1 |
 |
“...n chiki ta bai kaba.............. 11
4. Religion un yudansa pa pueblo............................ 14
5. Skolnan por bira nos forsa, ma kon?...................... 23
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural ........... 27
Resumiendo .............................................. 36
II. KORSOU TA BAI DRENTA ERA DI DEMOKRASIA
(1936-1940) ' 37
1. Poblashon di Korsou: afirmashon di proletariado.......... 37
2. Di kolonialismo pa un prinsipio di demokrasia parsial.... 41
3. Rikunan nobo i ekonomia industrial....................... 44
4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo
ta reina................................................. 46
5. Enseansa popular ....................................... 47
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.......... 50
Resumiendo .............................................. 56
III. KORSOU DURANTE DI DOS GERA MUNDIAL
I IMEDIATAMENTE DESPUES (1940-1950) 57
1. Kambio di mentalidat den pueblo ......................... 58
2. Partidonan...”
|
|
2 |
 |
“... 95
3. Ekonomia sin futuro? ................................... 99
4. Religion f poltika?................................... 101
5. Instrukshon pa un posibel futuro........................ 103
6. Trabou sosial: organisashonnan nobo .................... 104
Resumiendo .............................................. 113
VI. EPOKA DI KAMBIO (1960 +1969) 115
1. Korsou ta haa otro tipo di lider....................... 115
2. Wega pa poder poltiko ta kondus na rebelda........... 118
3. Ekonomia, problema insuperabel ......................... 121
4. Falta di religion of falta di formashon sosial? ........ 123
5. Pueblo instru anda no ta pueblo eduk................. 124
6. Sindikalismo birando fuerte, pero divid................ 126
Resumiendo .............................................. 134
VII. EKSPLOSHON DEN KORSOU
I SU KONSEKUENSHANAN (1969-1975) 135
1. Un pueblo ta prd kabes i ta destru su lug .......... 136
2. Poltika kier sigui hunga ku sintimentu di pueblo....... 138
3. Ekonomia ta stanka...”
|
|
3 |
 |
“...vii
VIII. DESPUES DI 30 DI MEI 1969: AWOR KIKO? (1975 ) 145
1. Pueblo deskonsert .................................. 145
2. Aktornan riba esenario poltiko ta kambia, e mes
presentashon ta sigui................................ 146
3. Ekonomia buskando rutanan nobo ...................... 150
4. Religion: retroseso of purifikashon?................. 152
5. Enseansa ta sigui avans; mes falta di adaptashon... 154
6. Pueblo tin su organisashonnan, ma ainda tin falta di lider 156
OPSERVASHON FINAL 159
BIBLIOGRAFIA 161
SUMMARY 163...”
|
|
4 |
 |
“..."madre patria" enpobresiendo asina nos balornan kultural, ma un konsuelo ta keda, ku sikiera fo'i tera nan ta mira i apresi ken nos ta.
Trabou di plat i filigrana en partikular, ta hopi apresi i tin kantidat di obra ainda ku ta bolbe kobra interes den tempu moderno.
Otro fishinan manera sneiru, sapat ta importante i ta sia muchanan na "wenkel", manera tabata bisa, despues di skol.
Trahamentu di sombr den kunuku.
Trahamentu di sombr di kabana, esta sombr di Panama, ta importante pa Krsou i ta yuda ekonomia. Mas bien ta trabou di hende muh na kas. Machi bieu i hopi mas ta sinta traha sombr na kantidat ku ta bende por mayor. Tin skol di sombr ku diploma di diferente grado. Ta import kabana na gran eskala. Importansha di e industria kasero ak nos por nota na su eksportashon:...”
|
|
5 |
 |
“...par di balandra ku ta nabeg entre e islanan di Korsou, Aruba i Boneiru, ta prd bida.
Meskos ku kunukeronan ta buska un bida mas fsil i sigur den refinera, asina tambe hendenan di fishi ta mira kos di "af" pone nan prd oportunidat, preis muchu mas barata ku loke nan ta pidi pa artesana lokal ta bai kaba ku e produkshon na Korsou. Problema pa haa kabana na drechi tambe ta pone ku trahamentu di sombr ta prd interes.
E pueblo simpel, hende di kol i katliko, poko poko ta mira su partisipashon den ekonomia di nos pais bai atras i e ta keda redus na simpel konsumidor. Pueblo ta prd atrobe algu di su mes, su kreatividat i su partisipashon personal den produkshon ekonmiko di su pas. Pakusnan ta bai turna ofer pa ofres na pueblo loke ntes e mes tabata produs. Si ntes e tabata kome su bonchi i mainshi chiki awor e ta bai haa tur sorto di kos na bleki, si ntes e tabata laga kose su flus i su shimis, awor ta drenta pakus ku sn i sali ku loke bo ke.
Komersiantenan den Otrobanda semper tabata domin Kaya...”
|
|
6 |
 |
“...pueblo no tin nada di bisa kasi den asuntu di produkshon ekonmiko i su forsa a kaba. Algu di mueble nan ta traha ainda den pueblo i algn otro fishi ta sigui eksist hibando un bida hopi difsil pa kompet ku kos di af. Komersio di pueblo den Otrobanda ta pasa pa man di estranhero, ku a bin estables na Krsou i bira parti di pueblo.
Tg tin un kos ku pueblo ta haa i sigui haa ku lo por yud' bai dilanti i esei ta su enseansa, su skolnan. Pero lo e mester prepar su mes awor na un manera pa turna parti na ekonomia di "sirbishi", un forma ku te awor e no a praktik muchu.
4. Religion un yudansa pa pueblo?
Den pueblo di Krsou Iglesia Katliko semper tabatin un influensha hopi grandi. No den asuntunan di gobirnu, ma mas bien den e pueblo mes. Despues di spanan ku di mes tabata interes pa e pueblo bira katliko a bini Hulandesnan ku nan West Indische Compagnie, netamente protestant i sin ningn interes pa e pueblo simpel komun. Nan por a bira "kristian" i e komersiantenan grandi di e kompania hulandes a permit...”
|
|
7 |
 |
“...30
ta purba sia hendenan spar, no ta fsil i no tin sn tampoko pa spar muchu kos. Ma e fondo di asistensha den kaso di enfrmedat, o un ke otro kalamidat ta yuda hopi, pa saka famianan di problema, pasobra no tabatin ningn sorto di previshon sosial.
E situashon ta bai drechando pa pueblo finansieramente unabes ku tin industria petrolero i ekonomia ta haa un bida. E fondo "San Antonio" no por manten su mes pa muchu tempu i ta dispars.
Poko poko ideanan di Volksbond ta keda realis pa gran parti. No ta tur kos grandi ta kumins mesora. Ta hasi algn kos chikitu pa pueblo, ta tee velada (obra teatral, reunion i "show" manera nos ta bisa awe), ta traha riba elevashon di kultura (velada, korant i e banda Excelsior bou di guia di Constan Casiano) i ta sali na defensa di derechonan di pueblo. Informashon tantu lokal komo internashonal ta bira kos di tur dia i ta nan korant La Union ta inform pueblo. Mintrastantu ta trahando na plannan mas grandi: kas pa pueblo, skol di fishi i sindikalismo ya mas al...”
|
|
8 |
 |
“...37
II
Krsou ta Bai Drenta Era di Demokrasia
1. Poblashon di Krsou : afirmashon di proletariado.-
2. Di kolonialismo pa demokrasia parsial 3. Rikunan nobo i ekonomia industrial. 4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo ta reina. 5. Enseansa popular. -
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.
E periodo ku nos ta bai drenta awor ta di un par di aa numa. Hopi kambio prepar for di prinsipio di siglo ta bai turna lug. Ta tempu di transishon grandi ku influensha enorme. Blknan ta preparando pa lucha riba tereno poltiko i religioso, tambe lo kumins mira un indisio di un desaroyo sosial. Lstima no tin nada di ideologa ainda, ni di prinsipio, sino ta un "pragmatismo" ta reina, loke ta kumbin na e momentu presiso. Ta den e kondishonnan ak pueblo ta bai purba algu di demokrasia.
1. Poblashon di Korsou: Afirmashon di Proletariado
Prom ku di dos gera mundial tin un kresementu di poblashon hopi grandi manera nos a mira kaba, pero awor e mesun tendensha ta sigui. Prinsipalmente dor...”
|
|
9 |
 |
“...kumins, meskos ku na Krsou.)
Sin eksperensha i ku poder limit ta difsil pa Staten hasi muchu kos. Un di e areglonan mas importante ta e oumento di kantidat di votadnan.
Por ripar, ku Krsou ta sigui eksaktamente tur kos ku Hulanda tin, aya tin R. K. Staatspartij i nos tambe un Partido Catlico Curasoleo. E situashon aki no por dura muchu i pronto mas lih di loke hende ta pensa lo bini un kambio drstiko.
Transishon di kolonialismo pa demokrasia lo no ta fsil na Krsou, al kontrario.
3. Rikunan nobo ¡ ekonomia industrial
Den e temporada ak nos ta bin topa ku un grupo di komersiante nobo, ku a turna over di nos mes hendenan den Kaya grandi di Otrobanda i ta
estables nan mes tambe riba Dmpel. Ta e partishernan di ntes ku awor tin nan mes negoshi. E komersiantenan yu di pueblo ta bai entregando un pa un nan negoshi na e grupo ak i apnas ta keda algun. Te awe nos konos negoshinan La Bonanza di famia Capello i den Punda e negoshi di shon Toni Prince, djis pa nombra un par. Den Hanchi i Bientu ta eksisti...”
|
|
10 |
 |
“...meskos f mas tantu?
Atrobe nos ta haa un trabou importante i seal di vishon di obispu Verriet. E ta laga bini Kruisvaarders di St. Jan for di Hulanda pa sia nos hbennan agrikultura. Pero interes ta masha poko i e kruisvaardernan ta kumins mas bien ku un sorto di skol di fishi pa muchanan mnos privilegi. Tambe nan tin un sorto di penshonado pa hbennan di Islariba i Bonaire ku ta bai skol na Krsou, esta H.B.S., M.U.L.O. i otro tipo di skol manera ambachtschool. Agrikultura no tin interes di pueblo.
Ekonomia en general ta mehor notablemente pa gobirnu den e tempu aki: kolonia di Krsou tabatin
1910: entrada di f 854.389,- i na salida f 1.205.237,-1940: entrada ta f 11.925.660,- i na salida f 11.674,652,-
Ku e kompania di petroli ta importante pa Krsou i e otro islanan no tin duda, meskos mester bisa di Lago di Aruba naturalmente. Ant e petroli ak ta bira e base di mas importante pa nos poblashon. Asina por komprend tambe e influensha den poltika ku nombramentu di representante di refinera den Staten...”
|
|
11 |
 |
“...74
Resumiendo nos por bisa ku tempu di e di dos guera mundial, Krsou a konos momentunan hopi positivo pero tambe hopi kos a bin brua pa nos hendenan. Ekonomia sigur a subi enormemente i maske no tin areglonan sosial tur hende a probech di algu. Lstima ku tin di bisa ku e malgastamentu no a bira mnos al kontrario i e interes pa spar i pasa pa produkshon tampoko no a drenta nos pueblo, prdiendo un oportunidat grandi aki. Poltika a sufri un tantu, pero sigur tabatin algun adelanto. Un glpi fuerte: ku formashon di Partido Democraat ku ta bolbe laga esnan di ntes (mira Koloniale Raad) tuma direkshon poltiko over. Religion ta debilitando den sentido ku divishon interno den Iglesia katliko ta apuntando. Falta di integrashon den mentalidat di nos pueblo, e bonansa ku ta duna pueblo idea di mayor libertat, tur esakinan ta stroba organisashonnan, fund pa bin yuda, pero awor ta keda stank. Falta grandi di liderasgo den pueblo ta stroba un desaroyo mas ay. Riba tereno di enseansa tin hopi avanse ta...”
|
|
12 |
 |
“...N.V.P.
Relashon ku Hulanda i otro islanan
Mester para ketu un ratu pa mira e kontaktonan i relashonnan entre partidonan di Krsou i di e otro islanan.
Na Hulanda ta disid ku partishon di puestonan den Staten lo mester ta a base paritario entre Krsou i Aruba, esta 8-8. E famoso "ocho ocho" mester tee Rubianonan kontentu, pasobra Henny Eman di Arubaanse Volkspartij (A.V.P.) ta di opinion ku Aruba ta muchu bou di gara i dominio di Krsou, nan ta un pueblo di m.o.m. 40 mil habitante, ku nan propio ekonomia ku tambe ta drif riba zeta (Esso tin su refinera LAGO na San Nicolas) asina ta ku nan por ta bas den nan mes kas. Gomez mester tuma den maske e mes ta prefer 12 8 ya ku Krsou tin kasi dbel kantidat di habitante.
Pa sigur su posishon den Staten e mester buska koalishon ku partido di Ernn i Antia tin un staten ku ocho representante di Krsou i ocho di Aruba. Un koalishon ku un f otro partido di Aruba ta un nesesidat.
Aki por mira e problema grandi di partishon di miembro a base di "isla" na lug...”
|
|
13 |
 |
“...pa nos pueblo desifr.
3. Desaroyo ekonmiko sin vishon
Krsou den tempu di guera i mesora despues tabata landa i drif riba zeta. No ta import awor pa mira kiko e Refinera di Shell tabata nifik pa ekonomia mundial ni pa nos gobirnu. Loke ta import nos ta pa mira kiko e ta trese pa e pueblo mes direktamente. Gobirnu sigur ta probech di e entradanan ku tin di parti di refinamentu di petroli i negoshinan ku ta krese. Tg no tin muchu atenshon pa un trabou di desaroyo ekonmiko. Tampoko ta atend debidamente ku e nivel di belasting ku tantu refinera komo otronan ku ta probech di e situashon. Den Staten e bos di algun persona ku kier oumento di belasting pa esnan ku tin mas entrada no ta haa oido. Miembronan di Staten f no tin idea di e situashon f loke kisas ta mas pi no tin vishon pa un futuro di ekonomia di nos pueblo.
Un bonansa den pueblo ta innegable. Konsekuentemente e idea di ta un hende riba su mes, sin tin mester di kana buska asistensha serka otro ta un echo....”
|
|
14 |
 |
“...aspektonan sosial di kondishonnan di trabou ku ta bini dilanti. Oranan di trabou, overtaim, fakansi i kuido mdiko, promoshon i areglo di retiro, penshun i seguronan ta kosnan ku apnas ta keda menshon.
Legislashon sosial ta basta pober ainda, pero den esaki tambe D.P. ta bai mustra mas inisiativa.
No tin ningn kaminda un interes pa movementu kooperativista ku sigur lo por a yuda tantu den formashon di lider, komo den atenshon pa nesesidatnan di pueblo i mayor desaroyo di pueblo i partisipashon den ekonomia nashonal.
Komienso di Credit Union
Na prinsipio di aanan sinkuenta ta bai kumins awor un movementu nobo, ku lo tin mas influensha den pueblo di loke hopi por a pensa. Den
Colon, e bario ofisialmente mas miserabel di Krsou, un saserdote antiano, ku apnas poko tempu a regres Krsou ta kumins ku un grupo di hben un kooperativa di spar i krdito Credit Union. Apnas un 18 hben i algun adulto ta sinta bou di un palu di indju pa diskut durante vrios luna tur siman asuntunan relashon ku bida di pueblo...”
|
|
15 |
 |
“...91
Resumiendo nos por bisa ku e tempu djis despues di guera di aanan 40 tabata un tempu hopi turbulento, ku partidonan poltiko ku ta kobra importansha inkonsebibel, ta habri pueblo for di otro, ta tumba figuranan ku semper tabata di konsiderashon. Tur otro nteres ta keda domin pa e interes poltiko personalista ku ta reina i ta kria divishon teribel den pueblo. Kontra i na lug di e paternalismo klerikal awor ta bai lanta un otro paternalismo pero di dirigentenan poltiko ku ta tuma over. Ekonomia no ta gosa di e atenshon nesesario i ta bai result despues di tempu den un problema ku por a mira dilanti, pero ta demostr e falta di vishon. Religion ku tantu a sosten pueblo den su kresementu, awor ta result un faktor mas bien di duda, di konfushon, sin tin su rais den e bida di pueblo mes. Enseansa ta krese i por bin ofres un oportunidat nobo, pero ei tambe ta falta un adaptashon na mentalidat di e pueblo. Maske ta logra basta, sigur no ta formando lider den sentido sosial. Sindikalismo ku ta...”
|
|
16 |
 |
“...93
V
Krsou bou di "Statuut": PoRFiN Outonomia
1,- Un pueblo ku ta prd kara. 2,-Poder poltiko bk den man di esnan ku a dirig "kolonia". 3.-Ekonomia sin futuro? 4.-Religion f poltika?
5.-Instrukshon pa un posibel futuro. 6,- Trabou sosial: organisashonnan
nobo.
Enrealidat henter e periodo di nos desaroyo, for di momentu ku logra outonomia, bida di pueblo ta bira un interogashon grandi. Na unda nos ta bai? Ki direkshon ta kohe den un mundu ku ta kambiando rpidamente? Esaki ta e pregunta grave ku lo mester trata na kontest, pero lo mester ta un kontesta prktiko ku mira riba futuro. I ta nt esei ta loke ta parse ku ta keda nos grandi. Nos a mira un pueblo deskontrol, sin lider, koriendo tras di esun(nan) ku ta ofres nan mes komo salbador di pueblo. Pero al fin i al kabo situashon ta keda meskos, hasta por bisa e ta bira pi.
1. Un pueblo ku ta prd kara
Efektonan di sklabitut no ta kaba lih den pueblo. Krsou tampoko ta un eksepshon. E ansha pa ta igual na esun ku ta domin, e identifikashon ku...”
|
|
17 |
 |
“...un kaptulo tristu di agitashon poltiko den Iglesia ta keda resolv, maske e dao hasi durante tantu tempu ta ireparable.
Tur e dirigentenan prinsipal di e partido, ku tabata yama su mes katliko, ta bai haa puesto komo embahador, gezaghebber, direktor di banko di seguro sosial, bou di gobernashon di Partido Democraat.
Despues di Outonomia ant, for di aa 1954 tin un bulul grandi den partidonan i den pueblo, un situashon katiko sin trabou efektivo sino ta e par di leinan sosial ku ta pasa.
3. Un ekonomia sin futuro?
Despues di outonomia e situashon ekonmiko di Krsou ta parse di ta sigui eksaktamente manera e tabata djis despues di e di dos guera mundial. Tg rpidamente lo mester bini un kambio pasobra e situashon ta bai bira peligroso.
Supermerkado:
Tuma un ehmpel numa di loke guera ta trese, un seal di kambio i adelanto: henter e situashon di bendementu na tienda, ku hende tras di tonbank pa kohe kos pa bo den rki, ta para bira un kos opsoleto. Awor ta supermerkado tin, bo mes ta drenta kohe...”
|
|
18 |
 |
“...100
den e ramo ak ta para bira un kos natural i poko poko tur negoshi ta hasi meskos. Ma ta henter bida ta bira asina, tur kaminda mester kumins strimlain.
Amplia base di ekonomia:
Den gobirnu algun hende ta buskando un base mas amplio pa nos eksistensha, no solamente petroli ku tg no ta di nos. Pero ningn hende no ta pensa ku e kompania di Shell lo por bai.
Turismo:
Tg lo ta interesante pa mira si por bini ku un hotl manera esun ku nan ta konstru na Aruba knter di playa. Riba ref e ridikules di fundeshinan sun di e loke mester tabata Stuyvesant-hotel a keda durante hopi aa un rekuerdo di un paso en falsu.
Ku turismo mundial ku ta krese enormemente mester bai pone algu di atenshon na esaki. Hendenan no mester bin kumpra so durante un dia i sigui ku nan bapor, nan lo mester keda drumi. Pero no tin fasilidat. Hotl Amerikano na Awas no ta adeku i no tin idea kiko asina lo por hasi den e sentido ak. Ma kiko asina?
Lo dura hopi prom ku konstru e hotel Intercontinental nt na entrada di haf, komo...”
|
|
19 |
 |
“...otro banda tin kontratista, elktrishn, frfd etc. i hopi bon mes, den pueblo i garashinan tambe por biba bon. Pero nos ta mira ku empresanan mas grandi di kontratista, di frfd etc. ta bai den man di hulandesnan ku ta emple nos trahadnan. Algun antiano ta traha algun kas, misa, pero e kosnan grandi ta den man di estranhero.
Henter ekonomia di nos pueblo kasi ta den man di estranhero. Bankonan lokal naturalmente ta krese, pero empresanan mas grandi ta di hende ku a bini djaf.
Ta duele pa bisa ku hasta ora tin indisio ku hendenan tin di bai kas, ora kumins un strimlainin generalis nos ta sinta ketu sin lansa ideanan buskando rumbo nobo pa nos pueblo. Ta un ekonomia sin bida, sin vishon di futuro, sin otro interes ku no ta un ganashi personal rpido.
4. Religion of poltika?
Enkuanto religiosidat di nos pueblo. Ningn hende por bisa ku el a bira mnos, pero si mester rekonos ku e ta bira un problema grandi.
Despues di e debakle di akshon di obispu kontra di Gomez i Partido Nashonal, Iglesia ta bira...”
|
|
20 |
 |
“...movementu. Komo petroleronan no tabatin nada ainda, ta simplemente un bishita nan a risib i di ei no a tende mas nada di e sindikato pasobra naturalmente lo no por traha huntu ku un movemento a-poltiko. Ta despues di varios aa numa ta bai lanta Credit Union pa Petroleronan, ku por sirto a result hopi fuerte ekonmikamente.
For di prinsipio a tuma e organisashon ak komo un medio di desaroyo, no simplemente komo un forsa direktamente ekonmiko. S t'asina, ku un bon trabou lo por i mester a bin influensh ekonomia di e pais. Tabata un fayo di e movementu di a kumins ku e sistema norte-...”
|
|