| 1 |
 |
“...persona i gruponan: algn idea tokante desaroyo di nos pueblo den e siglo ak. Prom ku 30 di mei 1969: pa e grupo poltiko nobo, U.R.A., mi a hasi meskos. Sinembargo ningn hende no kier a komprend i tur kos a sigui su kurso, resultando den un gran debakle ora ku obreronan a lanta i a kima gran parti di nos stat.
Un pueblo ta meskos ku hende. E ta nase i krese i den su kresementu tin influensha di su ambiente, di susesonan anterior den su historia; tur ta determin hopi bia su futuro.
Tirando un bista atras nos lo por mira den futuro si nos buska rais di e susesonan i e loke a motiv un sierto manera di biba i aktua.
Pueblo di Korsou den esaki no ta diferente di otro pueblonan mas grandi. Wl por bisa ku pa pueblo antiano i kurasoleo en partikular nos ta haa mas difikultat i na mes momentu mas fasilidat ku den otro kasonan.
Mas difikultat pasobra riba un poblashon ku na aa 1900 tabata yega m.o.m. 30.000 habitante i ya pa aa 1980 ku un total di m.o.m. 140.000 nos ta haa un komunidat hopi diferensha pa...”
|
|
| 2 |
 |
“...tin nada mas pa ofres bida pbliko?........ 83
5. Edukashon ta preparashon pa kambio...................... 84
6. Trabou sosial sin adaptashon na realidat histriko ..... 87
Resumiendo .............................................. 91
V. KORSOU BOU DI STATUUT:
PORFIN OUTONOMIA (1955-1960) 93
1. Un pueblo ku ta prd kara ............................. 93
2. Poder poltiko bk den man di esnan ku a dirig kolonia ... 95
3. Ekonomia sin futuro? ................................... 99
4. Religion f poltika?................................... 101
5. Instrukshon pa un posibel futuro........................ 103
6. Trabou sosial: organisashonnan nobo .................... 104
Resumiendo .............................................. 113
VI. EPOKA DI KAMBIO (1960 +1969) 115
1. Korsou ta haa otro tipo di lider....................... 115
2. Wega pa poder poltiko ta kondus na rebelda........... 118
3. Ekonomia, problema insuperabel ......................... 121
4. Falta di religion of falta di formashon sosial...”
|
|
| 3 |
 |
“...pasifiko. E mes no por kere ku el a konos katibu luchado ku a bringa pa nan libertat. Kasi a lubid nan.
Yu di katibu plam rnt e isla sin mas sentro habit ku no ta e pida stat, na dos banda di un haf famoso.
Su sentido di libertat ta keda manifest solamente den kada hende, ku su kas den su kur. Spiritual, sosial i ekonmikamente e ta mes dependiente ku ntes. Su ideal ta keda manifest den su manera di dirig su mes na otro deskonos: "shon". Tur lo ke ta "shon".
Nos Korsou ta parse realmente un isla sin futuro. I tdg ta apnas un diessinku aa ta falta pa refinera estables aki, pa industria moderno hasi su entrada den nos pueblo. Un kuarenta aa numa ta falta pa Korsou yuda gana e di dos gera mundial, ku e mes petroleo ak.
E pueblo ta bai krese i ningn hende no ta mira esei anda. Hasta ora yega e empresa di zeta ku lo kambia tur kos, ainda tin hende ta bai rondia bida na Cuba, kortando kaa. Ni su yunan mes no ta kere ku Korsou por bira algu di brd. Su tera ta pober i apnas'tin poko fosfato i hasta e industria...”
|
|
| 4 |
 |
“...inform pueblo. Mintrastantu ta trahando na plannan mas grandi: kas pa pueblo, skol di fishi i sindikalismo ya mas al dia i mas ekspand.
Na aa 1931 ta kumins definitivamente ku e prom skol di fishi na Antianan Hulandes. Ambachtschool Sint Jozef ta habri su porta den "kur di obispu" tras di Misa di Santa Ana i den e kas konos komo Conscientiesteeg 35 ta tee ls di teora. Ku esaki so kaba Volksbond ta keda komo un di e organisashonnan mas importante ku hamas tabatin na Krsou i a demostr un vishon di futuro ku poko bia nos a mira den e region di Karibe ak i sigur den kolonia hulandes. E skol di fishi a kumins chikitu, ku maestronan medio kapasit pero di masha bon konosementu prktiko. Ta haa hopi bia yudansa tambe di industria petrolero pa e parti di teora. Ku gobirnu mester bringa pa haa supsidio, djis pa keda na bida numa, pasobra interes pa e parti ak di enseansa ta masha poko.
Volksbond nunka a laga e idea di traha kas pa pueblo. Den La Union ta sali kantidat di potrt di kas na masha mal estado...”
|
|
| 5 |
 |
“...di gruponan den pueblo, pero aki tambe kolonialismo ta hunga un papel hopi grandi. E paternalismo remarkable ta keda manifest te den organisashonnan obrero i manera lo result despues asta den organisashon poltiko. Pueblo lo mester bai vota pero hende por puntra su mes, manera hopi a hasi: e ta prepar? Un pueblo part, divid den tantu grupo, por papia en berdat di un solo pueblo? Mnos ainda awor ku den poko tempu a bini tantsimo hende di af, imigrantenan ku ta estables pa saka rais na Krsou, tin futuro? Lo ta fsil pa bai enfrent un bida totalmente diferente di esun di prom aanan di siglo binti? Tur esaki, e problema i e posibilidatnan ta bai manifest nan mes den e temporadanan ku ta sigui....”
|
|
| 6 |
 |
“...abogado i dkter. Den poltika si nos ta bai haa poko mas lat desendiente di arabirnan manera Isa, Morkos i algun mas.
No por papia di muchu influensha den bida pbliko di parti di e gruponan di ¡migrante, a no ser ku nos turna famianan di Lbano i Siria ku tin hopi tempu kaba estables na Krsou.
4. Religion ta organis masa, ma paternalismo ta reina
Situashon religioso, ku den tur pueblo ta di gran importansha i gran influensha, pa Krsou ta para bira un algu masha esensial mes pa desaroyo f progreso futuro di nos pueblo.
Mester tee na kuenta e kresementu di poblashon den e temporada di m.o.m. 1930 pa e tempu despues di e di dos gera mundial. Nos a mira e kresementu pa motibu di imigrashon di obreronan den refinera, nos a mira e gruponan diferente ku ta bini i e difikultat ku integrashon den nos poblashon. Tambe a indik e problemanan bsiko di mentalidat i e mehorashon di situashon finansiero di pueblo, ku ta bai librando su mes di e lasonan ku Iglesia, f mehor dicho ku klero i religiosonan.
Mester...”
|
|
| 7 |
 |
“...paresido na e aktual A.J.M.G.
Tur esakinan a bin kai bou di e sentral yam K.J.C. (Katholieke Jeugd Centrale). Maske esaki no tabata direktamente lig ku Volksbond, varios trabou atministrativo tabata tuma lug den ofisina di Volksbond. Te den gera ainda K.J.C. tabata gosa di simpata grandi i nos ta krda un manifestashon ku un selebrashon na honor di obispu Verriet kaminda un enorme kantidat di hben a desfil na Awas dilanti di kas di obispu i Verriet gosando di e bista presioso ei a sklama: esaki ta futuro di nos islanan i di Iglesia aki. Kiko a para di tur esei awendia?...”
|
|
| 8 |
 |
“..."E manera ku patronnan ta trata trahadnan den hopi sentido ta penoso, si bo ripar kon e patronnan ta oument nan empresa kada bes i ta mehor nan kondishon di bida i e obreronan mester traha aanan largu sin un futuro, mintras ku nan ta kolabor pa otro enrikes nan mes, ant mester asept ku relashon entre obrero i patron ta leu for di hustu, relashonnan entre hende di diferente kol, situashon finansiero; religion etc. tambe mester mehor. Mester rekonos hende pa su balor interno."1
E dos personanan aki a mira mas kla ku ningn otro loke tabata kresiendo den pueblo, pero ken a hasi nada? Atenshon si tin ta pa poltika i e loke mester hasi al momentu, kosnan di tur dia pero sin vishon di un futuro adapt na kambionan drstiko ku ta turnando lug. Un pragmatismo pues, ku no tin mira riba futuro. E bos pidiendo pa bira "bas den nos mes kas" ta masha dbil mes.
Partido Demokrtiko
Pa e prom elekshon durante di dos guera mundial no tabatin mas ku un solo partido. Esaki no kier men ku e gremio ku ntes tabata...”
|
|
| 9 |
 |
“...tabata mas bien un chns pa kumins aktua politikamente. Pa kualke studioso e figura di Gomez mester ta sumamente interesante pa analis. Un kos nos por ripit, Gomez ta mustra un "demagogo" di primera, bon orador, pero poko edukador. Kmbersando ku "doktor" e pregunta: di kon bo no ta forma hbennan den poltika ku tur e ideanan ku bo tin, e kontesta ta: "atami ta skirbi i duna konferensha tur kaminda pa forma pueblo". Ta parse ku no tin tempu of no tin muchu nteres pa dedik na formashon, un trabou pa futuro, tur kos mester sosed awor mes.
Kurioso ta, ku no tin masha indikashon di un labor sosial drechi a no ser ku ta e trahamentu di kas pa pueblo, ya no di Volksbond ma di gobirnu mes (Marie Pompoen i Steenrijk). Ta te despues di 1945 ta kumins un interes pa lei i labornan sosial.
Loke ta interes tur hende, hasta e pueblo ku no sa mes di kiko ta trata presisamente, ta e kuestion di outonomia, Gomez su kuki. Aki nos ta kere ku ta trata simplemente di e lucha pa poder. Esnan di ntes kier buska un manera...”
|
|
| 10 |
 |
“...asina a krese muchu mas ku e temporada despues di establese-mentu di refinera di petroli.
Agrikultura no tin muchu interes di pueblo. Chinesnan i portuguesnan ta planta i nos ta konsumi. Den industria i den komersio bo ta gana mas i mas lih i ku trabou hopi bes mnos pis.
Huntu ku refinera "dk" ta probech i ta ofres basta trabou i ku bon entrada.
Nada di tur e bonansanan ak lo no keda pa despues, pa tempu di berans. Ni gobirnu no a mira kiko por hasi i e falta di vishon ta bai venga su mes den futuro no muchu leu ora ku refinera kumins ku su adaptashonnan den apnas un par di aa.
Poltika i mas poltika ta loke tur hende ta pensa riba dje.
Ta sigur ku lo por bisa hopi mas tokante di situashon ekonmiko di nos islanan, pero pa e loke ta import, esaki nos ta kalkul ta sufisiente. Ta trata di mustra e tendensha general i e influensha di e diferente aspektonan ku ta afekt bida i struktura di nos pueblo.
4. Religion Katliko ku problemanan grave
Ta di komprend ku pa Mishon katliko e situashon den tempu...”
|
|
| 11 |
 |
“...direkshon di H.B.S. f di Gymnasio Liseo. A.M.S. mes ta un sorto di H.B.S.. Kisas pa nos pueblo un otro tipo di instrukshon lo tabata mas adapt na nos mentalidat.
Mintrastantu nos hendenan no tin idea ainda di importansha ku tknika lo bai tin. Ambachtschool ta lucha den lokalnan di Montekristu bieu banda di Coln. Pa mucha muhnan tin "centrale school". Pensa den direkshon di estudio sekundario pa skol tkniko ta hopi leu ainda.
Atrobe nos ta mira seka e grupo ku ta maneh pueblo un falta di vishon pa futuro.
6. Konsekuensha di paternalismo:
debilitashon di organisashonnan sosial
Durante guera no tin muchu chns pa organisashonnan. Reunionnan ku generalmente ta tuma lug den oranan di anochi i djadumingu despues di misa mainta, ta haa nan ku problema pa motibu di "black-out". Tur lus mester ta pag anochi f bentananan ser di tal manera ku di paf no por mira lus. Hasta outonan tin lus kubr ku un repi fini so pa laga lusa kaminda. Tg naturalmente tin aktividat den tur e gruponan, ounke na un manera redusi...”
|
|
| 12 |
 |
“...komo isla ta sin ti nan mes separ, ta bira mas grandi awor. Si por tabatin un Staten ku partidonan pa e totalidat i nan miembro i simpatisadornan riba tur isla, ta kasi sigur ku e lucha entre islanan nunka lo a bira manera a result. Tur hende demokrtikamente lo tabatin e mes balor i sistema poltiko lo tabata otro. Maske e gritu di "separashon" di Eman na ltimo instansha por a bin trese otro tipo di problema estatal f mas bien gubernamental. Di tur manera awor ta "koalishon di isla" ta bai disid futuro di Antia.
Tur partido, prinsipalmente di Krsou ta bai buska awor un relashonamentu di Hulanda. Partido Democraat ta buska relashonamentu ku Partij van de Arbeid, sosialista i K.V.P. di Krsou ta sinti su mes li na K.V.P. di Hulanda. Te na unda e relashonamentu ak ta yega ta un kos ku lo mester studia detenidamente ainda. Partido di Gomez, esta Partido Nashonal no tin relashon formal ku ningn, maske ta lgiko ku K.V.P.-hulandes tin basta kontakto ku e partido ak. Ta di komprond ku pa e grupo hulandes...”
|
|
| 13 |
 |
“...direktamente. Gobirnu sigur ta probech di e entradanan ku tin di parti di refinamentu di petroli i negoshinan ku ta krese. Tg no tin muchu atenshon pa un trabou di desaroyo ekonmiko. Tampoko ta atend debidamente ku e nivel di belasting ku tantu refinera komo otronan ku ta probech di e situashon. Den Staten e bos di algun persona ku kier oumento di belasting pa esnan ku tin mas entrada no ta haa oido. Miembronan di Staten f no tin idea di e situashon f loke kisas ta mas pi no tin vishon pa un futuro di ekonomia di nos pueblo.
Un bonansa den pueblo ta innegable. Konsekuentemente e idea di ta un hende riba su mes, sin tin mester di kana buska asistensha serka otro ta un echo....”
|
|
| 14 |
 |
“...93
V
Krsou bou di "Statuut": PoRFiN Outonomia
1,- Un pueblo ku ta prd kara. 2,-Poder poltiko bk den man di esnan ku a dirig "kolonia". 3.-Ekonomia sin futuro? 4.-Religion f poltika?
5.-Instrukshon pa un posibel futuro. 6,- Trabou sosial: organisashonnan
nobo.
Enrealidat henter e periodo di nos desaroyo, for di momentu ku logra outonomia, bida di pueblo ta bira un interogashon grandi. Na unda nos ta bai? Ki direkshon ta kohe den un mundu ku ta kambiando rpidamente? Esaki ta e pregunta grave ku lo mester trata na kontest, pero lo mester ta un kontesta prktiko ku mira riba futuro. I ta nt esei ta loke ta parse ku ta keda nos grandi. Nos a mira un pueblo deskontrol, sin lider, koriendo tras di esun(nan) ku ta ofres nan mes komo salbador di pueblo. Pero al fin i al kabo situashon ta keda meskos, hasta por bisa e ta bira pi.
1. Un pueblo ku ta prd kara
Efektonan di sklabitut no ta kaba lih den pueblo. Krsou tampoko ta un eksepshon. E ansha pa ta igual na esun ku ta domin, e identifikashon ku...”
|
|
| 15 |
 |
“...tristu di agitashon poltiko den Iglesia ta keda resolv, maske e dao hasi durante tantu tempu ta ireparable.
Tur e dirigentenan prinsipal di e partido, ku tabata yama su mes katliko, ta bai haa puesto komo embahador, gezaghebber, direktor di banko di seguro sosial, bou di gobernashon di Partido Democraat.
Despues di Outonomia ant, for di aa 1954 tin un bulul grandi den partidonan i den pueblo, un situashon katiko sin trabou efektivo sino ta e par di leinan sosial ku ta pasa.
3. Un ekonomia sin futuro?
Despues di outonomia e situashon ekonmiko di Krsou ta parse di ta sigui eksaktamente manera e tabata djis despues di e di dos guera mundial. Tg rpidamente lo mester bini un kambio pasobra e situashon ta bai bira peligroso.
Supermerkado:
Tuma un ehmpel numa di loke guera ta trese, un seal di kambio i adelanto: henter e situashon di bendementu na tienda, ku hende tras di tonbank pa kohe kos pa bo den rki, ta para bira un kos opsoleto. Awor ta supermerkado tin, bo mes ta drenta kohe loke bo ke...”
|
|
| 16 |
 |
“...di hulandesnan ku ta emple nos trahadnan. Algun antiano ta traha algun kas, misa, pero e kosnan grandi ta den man di estranhero.
Henter ekonomia di nos pueblo kasi ta den man di estranhero. Bankonan lokal naturalmente ta krese, pero empresanan mas grandi ta di hende ku a bini djaf.
Ta duele pa bisa ku hasta ora tin indisio ku hendenan tin di bai kas, ora kumins un strimlainin generalis nos ta sinta ketu sin lansa ideanan buskando rumbo nobo pa nos pueblo. Ta un ekonomia sin bida, sin vishon di futuro, sin otro interes ku no ta un ganashi personal rpido.
4. Religion of poltika?
Enkuanto religiosidat di nos pueblo. Ningn hende por bisa ku el a bira mnos, pero si mester rekonos ku e ta bira un problema grandi.
Despues di e debakle di akshon di obispu kontra di Gomez i Partido Nashonal, Iglesia ta bira un kos totalmente politis. Segn obispu Zeppenfeldt, Partido Katliko ta kuestion di bida f morto pa Iglesia Katliko. Na momentu ku na Hulanda obispunan publik e desdichado "Mandement" na Krsou klero...”
|
|
| 17 |
 |
“...bario. Nan formashon ta kamna pareu ku aktividatnan i nan konosementu di Sagrada Skritura, na un manera prktiko ta duna un formashon ku poko bia hende ta haa. Mes resultado ku tabatin na Blgika i otro paisnan Latino Amerikano, nos ta mira na Krsou tambe. Diferente di e hbennan ak despues di tempu lo bira lider den poltika i tur sorto di empresa.
Den e siguiente dies aanan, aanan sesenta, ta bini un kambio basta grandi den akshon eklesial na Antia, ant basta positivo.
5. Instrukshon pa un posibel futuro
Pa e faktor instrukshon, e temporada siguiente despues di outonomia ta sumamente importante. Lo mester ripit aki tambe algu ku a bisa anteriormente, pero ta nesesario pa mih komprenshon.
No solamente skolnan ta oument konsiderablemente (poblashon ta krese), skolnan sekundario tambe ta oument drstikamente. E mandamentu di mucha Hulanda ku beka, ta un programa ku ta bai duna resultado den poko tempu. Hbennan mih form, ku mas konosementu ta kumins bini bek na fin di aanan sinkuenta i ta yena skol...”
|
|
| 18 |
 |
“...wl, ku papiamentu mes, e idioma nativo no ta haa e atenshon ni rekonosementu deb.
Loke ta sosod na skolnan awor ta algu ku no por keda sin su efekto saludabel. Pueblo, nos muchanan mes, ta kumins sinti nan propio balor mas tantu, "nan mes kosnan" tambe ta "kos di sia". Nos shimaruku, fruta di knter di kaminda na kunuku, tin mes f mas balor pa su kantidat di vitamina C, ku otro frutanan manera anasa f apelsina. Maske ta un poko rekonosementu mas ta kria pa loke ta propio.
Asina por prepar pa un futuro, pa un kambio sikiera, un maan diferente. Sinembargo mester bolbe ripit aki, ku e formashon di adulto ta algu deskonos, e formashon direktamente den sentido sosial, fuera di e tiki ku "Kursiyonan di Kristiandat" por ofres no tin ainda. Ma algun hben ku regres di nan estudio na Hulanda i algun otro persona mas, ta bai kumins ku gruponan di estudio na un manera mas sistematis. Ta forma diferente grupo: di hendenan ku grado akadmiko pa studia ensklikanan di Iglesia, hbennan ku sierto edukashon ...”
|
|
| 19 |
 |
“...maske ta na eskala redus, pero e nesesidat di nos hendenan i e falta di formashon, a hiba e movementu mas den direkshon di krdito pa konsumid. Asina maske e kooperativanan ak a result basta fuerte, prinsipalmente esunnan den diferente empresa i gremionan trahad, apnas algun ke otro a logra un akshon komunitario den barionan.
Sigur, tabatin e nesesidat ku mester a kubri mesora i e falta di sentido sosial den pueblo, ku pa di prom bia ta han e ku sorto di akshon asina, kaminda e mes mester tuma su futuro den su mes man, no ta un kos asina fsil pa logra. Un kos a keda grab den pueblo i esei ta ku e movemento ta di pueblo i pa pueblo, maneh pa e mes pueblo.
Den poko tempu idea di credit union ta plama. Na fin di 1959 tin 9 kooperativa ku riba 500 miembro asosi.
Un grupo di srkulo di estudio, ku a dedik su mes na studia ensklikanan sosial di Iglesia ta produs algun dirigente ku despues tabata e palankanan di credit union. Na prom lug mester nombra e aktualmente mr. Jules Rojer, i huntu kun Guillermo...”
|
|
| 20 |
 |
“...fuera di skol. A bin forma un grupo basta numeroso di maestro, trahad sosial, partera i hende ku a kaba estudio sekundario na Krsou i algun ku a regres di Hulanda. Na final di aanan 50 tabatin varios di e gruponan ak ku no tabata interes ni a pasa den e bulul poltiko di kabamentu di aanan 40 i prinsipio di 50. Nan ta muchu mas habri i tin hasta krtika riba situashon inhustu ku pueblo ta pasa aden. Tg ainda nan ta poko, i ku sierto inseguridat pasobra nunka bo no sa kiko ta para di bo trabou i bo futuro.
Asina e temporada ak djis despues di outonomia ta bira un tempu di preparashon pa loke mester bini despues, sinembargo tempu i hende ku ta dispuesto pa duna un man ta poko. I asina no a logra loke lo mester a bin result den un trabou pa progreso. Poltika partidista i personalista a stroba un desaroyo positivo pa henter komunidat....”
|
|