanan hopi bia di mnos rekurso ekonmiko. Ta inisiativa di mazonera, ku ta kumins nt dilanti di misa di Santa Aa, na un kas ariba. Despues e skol ta muda pa Frederikstraat, kaminda un tempu tabatin un lug habri (aki tabatin ntes sine Wilhelmina i sirko sa keda einan mes tambe). E skol aki kompar ku otro skolnan no a dura muchu tempu i hasta Thomascollege a tuma e lokalnan na Frederikstraat over.
Loke nos a bisa di nos skolnan katliko, ta konta pa skolnan di gobirnu. Notabel ta ku nunka gobirnu no a interes pa lanta skol den kunuku ni skol di fishi. Hasta e skol di pomada, Emmaschool, tabata den stat. Tantu Wilhelmina-komo Hendrikschool tabata forma muchanan te na Mulo i tampoko aki gobirnu nunka no a...”
|
|
7 |
 |
“...68
kampo kontrario, ma djaden mes tin fuerte tendensha di habri for di e organisashonnan netamente katliko. Nos no ta Hulanda. Frater Andreas ku a mira su klup SITHOC ta krese, kier afili na C.V.B.. Tin problema, pasobra ta un idea kontrario na e loke ku klero tabata dese. Di mons. Verriet nunka nos no a haa sa kiko tabata su opinion. Tabatin kos muchu mas importante ta sosed tambe e tempu aki, di tal manera ku lo e no tabatin muchu atenshon pa e problema menor aki. Esei lo por a duna nos un impreshon mas eksakto di pensamentu di e gran figura ak.
En todo kaso e glpi ak pa K.S.C. tambe tabata duru i henter e trabou hasi, for di e momentu ak ta haa un sla i ta kumins debilit. No tantu pa e hecho mes, sino pa e tendensha di kibra ku paternalismo.
Un kos importante pa Iglesia ta e kaso di Amigoe di Curaao ku a bira diario. E korant ak ku ta hopi les mes pa tur esnan ku sa algu di hulandes, tin un redaktor ku no tin miedu di enfrent hasta gobernador. Korant den tempu di guera ta sali ku hopi...”
|
|
8 |
 |
“...Hasta outonan tin lus kubr ku un repi fini so pa laga lusa kaminda. Tg naturalmente tin aktividat den tur e gruponan, ounke na un manera redusi, djadumingu mainta ta e niko chns pa reuni.
Klupnan sosial
St Thomaskring. For di final di aanan binti e organisashon ak ta eksisti. Awor, ku e desaroyo ku nos ta siguiendo, den Thomaskring ta lanta hasta inisiativanan nobo pa un klup sosial na estilo di otro klupnan manera Centro Social Catliko ku ta eksisti pa algun tempu kaba na Pietermaai. Nan ta habri un klup den edifisio nobo di "drukkerij", ariba, kaminda e korant Amigoe di Curaao tin su ofisina den "Hanch'i bientu". Despues di poko tempu e klup (Thomaskring) ta muda pa e parti ariba di edifisio di Thomas Henriquez, gran propulsor di e klup ak i doo di su Sportshop, na subida di Ser'i Klip.
E hbennan i miembronan no asina hben ta bai hunga un papel importante, den bida poltiko despues. Kisas mas ku tur e otro klup sosialnan ku Krsou konos.
Tin varios otro di e sorto di klupnan ak fuera di...”
|
|
9 |
 |
“...72
habitante i konsekuentemente ku e oumento di skol, tin mas hende ku ta haa mente poko habri. Balornan spiritual, atenshon pa balornan kultural ta krese.
Den guera, kisas pa falta di literatura for di Hulanda ta lanta un revista hopi interesante ku e nmber "LUX". Artkulonan sin duda di balor ta keda publik. Historia, literatura, artkulonan krtiko riba diferente tereno i na nivel ta sali regularmente publik.
Riba inisiativa di e konosido dr. Chris Engels, mdiko, poeta i msiko, eskultor i pintor, ta lanta e revista "de Stoep" ku ta bin kubri e bash ku tabatin pa motibu di okupashon aleman na Europa. Den "De Stoep" ku poesa di Luc Tournier (dr. Engels) ta duna oportunidat pa hopi hende deskonos sali dilanti awor ku nan obra, e.o. Oda Blinder (Yolanda Corsen). Tambe ta sali algun poesa na papiamentu den e revista ak.
Algu inoudito te awor pasobra ta korantnan manera La Cruz i La Union tabata publik poesia na papiamentu. Ta lanta awor un berdadero interes pa literatura. E hben Oda Blinder...”
|
|
10 |
 |
“..."Stuyvesanthotel" ku mester tabata di luho, no a yega mas aleu ku e fundeshi ku tabata senk riba rif. Falta di vishon f di konosementu of di tur dos? Otro hende lo mester disidi esei.
Tambe e gran oportunidat pa Korsou ku trasbordo di karga pa Venezuela ta bai sufri. Mintras ku ntes no tabatin "carretera" (kaminda pa outo) di Caracas pa Maracaibo, bapornan di K.N.S.M. tabata probech tur ku tin transportando hende i karga di un lug pa otro. Despues ku General Gomez, diktador di Venezuela, a laga habri e malditu i famoso "carretera" biahenan i transporte di karga por a kumins na tera mes. Ma unda karga di eksterior mester a yega na La Guayra i Puerto Cabello, pero prinsipalmente na La Guayra ku ta haf di Caracas. Den guera un kompania, por sierto hulandes a kumins ku trahamentu di un haf nobo na La Guayra, pa risib karga direktamente di eksterior. Asina e oportunidat di haf di trasbordo pa Krsou tambe ta bai kai violentamente.
Petroli refin ta sigui i ta krese, pero Venezuela tambe ta pensa...”
|
|
11 |
 |
“...un nteres abirto den desaroyo poltiko ni sosial di nos pueblo. Algu di benefisensia tur tin.
5. Edukashon ta preparashon pa kambio
Instrukshon na Krsou, a pesar di tur su faltanan, manera e falta total di adaptashon na mentalidat di pueblo, sirkunstanshanan partikular etc. a logra ku mayoria di pueblo a haa sierto grado di instrukshon.
Despues ku A.M.S. a lanta i ofres posibilidat pa bai studia mas aleu na Hulanda, mishon katliko a sinti nesesidat di nan tambe kumins ku enseansa sekundario.
A habri Radulphuscollege na L.B. Smith-plein, den Otrobanda, den e parti dilanti di loke tabata yama Thomascollege-"bovenbouw". Den algun barak e hbennan tabata haa ls segn plan di H.B.S.-B i un formashon ku a kumins nobo esta H.H.S. ku no tabata presisamente H.B.S.-A pero un formashon dirig riba nesesidatnan di gobirnu i empresanan lokal. Pa motibu di eksigensha legal mester a buska diferente dosente for di Hulanda ku e...”
|
|
12 |
 |
“...siman asuntunan relashon ku bida di pueblo mes, su nesesidatnan, asuntunan religioso, bida di famia, medionan di eksistensha, organisashonnan sosial ku tin etc. etc. Na final na un momentu dado un hben Juan Coco, karpint di su fishi ta sklama: "Stp di papia, ban purba". Asina e inisiativa ta sali di e hbennan mes, no impon, ant despues di vrios siman di por bisa "estudio".
E prom bia ta hiba apnas un kuater pa 5 florin pa spar na banko, lokual tabata un problema: kiko ta bai hasi na banko, kon ta habri buki di spar, e sn ta muchu tiki. Tur esakinan tabata indik e falta di eksperensha den asuntu di desishon i maneho di nan mes asuntunan. Pero poko poko tur hende ta sia. Pronto ta bini diskushonnan serio riba organisashonnan obreril i situashon i kondishonnan di trabou, di bibienda i tur loke ta toka bida humano.
Den e grupo insipiente ak no tin diferensha ni di religion, ni di rasa, ni partido poltiko ni nada. Ta trata simplemente di hende ku mester biba den e mundu ak i satisfas su nesesidatnan...”
|
|
13 |
 |
“...91
Resumiendo nos por bisa ku e tempu djis despues di guera di aanan 40 tabata un tempu hopi turbulento, ku partidonan poltiko ku ta kobra importansha inkonsebibel, ta habri pueblo for di otro, ta tumba figuranan ku semper tabata di konsiderashon. Tur otro nteres ta keda domin pa e interes poltiko personalista ku ta reina i ta kria divishon teribel den pueblo. Kontra i na lug di e paternalismo klerikal awor ta bai lanta un otro paternalismo pero di dirigentenan poltiko ku ta tuma over. Ekonomia no ta gosa di e atenshon nesesario i ta bai result despues di tempu den un problema ku por a mira dilanti, pero ta demostr e falta di vishon. Religion ku tantu a sosten pueblo den su kresementu, awor ta result un faktor mas bien di duda, di konfushon, sin tin su rais den e bida di pueblo mes. Enseansa ta krese i por bin ofres un oportunidat nobo, pero ei tambe ta falta un adaptashon na mentalidat di e pueblo. Maske ta logra basta, sigur no ta formando lider den sentido sosial. Sindikalismo ku ta...”
|
|
14 |
 |
“...ku kaso di aksidente, falta di toilet i bao, riba falta di un C.A.O. i tur sorto di aspektonan di bida di trabou.
Hendenan ta kumins lesa mas tantu i ta haa nteres. Nan ta apresi wl e loke bnt kristian ta hasi, pero afiliashon si ta poko duru. Wl hopi ta djin credit union mirando kon e organisashon ak a demostr su balor durante wlga. Bnt kristian pues ta hasi bon trabou, pero ta keda redus den kantidat di miembro. Su influensha sinembargo no ta keda den haf so. Sierto trabou manera atenshon pa habri un lokal riba waf pa atend hendenan ku haa aksidente i risib prom ouksilio, un lug desente pa kambia paa, oportunidat pa bebe awa na un manera humano etc.etc. kos chikitu pero ku ta duna hende su balor. Pero den sentido di akshon pa un C.A.O. ainda ta imposibel. E grupo ainda ta muchu chikitu. Sinembargo lo e tin un influensha grandi.
Credit Union
Un movementu ku a kobra basta forsa den poko tempu tabata sin duda credit unionnan di Krsou. Nos a mustra riba e prinsipio na Colon. Despues di un par...”
|
|
15 |
 |
“...varios aa ta organis pa hbennan obrero dianan di estudio similar.
Srkulo di Estudio sosial
For di aa 1955 pa 1958 un grupo di hben a demostr interes den formashon mas ay, fuera di skol. A bin forma un grupo basta numeroso di maestro, trahad sosial, partera i hende ku a kaba estudio sekundario na Krsou i algun ku a regres di Hulanda. Na final di aanan 50 tabatin varios di e gruponan ak ku no tabata interes ni a pasa den e bulul poltiko di kabamentu di aanan 40 i prinsipio di 50. Nan ta muchu mas habri i tin hasta krtika riba situashon inhustu ku pueblo ta pasa aden. Tg ainda nan ta poko, i ku sierto inseguridat pasobra nunka bo no sa kiko ta para di bo trabou i bo futuro.
Asina e temporada ak djis despues di outonomia ta bira un tempu di preparashon pa loke mester bini despues, sinembargo tempu i hende ku ta dispuesto pa duna un man ta poko. I asina no a logra loke lo mester a bin result den un trabou pa progreso. Poltika partidista i personalista a stroba un desaroyo positivo pa henter komunidat...”
|
|
16 |
 |
“...140
E mayor libertat ku tin awor, ta eksaktamente loke e pueblo a dese, pero presisamente no den religion.
Pueblo den su bida prktiko religioso ta demostr un sierto fundamentalismo, kasi nos lo bisa infantilismo. E ambiente tampoko no ta yuda pa hende habri pa ideanan nobo. Tin otro problema di rden prktiko ku ta tee nan okup i e kos prinsipal ta e pida pan di kada dia, ku ta algu ku nan no ta mira tin relashon ku prktikanan religioso.
E seminario ku a lanta na aa 1955 pa forma nos mes hbennan pa karera eklesistiko no a duna muchu fruta, maske kon i kuantu a purba. Aki tambe e manera di pensa hulandes ta demostr di no ta adapt na mentalidat di hendenan di Krsou.
Diferensha denter di klero hulandes mes, ku ta e gran mayoria (apenas tin algn yu di tera) i mentalidat di esunnan di ntes i otro di despues di gera ku ideanan poko radikal, den bista di pueblo no ta kos ku e ta kustumbr ku ne.
Reunion di Credit Union den bario.
Pero a pesar di tur renovashon ku tin, e interes pa e bida normal di...”
|
|
17 |
 |
“...pueblo, sin ningn formashon. Awor ta yu di pueblo mester haa un chns na ofisinanan di gobirnu.
Le di retiro ta keda diskut i ta pasa, evitando asina tur sorto di "apsolutismo di poder" seka patronnan, doo di empresa. Salario mnimo pa tur trahad ta kobra importansha.
Tin kambio, pero pa atend e asuntunan ak debidamente i no simplemente pasa poder di un parti pa otro, ku e mes "apsolutismo", ta difsil.
Falta di liderasgo den pueblo ta manifest su mes tur kaminda.
Di parti di Hulanda portanan ta habri di tur fondo ku tabata disponibel pa yuda desaroyo di pueblo, pero ku nunka no tabata konos.
Otro ehmpel di esaki ta lo siguiente:
... durante di un komementu na reunion anual di credit union, minister di asuntunan sosial (C.Kroon) ta bisa ku tin un fondo chikitu ei ku gobirnu por usa si akaso tin mester di algu p.e. pa traha un kamber aserka na ofisina di liga di credit union. Algn luna despues (despues di trinta di mei 1969) ta result ku ta miones tin drum na Hulanda ta warda riba proyekto pa...”
|
|
18 |
 |
“...151
ta esnan ku a demostr komprenshon pa e situashon ku a kousa e revolushon ak. A dura basta pa a kumins di nobo i esei ta di komprend. Hulanda a yuda i ta sigui yuda pa lanta ekonomia di nobo. pero ta e hendenan mes mester aktiv. Di parti di gobirnu, kier habri porta i buska empresanan grandi pa estables, pero di tur e kantidat di proyekto ku a prepar, ta apnas un ke otro a duna resultado.
A lansa proyektonan pa motivashon di pueblo (MOTIVATION TRAINING), a lanta ofisina pa yuda i asist empresanan chik (KORPODEKO). A gasta enorme kantidat, pero pa bisa ku tabatin un resurgimentu formal di ekonomia den kua e pueblo mes ta partisip ta leu di realidat. Kisas lo mester a bini ku un formashon pa empresarionan mes, den sentido di un responsabilidat sosial pa henter komunidat huntu ku e motivashon di pueblo trahad, empleado.
Haf nobo ku diferente fasilidat moderno.
Banda di haf a ekspand fasilidatnan enormemente: haf di "container", oportunidat pa empresanan "tax free". A oument fasilidatnan...”
|
|