1 |
 |
“...un gran debakle ora ku obreronan a lanta i a kima gran parti di nos stat.
Un pueblo ta meskos ku hende. E ta nase i krese i den su kresementu tin influensha di su ambiente, di susesonan anterior den su historia; tur ta determin hopi bia su futuro.
Tirando un bista atras nos lo por mira den futuro si nos buska rais di e susesonan i e loke a motiv un sierto manera di biba i aktua.
Pueblo di Korsou den esaki no ta diferente di otro pueblonan mas grandi. Wl por bisa ku pa pueblo antiano i kurasoleo en partikular nos ta haa mas difikultat i na mes momentu mas fasilidat ku den otro kasonan.
Mas difikultat pasobra riba un poblashon ku na aa 1900 tabata yega m.o.m. 30.000 habitante i ya pa aa 1980 ku un total di m.o.m. 140.000 nos ta haa un komunidat hopi diferensha pa motibu di nashonalidat (un 50 asina), di rasa, di status sosial i ekonmiko i di masha poko reflekshon krtiko di su mes. Un bida ku ta asept tur kos manera e ta bini, sin problema, sin buska di kon ni nada. Asina ta i no tin pakiko...”
|
|
2 |
 |
“...i e eksigenshanan pa aktua komo maestro/a no ta garantis un labor edukativo di mas haltu, e motivashon si ta mas di loke por a spera den masha hopi kaso. E supsidio ak no ta fsil pa opten. Ora ku gobernador propon un supsidio pa skolnan di mishon, Koloniale Raad kier eksig pa maestronan "no sia kos ku ta kontrario na rspt deb na otro religionnan". Algu ku awe ta parse lgiko, pero ku no ta nesesario pone komo kondishon pa supsidio. Despues tin kontra pa duna supsidio mes. Ora gobernador van Beek en Donk rebah e suma ku el a pidi ta logra tg konsentimentu di Raad, e ta keda satisfecho i konten tu pasobra a logra algu.
Henter e periodo di gobernador Brantjes (gobernador di 1921 pa 1928) instrukshon ta un di e problemanan grandi te ora logra rekonosementu di skol partikular (lesa katliko).
Por ta ku resentimentu di parti di e "Shonnan" di ntes ku a mira nan katibu bira "hende ku derecho" ta loke a pone e poltika kolonial bira anti-katliko na Krsou? Mas bien miedu pa no prd e posishon privilegi...”
|
|
3 |
 |
“...Domingo i otro luganan. Obra di man, ku por kompet ku hopi obra maestra den eksterior, t'ei ainda pa demostr habilidat di nos hendenan. Un bishita na museo di Krsou ta mustra nos kashi, kama, mesa i stul. Mira e konfeshonario den misa di Santa Famia i hopi otro kos mas. Lstima ku hopi hulandes a kumpra kantidat di nos mueble bieu pa hiba "madre patria" enpobresiendo asina nos balornan kultural, ma un konsuelo ta keda, ku sikiera fo'i tera nan ta mira i apresi ken nos ta.
Trabou di plat i filigrana en partikular, ta hopi apresi i tin kantidat di obra ainda ku ta bolbe kobra interes den tempu moderno.
Otro fishinan manera sneiru, sapat ta importante i ta sia muchanan na "wenkel", manera tabata bisa, despues di skol.
Trahamentu di sombr den kunuku.
Trahamentu di sombr di kabana, esta sombr di Panama, ta importante pa Krsou i ta yuda ekonomia. Mas bien ta trabou di hende muh na kas. Machi bieu i hopi mas ta sinta traha sombr na kantidat ku ta bende por mayor. Tin skol di sombr ku diploma di diferente...”
|
|
4 |
 |
“...ekonmiko komersial ta bai perd pa e yu di pueblo, hende di kol i generalmente katliko.
Un di e pakusnan mas fam, tabata den Hanch'i Bientu "La Moda de Paris" di famia de Windt. Nan a keda manten nan spesialidat di artkulo di kalidat i pa kasamentu, risibimentu i boutiso. Ta ei hendenan tabata pasa pa kumpra tela, nan kanchi i sapatu fini.
Den Kaya Grandi di Otrobanda mes a bin lanta na skina di Sebastopol e tienda, fereteria ku tur kos pa konstrukshon di kas, "Koperativa (Cooperatieve Vereniging en Nijverheid)" konos komo "wenkel di pader".
Ya pa aa 1937, ora ku prom elekshon poltiko turna lug, e pueblo no tin nada di bisa kasi den asuntu di produkshon ekonmiko i su forsa a kaba. Algu di mueble nan ta traha ainda den pueblo i algn otro fishi ta sigui eksist hibando un bida hopi difsil pa kompet ku kos di af. Komersio di pueblo den Otrobanda ta pasa pa man di estranhero, ku a bin estables na Krsou i bira parti di pueblo.
Tg tin un kos ku pueblo ta haa i sigui haa ku lo por yud' bai dilanti...”
|
|
5 |
 |
“...un fishi), den nan ora liber ta haa sierto edukashon sviko kultural i religioso. Nan ta un sorto di trabou konos komo "patronato", algu hopi konos na Hulanda. Ta un adaptashon simpel di e prinsipio di trabou sosial di Iglesia na Europa. Te ainda por mira edifisionan kaminda hbennan por aloh ora nan ta leu for di kas f no tin kaminda pa keda. Aki e trabou tabata mas simpel, pero tg a duna formashon na esnan ku lo a keda tras sigur.
Meskos tambe nos ta mira lanta e famoso "Coperatieve Vereniging en Nijverheid" konos despues ku e nmber "wenkel di pader". Un tem koperativa tabata traha alpargata i kabuya ku tabata bende ku Venezuela. Despues tabata bende tur sorto di artkulo pa traha i frf kas, di klabu te hrmnt, frf i semnt, panchi etc. Mas lat koperativa a bira un fereteria so i un banda tabatin un bendementu di artkulonan religioso manera imhen di santu, rosario, buki di misa, prenchi, e famoso "mariposa" pa sende na santu (produkshon ta para i laga lug pa bendementu pa konsumid. Mariposa...”
|
|
6 |
 |
“... ku orientashon general. La Union di tur korant di Iglesia, redakt pa pader Verriet mes, tabata un instrumento di lucha i lucha tin bia fuerte, na defensa i propagashon di doktrina di Iglesia i di derechonan di pueblo. Ta e korant ku hasta a publik tradukshon di ensklikanan sosial i direktivanan di Roma den asuntu sosial manera Rerum Novarum.
Pa hbennan i muchanan di skol tin tur sorto di organisashon religioso manera Kongregashi di la Birgen, Kruzada Eukarstiko i korant pa hbennan manera "Hou en Trouw", redakt pa frateman di Tilburg, na hulandes i na Thomascollege tabatin otro revista di frateman bon konos ku ta "Engelbewaarder".
Riba tereno kultural sigur Iglesia tabata hopi aktivo. Ademas di e korant i revistanan i otro tipo di organisashon, nos a konos na fin di aanan 20 e Teatro Brion, den "kur di obispu", m.o.m. kaminda awe tin e edifisio ku tabata kapl di suman di Martinusgesticht. Esaki obra di pader Koenen O.P., ku a interes pa buska fondo i realis e obra ak, ku a yuda hendenan...”
|
|
7 |
 |
“...di ofisina i mostrador). E sindikato aki pa trahad di pakus, tienda i ofisina a keda funda na 1934. E tempunan ay pakus i tienda tabata keda habri for di mainta masha tempran te anochi hopi lat. No tin djasabra ni djadumingu liber. Te nueb'or di anochi por a pasa kumpra kos den tienda i pakus. Pa e trabou ku e sindikato aki SCEOM a hasi i nan reklamonan, ta logra ku djadumingu ta bira dia liber i no tin asuntu di keda habri te anochi lat mas. Un prinsipio di legislashon sosial masha importante en kuanto oranan di trabou ta kumins asina. E rapport Verwey ta papia palabra bon kla enkuanto legislashon sosial na Krsou i den kolonia. (Un di e miembronan di SCEOM ku despues a bira masha konos den pueblo ta Ciro Kroon, miembro di staten, eilandsraad, diputado pa isla di Krsou, minister i prom minister.)
Tur e gruponan ak ta mas bien trahad ku nos no por klasifik manera nos a nota anteriormente komo "proletario". No ta hende ku ta traha den industria i mas bien tur ta hende ku tin di haber ku "hende"...”
|
|
8 |
 |
“...loke ta trabou di Iglesia. T'e a sali den e lucha durante wlga den haf, tambe algn otro adulto hben manera Jos Maria Kroon ("Shon Djs"), Constan Casiano, Johan Rib, John de Jongh botikario di "Botika del Pueblo", Ismael Cardse, Juan Barnier, Eduardo Jansen i diferente otro mas. Di esakinan John Sprockel ta drenta Koloniale Raad, a pesar di ta hende di kol skur katliko i despues ta bira miembro i presidente di Staten. Jose M. Kroon tambe ta bira miembro di Staten despues.
(c) Coperatieve Vereniging en Nijverheid 1905.
Fund pa pader v.d. Pavert O.P. ta un koperativa di produkshon, por lo mnos esei ta e idea original. Ta traha kabuya i alpargata. Tambe ta result ku tin nesesidat di artkulo pa traha i pa drecha kas i asina tin alabes negoshi, esta ta bende kabuya, hrmnt, klabu etc, pero poko poko tambe artkulo pa kas i skol, un fereteria kompleto ku frf, kalki, wea di funchi, konf i tambe naturalmente artkulo religioso manera prenchi, medaya, buki di misa etc. Na dado momentu Koperativa f "wenkel...”
|
|
9 |
 |
“...hopi kos ofer.
Kulturalmente ainda religion katliko tin hopi ta hasi, no solamente den enseansa, kuido di enfrmo, ma tambe ku su trabou organisatorio di gruponan den pueblo, pero aki tambe kolonialismo ta hunga un papel hopi grandi. E paternalismo remarkable ta keda manifest te den organisashonnan obrero i manera lo result despues asta den organisashon poltiko. Pueblo lo mester bai vota pero hende por puntra su mes, manera hopi a hasi: e ta prepar? Un pueblo part, divid den tantu grupo, por papia en berdat di un solo pueblo? Mnos ainda awor ku den poko tempu a bini tantsimo hende di af, imigrantenan ku ta estables pa saka rais na Krsou, tin futuro? Lo ta fsil pa bai enfrent un bida totalmente diferente di esun di prom aanan di siglo binti? Tur esaki, e problema i e posibilidatnan ta bai manifest nan mes den e temporadanan ku ta sigui....”
|
|
10 |
 |
“...mas tantu?
Atrobe nos ta haa un trabou importante i seal di vishon di obispu Verriet. E ta laga bini Kruisvaarders di St. Jan for di Hulanda pa sia nos hbennan agrikultura. Pero interes ta masha poko i e kruisvaardernan ta kumins mas bien ku un sorto di skol di fishi pa muchanan mnos privilegi. Tambe nan tin un sorto di penshonado pa hbennan di Islariba i Bonaire ku ta bai skol na Krsou, esta H.B.S., M.U.L.O. i otro tipo di skol manera ambachtschool. Agrikultura no tin interes di pueblo.
Ekonomia en general ta mehor notablemente pa gobirnu den e tempu aki: kolonia di Krsou tabatin
1910: entrada di f 854.389,- i na salida f 1.205.237,-1940: entrada ta f 11.925.660,- i na salida f 11.674,652,-
Ku e kompania di petroli ta importante pa Krsou i e otro islanan no tin duda, meskos mester bisa di Lago di Aruba naturalmente. Ant e petroli ak ta bira e base di mas importante pa nos poblashon. Asina por komprend tambe e influensha den poltika ku nombramentu di representante di refinera den Staten.
...”
|
|
11 |
 |
“...ta di gran influensha riba mentalidat i manera di biba di un pueblo. Lo mester nota esei den e aspektonan importante di bida, manera den religion, den poltika i kultura en general.
E Korsou chikitu, ku poblashon berdaderamente kosmopolita, fsilmente por probech di e situashonnan ak. Komunikashon va radio a trese Venezuela i Merka hopi serka. Islanan un ku otro, pa medio di vuelonan ta limit e tempu largu pa pasa i tuma kontakto di un isla ku otro. Korant, medio importante di komunikashon ta sali diariamente ku notisia di rnt mundu i tur loke ta pasa den nos mes lug. Kantidat di estranhero sld ta keda no solamente manera turista pa un par di dia, ma simannan i lunanan largu i ta trese mas apertura. Mester rekonos s ku no ta tur e kosnan ak a traha na fabor di elevashon moral di nos pueblo, pero no por nenga ku avanse en berdat ta tuma lug masha rpido mes den tur otro sentido: Vishon di nos hendenan ta amplia i ta keda dirig riba un mundu te awor masha redus i distante mes. Ku duele mester...”
|
|
12 |
 |
“...62
un of otro manera a haa nan mes den problema ku klero. Problema di ki sorto ku ta. Eseinan lo por bin result un atrakshon, pasobra generalmente ta hendenan ku kurashi, ku tin sierto sentido kritiko. Hendenan ku porlomnos por kontrarest e influensha di klero un poko. Ku bista di hende ta kai riba maznnan ta mas ku lgiko i eseinan ta den dos part, dos lozji esta "Igualdat", banda di awa di Rif i lozji "de Vergenoeging", di hendenan di kol mas kla, en general, porlomnos di un status sosial mas eleva. Aki diferente di e famianan protestant, desendiente di kolonisadnan di ntes ta miembro. Un chns pues tin sigur, si por logra atra e gruponan ak.
A lanta un grupo (srkulo) di estudio (prinsipio di formashon di lider na diferente parti di mundu). Naturalmente poltika ta un di e puntonan importante di diskushon. Diferente hben ta djin i si nos no ta kibok tambe e hben dinmiko Ciro D. Kroon.
Komo regalo for di shelu ta present un problema denter di e organisashon di korfbal di K.S.C. Un klup ku...”
|
|
13 |
 |
“...destruktivo riba e loke staten ta hasi i na momentunan mas inoportuno, tambe direktamente ta nombra algun miembro di klero ku tabata hopi negativo den nan ekspreshonnan enkuanto Partido Catlico Curasoleo. (Ripar ku nos ta nombra konstan temen te e partido ku su nmber kompleto pa evit konfushon ku e Partido Katliko di Pueblo ku despues ta bai lanta i no ta simplemente siguimentu di e mes partido bou di otro nmber, ma un partido kompletamente nobo!).
Durante 1945 ta sali un serie di artkulo den Beurs en Nieuwsberichten, pidiendo mas libertat individual. Libertat prinsipalmente pa empresanan (krda e akshonnan di konseho kolonial kontra leinan sosial). Tg, apesar di tur...”
|
|
14 |
 |
“...di habri for di e organisashonnan netamente katliko. Nos no ta Hulanda. Frater Andreas ku a mira su klup SITHOC ta krese, kier afili na C.V.B.. Tin problema, pasobra ta un idea kontrario na e loke ku klero tabata dese. Di mons. Verriet nunka nos no a haa sa kiko tabata su opinion. Tabatin kos muchu mas importante ta sosed tambe e tempu aki, di tal manera ku lo e no tabatin muchu atenshon pa e problema menor aki. Esei lo por a duna nos un impreshon mas eksakto di pensamentu di e gran figura ak.
En todo kaso e glpi ak pa K.S.C. tambe tabata duru i henter e trabou hasi, for di e momentu ak ta haa un sla i ta kumins debilit. No tantu pa e hecho mes, sino pa e tendensha di kibra ku paternalismo.
Un kos importante pa Iglesia ta e kaso di Amigoe di Curaao ku a bira diario. E korant ak ku ta hopi les mes pa tur esnan ku sa algu di hulandes, tin un redaktor ku no tin miedu di enfrent hasta gobernador. Korant den tempu di guera ta sali ku hopi kolumna bash, ku lter grandi skirbi "censuur", e sensura...”
|
|
15 |
 |
“...einan mester a buska un salida i a plama rnt Caracas. Pero dimes Krsou a result tambe un oportunidat di oro. Na kantidat aeroplano ta trese e loke nan a yega di yama "quincedias" pasobra tabata duna permit pa apnas nan keda 15 dia. Ku e kantidat ku tin kaba ta di komprend ku entrada ta mengua pa e hendenan ak i esei a pone ku bo por a haa e hendenan ak dilanti di skol di mucha hmber ora skol kaba. Sirtamente tabata un eksperensha doloroso i ku no a laga di tin su influensha funesto riba moralidat en general. E situashon ak a bin forsa kreashon di un kampo di prostitushon na Krsou banda di aeropuerto, maske ta despues di guera i ora ku ya situashon no tabata meskos mas....”
|
|
16 |
 |
“...Den e situashon ambivalente ak nos pueblo mester sigui. Di dos Guera Mundial ta kaba i ta un mundu nobo ta bai lanta for di e destrukshon makabro ku tabatin na Europa i a pone henter mundu sufri. Krsou tambe ta bai sali di guera kambi radikalmente.
1. cf. Kasteel, dr. Annemarie: "Staatkundige ontwikkeling der Nederlandse Antillen" pg 74s.
2. Despues ta publik e artkulonan ak den forma di foyeto.
3. dr. Johan Hartog, doktor den teologa oriental, hmber inteligente i hopi independiente ta redaktor en hefe di "Amigoe di Curaao" durante di dos guera mundial, den e temporada aki korant Amigoe ta bira diario. E no ta muchu amigu di gobernador Kasteel ni di klero. Despues di guera e ta traha na biblioteka pbliko di Krsou i Aruba i ta skirbi diferente obra di historia di nos islanan te na su penshun. E ta kas ku Elisabeth Wouters, yu di eks-gober-nador. Aktualmente e ta biba na Salzburg, Austria....”
|
|
17 |
 |
“...hendenan ku ta traha riba Isla i e ta hasi misa na Asiento, pero generalmente ta un par di hulandes ta asist. Pero organisashon sosial (sindikal) no ta eksisti i kasi no por tampoko pa e dominio ku kompania tin riba tur kos.
Tin sirtamente un divishon bon mark den pueblo entre e masa humilde i e masa obrero, proletario. Pero e pueblo (e masa humilde) i den su gran mayora hende muh, ainda ta forma e parti ku ta asept religion i religiosonan siegamente i den nan no tin sintimentu di rebelda. Pueblo en general despues di elekshon ta warda riba algu, ma e mes no sa kiko.
Ta tempu pa un "profeta" lanta den pueblo. Un hende ku lo por mustra riba e posibel rekuperashon di su propio balornan i su propio identidat, ku e ta bai prdiendo mas i mas. Awor mr. dr. Moiss Frumencio Da Costa Gomez, kende ya a demostr su kapasidat tantu intelektual, komo di luchado pa pueblo ta haa su chns. E ta komprend ku su oportunidat ta present. E kier bai mustra pueblo ku e mes, nas di kuna humilde, tin algu pa ofres...”
|
|
18 |
 |
“...78
siendo representante di Krsou,un djadumingu atardi na su kas, e ta lanta para i lesa un poesia presioso ku el a kaba di skirbi. Ora el kaba di deklam' pa nos, un poesia ku ta trata e tema Mama en general, su Mama mes, Mama Krsou i si nos ta krda bon hasta Mama Maria, ora ku a pidiele e papel ku e tabatin den su man, el a bira bisa ku kara serio: "n esaki ta poesia numa" i ta sker e papel na pida pida chikitu i ta tire den kos di sushi. Pa Gomez ta poltika tin balor, saka e yu di Krsou for di bou di tutela di otro (Hulanda) pa e para riba su mes pia. Gomez no kier ta poeta ma poltiko, yu di Krsou.
Ta parse nos ku e situashon generalis den nos pueblo di Krsou ta, ku nos ta kere ku skol ta duna e formashon nesesario. Esaki ta simplemente un kibokashon grandi. Hende ta sia, bai skol, pa despues gana su sn. Ni skol katliko no tin e interes ak di un formashon sosial humano, ni na ni despues di skol. Mester rekonos ku den St. Thomaskring, fund for di aanan binti, tabatin algu, ounke no muchu...”
|
|
19 |
 |
“...(Nationale Havenarbeiders Unie). (1948)1 Sindikatonan awor ta bai bira simplemente un organisashon mas, ku lo yuda, pa haa voto i gana elekshon. Ma no ta partido Nashonal so, partido Demokraat tambe ta bai lanta su sindikatonan. Den haf e trahad riba boto di lots i riba brg, un grupo chik ta bai ku Demokraat. Ta un grupo ku por kompar mas bien ku e obrero industrial, e voorman i su trahad den haf ta di e pueblo simpel humilde. Asina ta bai result ku tin dos grupo: N.H.U. i U.S.H.P. (Unie van Stuwadoors en Havendienst Personeel). Den kasi tur ramo ta bai result meskos: dos tipo di sindikato kada un ku kol di su partido.
Na Mijnmaatschappij ta bai yega na un wlga, ku lo demostr klaramente e interes politiko ku kier mete i dirig sindikalismo. Geoffrey Stewart i Dixie Blaisse (tur dos ingls) ta para na kabes di un wlga ku a estay na Nieuwpoort. Gomez ta defend un posishon, ku hende no por komprend sin konos e wega poltiko. Un artkulo di lei nan ta aplik di tal manera ku ta hasi e wlga ilegal. (Hendenan...”
|
|
20 |
 |
“...basta, sigur no ta formando lider den sentido sosial. Sindikalismo ku ta un nesesidat den tur pueblo moderno, ta lanta wl, pero ta sigui riba e mesun pia ku ntes, ku otro hendenan tras di teln ku ta maneh henter e asuntu, frustrando asina e trabou sindikal mes.
Ta den e kondishon ak Korsou tin di bai firma un Statuut" nobo pa Reino Hulandes ku ta bai duna Korsou i e otro islanan nan outonomia asina tantu dese pa un kantidat di hende, ounke no tur.
1. cf. Regeringsvoorlichtingsdienst: Werknemers en werkgeversorganisaties in de Nederlandse Antillen, p. 109...”
|
|