| 1 |
 |
“...frater na St. Thomascollege el a sigui studia na seminario menor na Hulanda: St. Domi-nicuscollege di padernan dominikano na Nijmegen. Pa motibu di gera e ta bolbe Korsou pa bai kaba estudio pa saserdote na Caracas. Orden saserdote na 1946 el a bai termin su estudio di teologa na Universidat Gregoriana di Roma, finalisando na 1949 ku doktorado den teologa. Bk na Antia e ta traha poko tempu na pro katedral di Santa Ana i na San Francisco na Oranjestad, Aruba. Na 1951 e ta bira kapelan di Santa Famia te 1977. Den e temporada ak e ta lanta J.O.C. (Hubentut Obrero Katliko), Credit Unionnan na Antia, Sindikalismo Kristian i A.A. (Alkohliko Annimo), pa bira despues pastor interino na Jandoret. Durante dies aa el a traha na Latino Amrika pa credit union i Iglesianan i a hasi diferente biahe pa Asia i Afrika....”
|
|
| 2 |
 |
“...kunuku seku i nan posishon di "shon" ku kabai i kitoki. Pero nan mes ta pasa nesesidat.
Na "Punda", esta den stat, tin poko di e grupo ak ta biba tambe. Den nan bo ta haa algn komersiante i empleado di gobirnu. Nan ta sigui e profeshon di nan antepasado i ta yuda gobern pueblo den Koloniale Raad.
Nan relashon ku pueblo simpel, desendiente di katibu, ta di un distanshamentu hopi grandi. Maske nan tambe tin desendiente ku e pueblo, hopi bi yu di nan kri di kas, nan no ta duna e yunan ak nmber di famia ma ta kambia e nmber f ta les' di patras bai dilanti manera: Torbed na lug di...”
|
|
| 3 |
 |
“...eksploshon.
Huntu ku e grupo ak tin e di dos grupo di hende "blanku" ku ta e hudiu, bini di Hulanda i di Brasil ku ta domin bida di komersio mas tantu. Nan no ta asina relashon ku e "kolonisadornan" hulandes di West Indische Compagnie, ma ta dedik nan mes na bida di komersio. No ta hopi tin, ma e grupo ta importante. Nan relashon ku e pueblo simpel, ta muchu mas humano i di mayor intimidat. Nan ta meskla ku e pueblo di kol; e famoso "yaya" di kantidat di famia hudiu ta kasi un mama. Yu di e "shonnan" ak hopi bia ta biba den kas huntu ku e famia hudiu. Hasta e nmber nan ta karga kompleto sin trose ni troka nada. Asina nos ta haa den pueblo kantidat di Maduro, Curiel, Henriquez, Senior. Naturalmente e yunan ak generalmente ta katliko, f kisas tur mes, pasobra nos no konos na Krsou hudiu hende di kol.
Interesante ta aki pa nos mustra riba un integrashon ku tin di sierto moda den nos pueblo. Tur, sea blanku f di kol, ta sintinan mes "Yu di Krsou". Un seal di esei ta uso di e lenga papiamentu. Kasi...”
|
|
| 4 |
 |
“...12
"schrijnwerkernan" ta konos, ant no solamente na Krsou. Diferente ta sali pa Venezuela, pa Santo Domingo i otro luganan. Obra di man, ku por kompet ku hopi obra maestra den eksterior, t'ei ainda pa demostr habilidat di nos hendenan. Un bishita na museo di Krsou ta mustra nos kashi, kama, mesa i stul. Mira e konfeshonario den misa di Santa Famia i hopi otro kos mas. Lstima ku hopi hulandes a kumpra kantidat di nos mueble bieu pa hiba "madre patria" enpobresiendo asina nos balornan kultural, ma un konsuelo ta keda, ku sikiera fo'i tera nan ta mira i apresi ken nos ta.
Trabou di plat i filigrana en partikular, ta hopi apresi i tin kantidat di obra ainda ku ta bolbe kobra interes den tempu moderno.
Otro fishinan manera sneiru, sapat ta importante i ta sia muchanan na "wenkel", manera tabata bisa, despues di skol.
Trahamentu di sombr den kunuku.
Trahamentu di sombr di kabana, esta sombr di Panama, ta importante pa Krsou i ta yuda ekonomia. Mas bien ta trabou di hende muh na kas. Machi bieu...”
|
|
| 5 |
 |
“...oloshi barata, paa di tur sorto, di srbt di bao te shimis i kamisa, sapatu, mea etc. Kiko ku bo ke bo por haa. I asina te den kunuku hendenan ta kana rnt bende nan kos. Algn arabir tambe ta rondia bida na e manera ak ora nan ripar ku kos ta bai malu.
Komersiantenan di Otrobanda, ta kumins bende nan pakus ku "polako". Asina otro aktividat ekonmiko komersial ta bai perd pa e yu di pueblo, hende di kol i generalmente katliko.
Un di e pakusnan mas fam, tabata den Hanch'i Bientu "La Moda de Paris" di famia de Windt. Nan a keda manten nan spesialidat di artkulo di kalidat i pa kasamentu, risibimentu i boutiso. Ta ei hendenan tabata pasa pa kumpra tela, nan kanchi i sapatu fini.
Den Kaya Grandi di Otrobanda mes a bin lanta na skina di Sebastopol e tienda, fereteria ku tur kos pa konstrukshon di kas, "Koperativa (Cooperatieve Vereniging en Nijverheid)" konos komo "wenkel di pader".
Ya pa aa 1937, ora ku prom elekshon poltiko turna lug, e pueblo no tin nada di bisa kasi den asuntu di produkshon ekonmiko...”
|
|
| 6 |
 |
“...di mishon i despues di dje tabata muchu mas fsil pa dominikanonan turna ofer di e susesor di Mons. Niewindt, Mons. Kistemaker.
Interior di Misa di Santa Ana, pro-katedral den aanan 1920/1930.
E klero i religiosonan tur tabata bini di Hulanda; hasta Mons. Niewindt a funda un seminario na Barber, pa seminarista hulandes ku lo traha na Krsou. No a pensa ku nos hendenan mes lo por a yega na saserdosio. Sigur ku e nivel kultural di nos hendenan tabata hopi abou, pero un Luis Brion tambe tabata di famia katliko. Tambe e lei di Iglesia ku no ta permit yu nas fuera di matrimonio (ilegtimo) bira "pader" tabata un hndikp. Di religiosonan si mester rekonos i prinsipalmente den religiosanan a kumins ku trabou di vokashon serka nos damitanan i diferente a yega na bisti hbito....”
|
|
| 7 |
 |
“...glas i ta sende e mecha.).
Koperativa a krese hopi mes, te ku nan a habri diferente filial manera den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein, den kur di Santa Famia na Otrobanda i despues tambe na porta di Isla. Tabata e organisashon di pader v.d. Pavert O.P., kende a lanta "Koperativa", organisashon ku a yuda diferente famia progres na un manera definitivo, maske e forma di e organisashon tabata leu for di loke nos konos komo "koperativa".
E koperativa ak ku tabatin nmber so di koperativa i tabatin p.e. den nan statuto ku e "asesor spiritual" tin veto den tur asuntu, esaki ta mustra ku no a konsider e pueblo ainda kapas pa atend su mes asuntu.
E paternalismo klerikal ta klarsimo den e organisashon ak. Mester rekonos ku apesar ku ta nmber di koperativa so e institushon ak tabatin el a hasi mash hopi mes pa elevashon di sierto famia den pueblo manera: Lasten, Fraai, Mendes, Suriel etc. Tur e famianan ak despues a bin logra un aseptashon den sosiedat.
Un kaptulo aparte ta meres e famossimo...”
|
|
| 8 |
 |
“...inougur kantidat di skol tantu na "Punda", komo den kunuku. Esei tabata posibel grasia na e igualdat di derecho ku tantu mester a lucha p'e.
Otro aspekto interesante di e desaroyo di nos skolnan, ku a bin bira despues un dol di kabes, ta e konsentrashon di tur skol di frater den loke tabata yama "stat". Nan no tabatin mag di nan superiornan, di tee skol paf di stat. Solamente Skrpn ku tabata konbentu i wshuis, kaminda e superior tabata biba tabatin e skol di internado pa mucha baldadi i otronan sin famia, hulandesnan ta bisa "voogdijkinderen". Pa e motibu ei a bin traha un Tarcisiusschool nt na rant di stat na Salia, mintras ku tur skol ta f banda f serka di misanan.
Maske no tin lei di enseansa obligatorio, tur hende kier manda nan yu skol i asina analfabetismo a keda redus na un mnimo di mnos ku 1% (den aanan trinta) kompar ku tur e lugnan rnt di Krsou, tantu na e islanan komo na kontinente; algu eksepshonal....”
|
|
| 9 |
 |
“...ta konsentr naturalmente na e skolnan na Otrobanda, nos ta haa e tres skolnan di gobirnu: Wilhelminaschool, Hendrikschool i Emmaschool (skol di pomada) den Punda. Aki mayor parti di protestant i hudiu ta manda nan yu, maske di protestantnan algn ta manda nan yu skol di frater pa motibu di e disiplina i e kalidat di siansa.
Na un momentu dado nos ta bin haa un skol interesante ku ta kumins den Kaya Grandi di Otrobanda ku ta Willem de Zwijgerschool kaminda hopi mucha ku nos ta yama baldadi i di famia protestant mnos pudiente ta manda nan yu, meskos tambe diferente di "polakonan". Willem de Zwijgerschool tabata konos den pueblo komo skol di "maznnan", sr. Loiseau Maduro tabata na kabes for di kuminsamentu, despues e skol a pasa pa Frederikstraat den kur di Joubert, na e lug kaminda nos ta krda tabatin un di e prom sinenan:"sine Wilhelmina" (sine na airu lber).
Nos sistema di skol sinembargo ta konfirm notablemente e loke Paolo Freire ta yama "edukashon bankario", sin kasi nada di kreatividat...”
|
|
| 10 |
 |
“...teora. Ku gobirnu mester bringa pa haa supsidio, djis pa keda na bida numa, pasobra interes pa e parti ak di enseansa ta masha poko.
Volksbond nunka a laga e idea di traha kas pa pueblo. Den La Union ta sali kantidat di potrt di kas na masha mal estado i kaminda hende tin ku biba. E lamento pa drecha kas, pa frsa doonan di kas manten nan lug, no ta duna muchu resultado.
E idea di traha kas pa pueblo ta sigui krese te ku na prinsipio di aanan 30 nos ta mira e prom kareda di kas den kur di Santa Famia, loke awe yama Volksbondstraat i ta traha e prom st di vivienda desente pa pueblo.
Mas lat lo sigui kas na Mundu Nobo i den Oranjestraat na Punda i tambe den Juan Domingo tras di santana protestant i mazn den Otrobanda. Tambe pa e trabou ak a akud na gobirnu i a logra haa asistensha, semper ku hopi dol di kabes. Ta ora ku gobirnu mes kumins traha kas na e parti pariba na Steenrijk, Volksbond ta laga trahamentu di kas para. (E terenonan na Steenrijk tabata propiedat di un hmber ku a sosten Volksbond...”
|
|
| 11 |
 |
“...tambe naturalmente artkulo religioso manera prenchi, medaya, buki di misa etc. Na dado momentu Koperativa f "wenkel di pader" manera e tabata den boka di pueblo, ta bira netamente un koperativa di "konsumo" ku su tiendanan den Kaya Grandi di Otrobanda, na entrada di Sta. Famia, den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein i te na Porta di Isla. No por nenga ku aki tabatin trabou serio hasi i poko negoshi tin ku a logra hasi tantu asina i habri tantsimo filial. Sinembargo meskos ku a sosod ku e negoshinan chik den Kaya Grandi di Otrobanda, Koperativa "Wenkel di Pader" tambe a deka hopi, pero a sigui eksist komo un fundashon, te ora ku a bende e edifisio algn aa despues ku Banko Maduro.
Sigur e koperativa ak a yuda masha hopi famia i a elev e nivel di bida di tur su sosionan ku ta karga nmber netamente di pueblo manera Fraai, Lasten, Suriel, Mendes etc. Pero un problema grandi den e funshonamentu mes di e koperativa tabata falta di konosementu di prinsipionan koperativo i...”
|
|
| 12 |
 |
“...34
anim pa muzik di diferente kompositor famoso. Pa nombra algn numa e famia Palm, Henriquez, Chris Ulder, Pl de Lima etc. Ma Krsou ta chikitu i asina su msikonan no tin muchu chns di traha nmber. Piano, fi, saksofon, klarint, flit ta instrumentonan ku bo ta mira tur kaminda; naturalmente den pueblo tin kuarta i maraka ku bongo f tamb, wiri i raspu ta kos mas bien pa fiesta di pueblo i no di saln. Maske mester rekonos ku kos propio tin poko apresio tg den e aspekto kultural nos ta bai haa chns i loke a yuda mash pa saka talentonan af sin duda tabata Teatro Brion.
(f) Stichting Teatro Brion.
Teatro Brion ta keda tras di Hotel Amerikano i kas di Obispu.
Pa desaroyo kultural den e tempu aki Iglesia sigur a hasi hopi esfuerso. No tabatin komprendementu pa e ekspreshonnan propio manera fiesta di tamb, ku tabata mas bien kos "pagano" f kustumbernan baho, pa lanta sensualidat i desechable. Tur aa na skol sa tin akto kultural i na Habaai, na e skol famoso tin "velada". Den aanan binti na kolegio...”
|
|
| 13 |
 |
“...muchanan. Papia di un teatro mes, no ta kos ku tabatin na Korsou, apnas tabatin algun sine i pa representashon di arte teatral no tabatin nada.
Un saserdote pader Koenen O.P. a lansa idea di un eatro i a forma komishon pa rekoh plaka, ta buska arkitekto i porfin ta bini den kur di obispu, tras di Martinusgesticht un teatro ku e nmber Teatro Brion. Tur skol ta haa chns awor di present nan mes obra teatral, Volksbond ta tene su Reunion di Gala eiden i Thomaskring ta hasi bon uso di e lokal aki.
Famia Maduro, ku ta biba den Langestraat ta bini regularmente ku shownan yam "veladanan kultural" ku baile, kanto, skch etc. Tambe tin idea di kompeti ku e sinenan i den Teatro Brion ta buska i logra pa pasa pelikula pa mucha i hende grandi. Sin duda Teatro Brion a yena un bashi i a duna oportunidat pa hopi aktividat, asina tambe reunion poltiko di e Partido Catliko Curasoleo ku t'ei lanta ta tene su reunionnan ei den. Te lat den aanan sinkuenta mons. Zeppenfeldt ta laga tumba e teatro ak pa por amplia...”
|
|
| 14 |
 |
“...ku yu di Krsou ta normal, tur ta di e mes kol, maske no di e mes religion. Esnan di kol mas kla manera venezolano, kolombianu i portugus, maske nan ta di e mes kondishon sosial ku e poblashon lokal i tin e mes religion, tg nan no ta meskla asina tantu. Indionan i chinesnan meskos, tambe polakonan, pa nan kultura diferente tampoko no ta bai drenta matrimonio fsilmente ku yu di Krsou. Asina gruponan ta keda hopi bia leu for di otro. Di portuguesnan nos sa ku hopi ta bini kas kaba, pero sin nan famia. E kondishon di bida den barak na Suffisant, ta pone ku nan tin nan aventura ku nos hendenan meskos ku tur otro, pero nada na serio.
Na Monte Carmelo na un momentu dado ta lanta hasta un skol apart, inskrib na ministerio di edukashon di Venezuela pa benesolanonan.
Portuguesnan algun ta bin traha, spar nan sn i despues di algun tempu ta bai bek nan isla Madeira f un di e islanan Azores, poko ta bini di e loke nos ta yama kontinente oropeo, esta di Portugal mes. Den e temporada aki ta bini tambe...”
|
|
| 15 |
 |
“...nan mes mas tantu i no ta sufri kambionan drstiko manera e pueblo simpel. Nan tampoko no ta meskla ni asept e grupo di komersiantenan nobo polako prinsipalmente ku ta kamna bende kos riba kaya. Tampoko e indionan ku nan pakus i e chinesnan ku nan restorant i labanderia ta un menasa ni un "igual" di e komersiante i bankeronan f e empleado haltu di gobirnu ku ta protestant. Ta despues di tempu numa hudiunan por asept un f otro ofisial di marina hulandes, pa drenta matrimonio ku un yu muh di nan famia.
Den kunuku si nos hendenan ta sigui nan mes bida trankil manera semper. Ta e yu ku a muda bai biba na "Punda" i ku ta traha na "Isla ta esun ku ta kambia rpidamente. Ta den stat i rond di stat ta lanta un pueblo nobo.
Kresementu numrikamente ta grandi, pero e kresementu f kambio di mentalidat ta hasta
violento e ta bira un berdadero mentalidat di L.Fruytier, gobernador tempu di
Urbina.
Rafael Simon Urbina i Gustavo Machado, revolushonarionan benesolano ku a kohe Fdrt na 1929....”
|
|
| 16 |
 |
“...komersiante nobo, ku a turna over di nos mes hendenan den Kaya grandi di Otrobanda i ta
estables nan mes tambe riba Dmpel. Ta e partishernan di ntes ku awor tin nan mes negoshi. E komersiantenan yu di pueblo ta bai entregando un pa un nan negoshi na e grupo ak i apnas ta keda algun. Te awe nos konos negoshinan La Bonanza di famia Capello i den Punda e negoshi di shon Toni Prince, djis pa nombra un par. Den Hanchi i Bientu ta eksisti durante masha hopi tempu te ltimonan aki La Moda de Paris di famia de Windt (apnas na prinsipio di aanan nobenta e negoshi a pasa den man di otro hende). Durante basta tempu tambe a keda eksisti negoshinan di "Epi" Marchena i shon Itu Mauricio i di famia de Jongh, ku nan negoshi di deporte, pa hopi tempu negoshinan di bibida di Don Jaime Sprock a surti pueblo ku bibida. Esakinan ta algun di esnan ku por a sobre-bib.
E negoshinan nobo ak di "polako" ta bende prinsipalmente ku yu di pueblo, hendenan ku ta kustumbr kaba ku nan partisher i a bira kliente fiho. Obreronan...”
|
|
| 17 |
 |
“...harnas lo por a duna resultado. Tur esfuerso a kaba na nada i no ta tende nada mas di riba Isla sino te ora ku kanta wlga, ku s tabata posibel. Dr. Da Costa Gmez ku kier a yuda obreronan a haa traslado pa Islariba.
Kas pa pueblo
Riba tereno di konstrukshon di kas sigur sigur tabatin un adelanto konsiderabel. Ku gran diligensia Volksbond ta konstru kas na Mundu Nobo, na Juan Domingo i den Pietermaai na altura di p. Ludovicus Jansenstraat. Tur esakinan despues ku a hasi un komienso den kur di Santa Famia, konstruyendo algun kas ku awe ta keda den Volksbondstraat, pa manten e nmber di e gran organisashon di e tempu ei. Idea sigur tabata pa sigui ku konstrukshon di mas kas pa pueblo, pero debilitashon di Volksbond mes i problemanan poltiko i religioso, problemanan ku organisashonnan sindikal ta pone ku e trabou ak ta stanka. Ademas finansa ta hunga un papel hopi importante i esei hopi bia tabata falta presisamente. Supsidio no tabata dje fsil ei, ounke diferente bia gobirnu a supsidi e trabou te...”
|
|
| 18 |
 |
“..."Outonomia" ta loke e ta papia di dje. Den e partido (Partido Catlico Curasoleo), den kua e ta milit for di prinsipio, e no ta haa e loke e ta buska. Pi ainda ora ku e nota poder di un paternalismo religioso (klerikal), ku ta domin bida di pueblo te ainda.
Ora ku e haa parti di klero mes direktamente kontra dje i kontra su idealnan (redus importansha di Hulanda i duna pueblo su mes gobirnu), ant e ta buska un manera pa manten su lucha pa medio di un partido poltiko nobo. Na Westpunt, na kas di un famia humilde, un grupo di hende ta disid di lanta PARTIDO NASHONAL DI PUEBLO. Un partido nobo, lant den kunuku, ku e hendenan ku ta aor un lider, un profeta ku por identifik ku nan. No ta e intenshon di kibra nada, ni di traha "kontra" nada (a no ser e poder kolonial), ma di lanta un algu berdaderamente popular, un kontesta na e anhelo di pueblo.
Hopi hende ta yama Gomez un demagogo. Sigur e manera di oper por pone hende pensa asina. E ta buska e pueblo simpel, e ta brasanan, sinta den nan kas, kome...”
|
|
| 19 |
 |
“...so.
Un problema ku lo mester a keda solushon ta e kaso di H.H.S. (hogere handelsschool?) ku no tabata duna entrada na enseansa universitario ni na skolnan superior di enseansa na Hulanda. Atrobe ta mira ku ta tee mas kuenta ku e nesesidatnan di e gremio di esnan mas haltu den komunidat i no presisamente di e pueblo, ku tin deseo di avans. Ku diploma di H.H.S. e hbennan ku bai studia na Hulanda tabatin di bolbe sigui un aa mas pa pasa nan H.B.S.-A. Den un reunion den Club S. Tarcisio na Santa Famia, algun akadmiko antiano a lanta fuertemente kontra e sistema ak i a logra ku a bin kambio pa hasi di Radulphus un H.B.S.-A i B.
Radulphus college na Cas Corweg, despues di tabata dilanti di Thomascollege den
algun barak.
Despues di poko tempu ta kumins ku M.M.S. (Middelbare Meisjes School) banda di Maria College, tambe den Otrobanda. E skolnan ak tur ta yena mesora ku mucha, di kende ntes tabata bisa ku nan lo no por yega na kaba nan estudio sekundario nunka. Maria Immaculata ta e niko skol ku...”
|
|
| 20 |
 |
“...aanan sinkuenta ta bai kumins awor un movementu nobo, ku lo tin mas influensha den pueblo di loke hopi por a pensa. Den
Colon, e bario ofisialmente mas miserabel di Krsou, un saserdote antiano, ku apnas poko tempu a regres Krsou ta kumins ku un grupo di hben un kooperativa di spar i krdito Credit Union. Apnas un 18 hben i algun adulto ta sinta bou di un palu di indju pa diskut durante vrios luna tur siman asuntunan relashon ku bida di pueblo mes, su nesesidatnan, asuntunan religioso, bida di famia, medionan di eksistensha, organisashonnan sosial ku tin etc. etc. Na final na un momentu dado un hben Juan Coco, karpint di su fishi ta sklama: "Stp di papia, ban purba". Asina e inisiativa ta sali di e hbennan mes, no impon, ant despues di vrios siman di por bisa "estudio".
E prom bia ta hiba apnas un kuater pa 5 florin pa spar na banko, lokual tabata un problema: kiko ta bai hasi na banko, kon ta habri buki di spar, e sn ta muchu tiki. Tur esakinan tabata indik e falta di eksperensha den asuntu...”
|
|