1 |
 |
“...katibu plam rnt e isla sin mas sentro habit ku no ta e pida stat, na dos banda di un haf famoso.
Su sentido di libertat ta keda manifest solamente den kada hende, ku su kas den su kur. Spiritual, sosial i ekonmikamente e ta mes dependiente ku ntes. Su ideal ta keda manifest den su manera di dirig su mes na otro deskonos: "shon". Tur lo ke ta "shon".
Nos Korsou ta parse realmente un isla sin futuro. I tdg ta apnas un diessinku aa ta falta pa refinera estables aki, pa industria moderno hasi su entrada den nos pueblo. Un kuarenta aa numa ta falta pa Korsou yuda gana e di dos gera mundial, ku e mes petroleo ak.
E pueblo ta bai krese i ningn hende no ta mira esei anda. Hasta ora yega e empresa di zeta ku lo kambia tur kos, ainda tin hende ta bai rondia bida na Cuba, kortando kaa. Ni su yunan mes no ta kere ku Korsou por bira algu di brd. Su tera ta pober i apnas'tin poko fosfato i hasta e industria ak a para na 1900. Si awa no yobe manera bindishon di shelu, e tera no por produs nada, pasobra...”
|
|
2 |
 |
“...kon e poblashon ta parti eksakta-mente, ma gran mayoria ta yu di Krsou, hende nasi i kri na e isla ak, hende di kol, di tur gama ku por tin, di kol mas chukulati, kla of kfi ku lechi te esun stabachi te lombra.
Entrada di Baha di Sta. Ana ku brg bieu i part di Forti na Punda.
E grupo ak ta kasi den su totalidat desendiente di katibu tres di Afrika i meskl ku sanger di hende kol kla, yu di e "shonnan" hopi bia. Apnas nos ta topa banda di Wacao hende di pueblo kol skur pero ku fakshonnan netamente indjan. Di unda eseinan ta? Meskla kisas di katibunan ku algn indjan ku a keda tg despues ku a saka tur sobr manda kosta di Venezuela i otro parti di Karibe?
Di tur manera e pueblo, un dies mil den stat i riba dies mil den kunuku, ta biba den situashon deplorabel. Nan no tin ni un entrada di mil florin pa aa...”
|
|
3 |
 |
“...9
Asina ant nos ta haa ta kore den e mes poblashon varios divishon: segn desendensha (kol), segn posishon sosial i ekonmiko (empleo, fishi, entrada) ma tambe segn kultura (desendiente di hulandes kolonisador, di kunuku f di proletariado). I di mes divishon segn nashonalidat esta ingles di Islariba, portugus, polako, arabir, venezolano, colombiano tc. E kontaktonan mas estrecho ta entre e yu di Krsou mes, sea hende simpel di stat f kunuku, sea kunukero f proletario.
Pueblo di Krsou den apnas un 35 aa a kambia totalmente nos por bisa. E lucha di bida moderno ta bai domina. No ta e pueblo simpel i pasifiko, yen di pasenshi i ku ta wanta tur kos, sin muchu sn ni chns, ni komodidat di bida, ma tin awor un gran parti ku tin di bringa pa su eksistensha i pa manten su mes. Tin tambe e otro grupo grandi ku ta probech di tur oportunidat i bo ta haa ku komersio ta krese i bankonan ta bai dilanti, meskos tambe ta lanta un grupo di mtenar i un klase media di empleadonan ku ta ofisinista.
Isla despues...”
|
|
4 |
 |
“...n mas profundo riba dje. Di tur manera ta bon kla ku mishon katliko na Krsou a buska pa yuda e pueblo progres kontra di e poltika kolonial i ku lei di e mes gobirnu kolonial den man.
Koloniale Raad, maske ku poder hopi redus, komo ta un papel di konsehero nan tin, ta eksig kada bes mas konsiderashon. Interes ta pa logra redus gastunan di gobirnu mas tantu posibel i hasta tin un tendensha pa buska sierto "independensha" den asuntu di plaka ku mester bini di Hulanda. Na aa 1924 pa di prom bia entrada di kolonia ta pasa gastunan. Den un ambiente asina, ku falta di nteres di parti di e masa pa asuntunan poltiko i un Koloniale Raad sin atenshon pa nesesidat sosial, ta bai haa chns, despues di algn aa, pa eleh representante di pueblo den un sistema kolonial ainda pero totalmente nobo.
Na final di e temporada ak, esta na aa 1937 ta bai tee elekshon pa e prom "Staten" di loke ta Kolonia Curaao i sobr islanan. Ku lei di 1936 "Wet op de Staatsinrichting" di Krsou ta bini kambio fundamental, maske...”
|
|
5 |
 |
“...tin un lug privilegi i ta nan ta karga shelu (palio bou di kual Santsimo Sakramentu ta pasa durante proseshon), ta nan ta karga bela den proseshon etc.
Ta di komprend ku den un situashon asina (algu di diskriminashon), bo por haa problema i basta grandi. Figuranan ku ta rebeldi kontra e dominio di parti di klero ta djin masonera. Di ak ta result pa Iglesia un problema ku ta krese ora ku hendenan bira finansieramente mas independiente, prin-sipalmente ku oportunidat pa trabou den refinera i un entrada garantis. Tin, komo konsekuensha di e situashon ei, dos logia: de Vergenoeging na Punda pa hendenan mas bien di famianan desendiente di hulandes i e grupo Igualdat na Rif, mas bien pa hendenan di pueblo mes.. Den Koloniale Raad masonera (di hende kol kla) ta bringa Iglesia i mishon katliko di tur manera, paf di poltika, den korant ta e otro grupo tambe ta aktivo.
Tin un trabou ku nos ta konsider mash importante ku Iglesia a bini ta realisando den pueblo, esta un trabou sosial i kultural, ku nos...”
|
|
6 |
 |
“...prd tur kos. Algn di e lidernan ta kai ser i Felix despues di algn dia ta entreg su mes i tur ta bai ser pa basta tempu. Ya trahadnan tabatin idea di lanta un "bnt" di trahad, pero sin eksperensha ni konosementu sufisiente nan no ta logra. Volksbond ku a intermedi i mester a wanta basta insulto pasobra e ta par na banda di e welguistanan ta lanta despues di wlga: un bnt pa trahad den haf, ku e nmber di "San Telmo" (1922), e prom sindikato di pueblo na Kolonia di Krsou. Sindikalismo ta hasi su entrada, algn aa despues ku industria moderno a estables na Krsou. Nota ku n ta den industria e wlga ta turna lug, ma den haf; meskos lo sosod despues di hopi aa ora ku bini kambio radikal den sistema sindikal di Antia.
E lucha den haf tabatin su importansha. Pero lstima ku mester bisa ku tabata un kos pasahero. Pueblo a sakudi wl i un rebelin pa buska sierto rekonosementu a estay, pero obreronan sin formashon i hopi eksplot no por a "kapitalis" e movementu ak. Despues Felix Chakuto mes, ku a duna tantu...”
|
|
7 |
 |
“...32
ta keda para un banda, pero e hben kurasoleo, intelektual di apnas 29 aa di edat, ku ansha pa kumins un trabou poltiko ta djin i ta keda despues dester na Islariba pa algn tempu. Asina Mr. Dr. Moiss Frumencio Da Costa Gmez ta hasi su entrada den nos historia, no ku, ma banda di Iglesia. Den akshon poltiko s e ta forma parti i ta un di e fundadornan di Partido Katliko Kurasoleo.
Otro asuntu interesante pa menshon ta e diskushon den korant entre "un shofr" i dr. C. de la Try Ellis. E lucha intelektual ak por sierto tabata basta fuerte i ora ku dr. de la Try reklam ku e "shofr" no por ta un shofr ma hende ku kier skonde su nmber, ta result ku ta pader Reginald Dellaert O.P., e pader ku a sigui trabou di pader Verriet den Volksbond i mas tantu i prinsipalmente komo redaktor di La Union. Pader Dellaert despues di un fakansi na Hulanda ta keda nombr pa bai traha na Zuid Afrika, presisamente kaminda tin "apartheid". Esaki ta un momentu importante tambe kaminda ta kumins un kiebro entre e lite...”
|
|
8 |
 |
“...Pavert i Verriet, ounke esaki pint un poko di paternalismo, Iglesia ta esun mas yam pa probech di e oportunidat ak. Pueblo mester por bai dilanti.
E prom "Staten" ku mester a elig na aa 1937 tg tabatin masha hopi limitashon pa nos por yam un demokrasia berdadero, pero si ta un paso definitivo den e direkshon ei.
Pa por a turna parti na elekshon tabatin e siguiente eksigenshanan: bo mester ta hmber di nashonalidat hulandes bo mester tabatin un edukashon igual na 7e klas ULO f bo mester tabatin un entrada pa aa di f 1200 f mas.
Ku esaki no por bisa ku Krsou konos demokrasia for di aa 1937, pasobra di e kantidat di habitante ku ta sigur un 55.000 hende ta apnas un 2.030 so por a vota. Kantidat di hende hmber riba 25 aa tin un 28.000. Kier men ant ku mnos di 4 % di poblashon por a vota i di hende hmber un 7 % apnas. Esaki sigur no ta demokrasia.
Di otro banda tampoko e elekshon tabata pa e totalidat di asiento den staten. Di e miembronan 10 lo mester a sali eleg pa e kantidat chikitu di poblashon...”
|
|
9 |
 |
“...42
mons. Verriet si no ta mih lanta un grupo di "akshon katliko" pasobra henter poblashon ta katliko i e no tabata mira pakiko lanta un partido katliko, mas bien un partido por trese divishon den pueblo. Tg el a asept, ku tempu ta krtiku i ku mester bini ku algu ku mesora por drenta lucha poltiko. Formashon di pueblo i lidernan lo bini despues.
Eksigensha di sierto grado di instrukshon a pone ku a kore rnt Krsou pa prepar hendenan pa pasa un sorto di eksamen, ya ku e entrada di f 1200 pa aa tabata kos kasi imposibel pa alkans, pero e estudio si por a duna resultado. Miembronan di Volksbond ku asistensha di diferente otro persona a kore di Westpunt te Oost-Mons. P.I. Verriet O.P. Vikario punt pa yuda hendenan sia lesa na drechi
Apostliko. i traha sm.
CURACAOSCHE KATHOLIEKE PARTIJ (Partido Catliko Curasoleo)
Partido Catliko Curasoleo a lanta riba inisiativa di mons. Verriet, e mes a biba Volksbond na prinsipio di aanan binti, e tabata e persona ku a turna inisiativa pa lanta e prom sindikato...”
|
|
10 |
 |
“...Jan for di Hulanda pa sia nos hbennan agrikultura. Pero interes ta masha poko i e kruisvaardernan ta kumins mas bien ku un sorto di skol di fishi pa muchanan mnos privilegi. Tambe nan tin un sorto di penshonado pa hbennan di Islariba i Bonaire ku ta bai skol na Krsou, esta H.B.S., M.U.L.O. i otro tipo di skol manera ambachtschool. Agrikultura no tin interes di pueblo.
Ekonomia en general ta mehor notablemente pa gobirnu den e tempu aki: kolonia di Krsou tabatin
1910: entrada di f 854.389,- i na salida f 1.205.237,-1940: entrada ta f 11.925.660,- i na salida f 11.674,652,-
Ku e kompania di petroli ta importante pa Krsou i e otro islanan no tin duda, meskos mester bisa di Lago di Aruba naturalmente. Ant e petroli ak ta bira e base di mas importante pa nos poblashon. Asina por komprend tambe e influensha den poltika ku nombramentu di representante di refinera den Staten.
Importansha di nos haf komo puerto di trasbordo i pa abastes bapor ku kombustible (zeta awor i no mas karbon) ta duna Krsou...”
|
|
11 |
 |
“...48
konos.
Ku entrada sufisiente pa kolonia di Krsou skolnan ta oument i e "igualdat" di derecho di skol katliko ta hasi posibel pa lanta skol, pero frateman tur ku nan skol ta keda den stat pasobra parse nan no tin mag di bai traha den kunuku. Asina ta bini un skol di frater nt na rant di stat na Salia. Tur skol por bisa ta yen, pa alivi Thomascollege ta lanta Albertuscollege na Pietermaai dilanti di misa.
Mulonan ku tabata eksisti a mira nan lokalnan yena, pasobra awor obreronan, trahadnan mes por manda nan yu Mulo-onderbouw pa sigui despues e enseansa mas haltu ku nos tabata konos. Tg tur lo mester bai Punda pasobra ta den stat so tin Mulo. Den kunuku skolnan ta sigui riba e msun pa i ainda ta manten e diferensha entre skol di pomada i skol di plaka.
Conscientiesteeg 35: lokal pa ls di teora di Abs. St. Joseph.
Pa prepar hbennan pa traha ku man, Volksbond ta lanta e prom Ambachtschool St."Joseph" ku hopi sakrifisio i problema. No ta kos ku nos a konos i e idea ta reina ku skol di fishi...”
|
|
12 |
 |
“...mester no por a sigiui manera ntes, nos gobirnu i tur otro ku mester a sia i anim i motiv nos pueblo pa produs no a hasi tampoko. E mentalidat di konsumismo asina a krese muchu mas ku e temporada despues di establese-mentu di refinera di petroli.
Agrikultura no tin muchu interes di pueblo. Chinesnan i portuguesnan ta planta i nos ta konsumi. Den industria i den komersio bo ta gana mas i mas lih i ku trabou hopi bes mnos pis.
Huntu ku refinera "dk" ta probech i ta ofres basta trabou i ku bon entrada.
Nada di tur e bonansanan ak lo no keda pa despues, pa tempu di berans. Ni gobirnu no a mira kiko por hasi i e falta di vishon ta bai venga su mes den futuro no muchu leu ora ku refinera kumins ku su adaptashonnan den apnas un par di aa.
Poltika i mas poltika ta loke tur hende ta pensa riba dje.
Ta sigur ku lo por bisa hopi mas tokante di situashon ekonmiko di nos islanan, pero pa e loke ta import, esaki nos ta kalkul ta sufisiente. Ta trata di mustra e tendensha general i e influensha di e diferente...”
|
|
13 |
 |
“...korant Amigoe di Curaao tin su ofisina den "Hanch'i bientu". Despues di poko tempu e klup (Thomaskring) ta muda pa e parti ariba di edifisio di Thomas Henriquez, gran propulsor di e klup ak i doo di su Sportshop, na subida di Ser'i Klip.
E hbennan i miembronan no asina hben ta bai hunga un papel importante, den bida poltiko despues. Kisas mas ku tur e otro klup sosialnan ku Krsou konos.
Tin varios otro di e sorto di klupnan ak fuera di Club de Gezelligheid, den e edifisio famoso di Penha na entrada di haf. E balkon ku tabatin ntes, ku lternan grandi ta anunsi nmber di e klup, mester a konos hopi konbersashon ku tin di haber ku bida di nos pueblo, empresarionan, komersiantenan i hopi otro empleado haltu di gobirnu ta miembro. Pero edifisio no sa papia, ni registr...”
|
|
14 |
 |
“...Sindikato pa Obreronan den Industria. Ta kumins organis hende di tur sorto di fishi i algun ku ta traha den industria, pero esakinan ta masha poko. Inisiativa ta sali di e luchador den Partido Catlico Curasoleo Elias A. Rmer, asist pa dos hben: un ruman di dr. da Costa Gomez i e otro un maestro di skol (Jacob van Koetsveld). E hendenan ak a hasi tur nan posibel, pero nt den tempu di hopi problema pa organisashon di obreronan, ya ku esakinan ta pasando un temporada basta bon ekonmikamente, ku entrada sufisiente, ounke sin previshonnan sosial, ku gran parti ta deskonos ainda. E "R.K. Verbond van Werknemers in de Industrie" ta manda un aviso pa C.P.I.M. anunsiando nan eksistensha, pero ni kontesta nan no ta bal. Tin un "werknemersraad" i pa empresa di refinera esei ta sufisiente. Sin sosten di klero, al kontrario hasta mofa tabatin hasi di e grupo ak, tabata imposibel keda eksisti pa muchu tempu.
Bida Kultural
Ak si nos ta bai tende otro zonido. No ta kuestion di lucha, no ta kuestion di prinsipio...”
|
|
15 |
 |
“...Venezuela, a kumins ku rekonstrukshon di loke awe nos konos komo El Silencio. Antesnan aya tabata blkinan di edifisio grandi, sentro di prostitushon. Awor ta basha tur kas abou pa lanta edifisionan nobo. E pober infelisnan bib einan mester a buska un salida i a plama rnt Caracas. Pero dimes Krsou a result tambe un oportunidat di oro. Na kantidat aeroplano ta trese e loke nan a yega di yama "quincedias" pasobra tabata duna permit pa apnas nan keda 15 dia. Ku e kantidat ku tin kaba ta di komprend ku entrada ta mengua pa e hendenan ak i esei a pone ku bo por a haa e hendenan ak dilanti di skol di mucha hmber ora skol kaba. Sirtamente tabata un eksperensha doloroso i ku no a laga di tin su influensha funesto riba moralidat en general. E situashon ak a bin forsa kreashon di un kampo di prostitushon na Krsou banda di aeropuerto, maske ta despues di guera i ora ku ya situashon no tabata meskos mas....”
|
|
16 |
 |
“...situashon di sumishon na loke ta "poder", tantu gubernamental (tempu di ful kolonialismo), komo religioso ("shon pastor"), ekonmiko ("shon grandi"), sosial-rasial ("Shon blanku") ta sigui reina. Esaki ta sosed prinsipalmente ku yu di Krsou di kunuku i otronan mas humilde di barionan bieu di stat.
E grupo di trahad di industria, habitante di barionan nobo, ta mas independiente, kisas dor di e kontakto ku tantu estranhero, pero tambe pa e situashon di independensha ekonmiko dor di trabou vast i entrada sigur na forma di salario. E hendenan ak dimes ta opone kontra e tantu "shonnan" ku tin. Pero na mes tempu kier imit e mes "shonnan" ei. E gana di identifik ku e "grandinan" f porlomnos esnan ku nan ta konsider ku tin sierto "kos" (kol, kabei, posishon, plaka) ku nan mes no tin, ta den tur gremio sin eksepshon. Gran ironia di bida esaki, pa falta di un formashon mas humano. Den poltika nos ta bai topa ku e abilidat di e mes "shonnan" ak ku ta bai kontrol pa basta tempu, parti di e pueblo (pr...”
|
|
17 |
 |
“...Shell tabata nifik pa ekonomia mundial ni pa nos gobirnu. Loke ta import nos ta pa mira kiko e ta trese pa e pueblo mes direktamente. Gobirnu sigur ta probech di e entradanan ku tin di parti di refinamentu di petroli i negoshinan ku ta krese. Tg no tin muchu atenshon pa un trabou di desaroyo ekonmiko. Tampoko ta atend debidamente ku e nivel di belasting ku tantu refinera komo otronan ku ta probech di e situashon. Den Staten e bos di algun persona ku kier oumento di belasting pa esnan ku tin mas entrada no ta haa oido. Miembronan di Staten f no tin idea di e situashon f loke kisas ta mas pi no tin vishon pa un futuro di ekonomia di nos pueblo.
Un bonansa den pueblo ta innegable. Konsekuentemente e idea di ta un hende riba su mes, sin tin mester di kana buska asistensha serka otro ta un echo....”
|
|
18 |
 |
“...83
Ma e pueblo ku nunka a sia spar ni yuda su mes, ni muchu mnos kumins un empresa ku no ta un fishi, no sa drechi kiko hasi ku loke e tin. Asina ta ku e ta gasta bai. Negoshinan ta krese i e pueblo ta gasta kedando sin muchu reserva.
Mientrastantu den mundu kos ta kambia i Krsou ta keda ketu keriendo ku tur kos lo sigui drei manera e tabata ltimamente.
Turistanan, ku despues di guera ta kumins bini Krsou, no ta e mes tipo di ntes. Si promnan ay ta hende ku hopi entrada ta bini ku barkunan manera esnan di Grace Line (e bapor "Santa'nan) awor ta hende mas humilde ta bini, ta empleadonan ta kumins muf di un parti pa otro. Dimes ku e kantidat ta oument pero ta difsil pa nos bisa si empresa i negoshinan ta probech meskos. Di parti di Korsou tin un idea pa kumins ku trahamentu di hotl, pero e prinsipio riba Rif ku e fantasma di "Stuyvesanthotel" ku mester tabata di luho, no a yega mas aleu ku e fundeshi ku tabata senk riba rif. Falta di vishon f di konosementu of di tur dos? Otro hende lo mester...”
|
|
19 |
 |
“...85
preparashon nesesario. No ta frater so tin, hasta mayor parti di dosentenan ta laiko, un kambio esaki hopi grandi den sistema eskolar te awor ak. Pa mucha muhnan ainda no tin oportunidat, pasobra kontrario na A.M.S. di gobirnu Radulphuscollege ainda ta pa mucha hmber so.
Un problema ku lo mester a keda solushon ta e kaso di H.H.S. (hogere handelsschool?) ku no tabata duna entrada na enseansa universitario ni na skolnan superior di enseansa na Hulanda. Atrobe ta mira ku ta tee mas kuenta ku e nesesidatnan di e gremio di esnan mas haltu den komunidat i no presisamente di e pueblo, ku tin deseo di avans. Ku diploma di H.H.S. e hbennan ku bai studia na Hulanda tabatin di bolbe sigui un aa mas pa pasa nan H.B.S.-A. Den un reunion den Club S. Tarcisio na Santa Famia, algun akadmiko antiano a lanta fuertemente kontra e sistema ak i a logra ku a bin kambio pa hasi di Radulphus un H.B.S.-A i B.
Radulphus college na Cas Corweg, despues di tabata dilanti di Thomascollege den
algun barak.
Despues...”
|
|
20 |
 |
“...ei banda mes na Rif. Hbennan ku sigui un kurso espesial (V.M.T.O., Voorbereidend Middelbaar Technisch Onderwijs) lo por yega na pasa un eksamen pa por sigui enseansa tkniko sekundario na Hulanda (M.T.S.), pero ta masha poko por logra, pasobra e programa di skol di fishi no tabata kontempl posibilidat pa instrukshon mas ay. Na Isla ta eksisti "bedrijfschool" kaminda ta prepar muchanan pa traha den refinera i diferente hben ku sali di A.B.S. St. Jozef ta sigui nan formashon tkniko na e skol ei.
Entrada di M.M.S. awe "Maria Immaculata Liceum".
Di Ambachtschool St. Jozef nos mester bisa ku ta e prom skol ku a kumins ku e vak "maatschappijleer". Buskando un manera pa interes adapt nos enseansa di religion, hasi mas algu "vivensial" a disid tempu di direktor van Geelen, pa trese un kambio i duna den delaster aa na lug di ls di religion sin mas, un introdukshon den ideanan sosial. Esaki no a bai sin diskushon fuerte ku direktor di skol i hasta obispu Zeppenfeldt a kai den e asuntu, pero maatschappijleer...”
|
|