| 1 |
 |
“...Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.......... 50
Resumiendo .............................................. 56
III. KORSOU DURANTE DI DOS GERA MUNDIAL
I IMEDIATAMENTE DESPUES (1940-1950) 57
1. Kambio di mentalidat den pueblo ......................... 58
2. Partidonan poltiko ta domin atenshon t................. 60
3. Korsou ta drif i ta landa den zeta....................... 66
4. Religion Katliko ku problemanan grave................... 67
5. Struktura di instrukshon ta sigui desaroy: edukashon
sekundario .............................................. 68
6. Konsekuensha di paternalismo: debilitashon di
organisashonnan sosial................................... 70
Resumiendo .............................................. 74...”
|
|
| 2 |
 |
“...vi
IV. ANTIA TA HAA OUTONOMIA (1950-1955) 75
1. Pueblo deskontrol mester di un profeta ................ 75
2. Kuadro poltiko totalmente nobo......................... 78
3. Desaroyo ekonmiko sin vishon........................... 82
4. Religion no tin nada mas pa ofres bida pbliko?........ 83
5. Edukashon ta preparashon pa kambio...................... 84
6. Trabou sosial sin adaptashon na realidat histriko ..... 87
Resumiendo .............................................. 91
V. KORSOU BOU DI STATUUT:
PORFIN OUTONOMIA (1955-1960) 93
1. Un pueblo ku ta prd kara ............................. 93
2. Poder poltiko bk den man di esnan ku a dirig kolonia ... 95
3. Ekonomia sin futuro? ................................... 99
4. Religion f poltika?................................... 101
5. Instrukshon pa un posibel futuro........................ 103
6. Trabou sosial: organisashonnan nobo .................... 104
Resumiendo .............................................. 113
VI. EPOKA DI KAMBIO (1960...”
|
|
| 3 |
 |
“...hendenan ak di prom ora a hasi pa nos pueblo tabata ekstraordinario. Un hospital ku a kumins den IJzerstraat a muda nt p'af di stat, na Roodeweg, skol di frateman ku a kumins den Hanch'i Bientu a bai lanta banda di hospital na Roodeweg, san tana katliko (e nmber ta bini di e sementerio di Santa Ana, e pro-katedral) tambe ta p'af di stat na Roodeweg. Skolnan tabata konos figuranan manera frater Richardus q.e.p.d. ku tabata un "tata" pa tur su muchanan di St. Vincentiusschool, e famoso sentro di edukashon pa nos muchanan ku tabata bai skol-di-prnada. Asina kantidat di nmber por menshon di sur den kunuku i na "punda" ku a hasi tur posibel pa yuda lanta nivel di nos pueblo. Nos hendenan tabatin hasta un poko timides pa yama religiosonan "makamba", nan ta mas bien "hulandes" mustrando asina ku e palabra makamba a kobra poko poko un nifikashon algu negativo. Ademas di skol i fuera di hospital i kuido di leproso i hende demente, tabatin otro tipo di trabou mas, interesante manera e koronan den misa...”
|
|
| 4 |
 |
“...Raad masonera (di hende kol kla) ta bringa Iglesia i mishon katliko di tur manera, paf di poltika, den korant ta e otro grupo tambe ta aktivo.
Tin un trabou ku nos ta konsider mash importante ku Iglesia a bini ta realisando den pueblo, esta un trabou sosial i kultural, ku nos a indik kaba. Nos ta mira hopi entusiasmo despleg den formashon di hbennan den "Sosiedat di San Hose", un trabou pa tee muchanan ku ta na skol i si nan no ta bai "wenkel" (pa sia un fishi), den nan ora liber ta haa sierto edukashon sviko kultural i religioso. Nan ta un sorto di trabou konos komo "patronato", algu hopi konos na Hulanda. Ta un adaptashon simpel di e prinsipio di trabou sosial di Iglesia na Europa. Te ainda por mira edifisionan kaminda hbennan por aloh ora nan ta leu for di kas f no tin kaminda pa keda. Aki e trabou tabata mas simpel, pero tg a duna formashon na esnan ku lo a keda tras sigur.
Meskos tambe nos ta mira lanta e famoso "Coperatieve Vereniging en Nijverheid" konos despues ku e nmber "wenkel di...”
|
|
| 5 |
 |
“...sigur no e mucha hmber. Tg entre 1930 pa 1940 tabatin varios hben ku interes pa bira saserdote. Ora ku Kruisvaardernan di St. Jan, konos na Krsou komo Broedernan di Brakapoti, kumins traha, den poko tempu nan ta logra ku varios hben ku interes ta djin e instituto sekular ak, pero pa motibunan partikular e grupo no ta logra estables su mes manera e otro kongregashonnan religioso.
Un kos mester nota den henter e asuntu di religion katliko i esei ta e "karakter netamente europeo, hulandes", di nos edukashon religioso....”
|
|
| 6 |
 |
“...biba riba nan mes, kontakto ku pueblo ta mas bien superfisial, di kliente f trahad ku e doo di negoshi. Interesante tabata den aanan binti mira kon mucha muh trahad di pakus ta yama e doo na su nmber, ni sikiera "shon" bo no ta tende i si akaso, ta apnas.
5. Skol ta nos forsa, ma kn?
Un kaptulo masha importante sin duda pa pueblo di Krsou ta e desaroyo di skolnan, e parti di edukashon. Sistema eskolar ta bas kompletamente riba e sistema Hulandes ku lei di enseansa ku konos igualdat di derecho i supsidio di gobirnu pa tur ku ke lanta skol.
Mishon katliko a hasi esfuerso pa lanta skol tur kaminda. Semper interes pa edukashon tabat'ei. Ora ku na mediado di siglo pas i ku binida di sman di Rosendaal i despues frateman a turna asuntu di sia mucha ofer, a kumins un lucha pa logra e mes derechonan ku Hulanda ta konsed.
Koloniale Raad naturalmente no kier a tende, pero ku lei den man no por a hasi muchu kontra di un supsidio ku poko poko a bira realidat.
Komo ku kasi no tin mucha ku no ta katliko,...”
|
|
| 7 |
 |
“...hopi mucha ku nos ta yama baldadi i di famia protestant mnos pudiente ta manda nan yu, meskos tambe diferente di "polakonan". Willem de Zwijgerschool tabata konos den pueblo komo skol di "maznnan", sr. Loiseau Maduro tabata na kabes for di kuminsamentu, despues e skol a pasa pa Frederikstraat den kur di Joubert, na e lug kaminda nos ta krda tabatin un di e prom sinenan:"sine Wilhelmina" (sine na airu lber).
Nos sistema di skol sinembargo ta konfirm notablemente e loke Paolo Freire ta yama "edukashon bankario", sin kasi nada di kreatividat ni di konsientisashon di un pueblo ku tantu tabatin nesesidat di un formashon den sentido sosial na e momentu ei. Kasi no tin chns pa desaroy e loke tin den bo mes. Ademas e sistema di aplik no solamente programa i sistema hulandes, ma e lenga hulandes komo vehkulo pa siansa, a stroba deskubrimentu di e alma propio kurasoleo.
Un anotashon espesial ta meres AMBACHTSCHOOL SINT JOZEF,...”
|
|
| 8 |
 |
“...33
prinsipalmente esun di ekspanshon kontinuo di tantu kantidat di sosio komo di edukashon di e mes sosionan. E statuto ademas tabata konten sierto artkulo ku ta atent kontra otro prinsipio bsiko di koperativa ku ta kontrl demokrtiko, esta ku ta sosionan mes ta disid tur kos riba un base di kada sosio un voto. Den e koperativa menshon e asesor spiritual (figura ku nos ta haa den tur organisashon katliko di e tempu ei) tabatin derecho di "veto". Di un banda por komprend esei, unabes ku edukashon di e sosionan por tabata hopi abou, pero asina mes nos ta mira kon e "paternalismo di Iglesia" ta keda asentu den bida di pueblo.
(d) Sint Thomaskring ta otro organisashon ku tabatin gran akohida den nos pueblo. Hbennan maskulino ku a kaba nan edukashon i a grada na St. Thomascollege a keda organis den un sosiedat ku tin un toke kultural, religioso, di formashon orient riba bida pbliko, i tambe algu di dibertishon i deporte. Na aa 1929 bou di guia di frater Rigobert i Canutus i ku asistensha di pader...”
|
|
| 9 |
 |
“...ta meskla asina tantu. Indionan i chinesnan meskos, tambe polakonan, pa nan kultura diferente tampoko no ta bai drenta matrimonio fsilmente ku yu di Krsou. Asina gruponan ta keda hopi bia leu for di otro. Di portuguesnan nos sa ku hopi ta bini kas kaba, pero sin nan famia. E kondishon di bida den barak na Suffisant, ta pone ku nan tin nan aventura ku nos hendenan meskos ku tur otro, pero nada na serio.
Na Monte Carmelo na un momentu dado ta lanta hasta un skol apart, inskrib na ministerio di edukashon di Venezuela pa benesolanonan.
Portuguesnan algun ta bin traha, spar nan sn i despues di algun tempu ta bai bek nan isla Madeira f un di e islanan Azores, poko ta bini di e loke nos ta yama kontinente oropeo, esta di Portugal mes. Den e temporada aki ta bini tambe basta hende muh di e islanan ingles pa bin traha trabou di kas .
Ta lgiko ku rnt Karibe nan ta mira Krsou komo un paraso, refinera ta duna trabou i ta pone sn lora i tur hende kier bin purba nan suerte. Hasta den temporada di e krsis...”
|
|
| 10 |
 |
“...sentido sosial realis pa figuranan manera van de Pavert i Verriet, ounke esaki pint un poko di paternalismo, Iglesia ta esun mas yam pa probech di e oportunidat ak. Pueblo mester por bai dilanti.
E prom "Staten" ku mester a elig na aa 1937 tg tabatin masha hopi limitashon pa nos por yam un demokrasia berdadero, pero si ta un paso definitivo den e direkshon ei.
Pa por a turna parti na elekshon tabatin e siguiente eksigenshanan: bo mester ta hmber di nashonalidat hulandes bo mester tabatin un edukashon igual na 7e klas ULO f bo mester tabatin un entrada pa aa di f 1200 f mas.
Ku esaki no por bisa ku Krsou konos demokrasia for di aa 1937, pasobra di e kantidat di habitante ku ta sigur un 55.000 hende ta apnas un 2.030 so por a vota. Kantidat di hende hmber riba 25 aa tin un 28.000. Kier men ant ku mnos di 4 % di poblashon por a vota i di hende hmber un 7 % apnas. Esaki sigur no ta demokrasia.
Di otro banda tampoko e elekshon tabata pa e totalidat di asiento den staten. Di e miembronan 10 lo...”
|
|
| 11 |
 |
“...47
esei i ta bai buska un manera pa atend e nesesidat ak tambe di nos pueblo, ma di esakinan nos lo papia mas dilanti.
Loke nos ta bai haa ant ta un sistema di atend direktamente e nesesidatnan eksistente den sentido di desaroyo fuera di loke skol ku misa ta duna. Un trabou dirig na implantashon di hustisia sosial, di edukashon fuera di skol den organisashonnan pa hubentut, den trahamentu di kas, oumento di skol ku idea pa forma hende tambe den ramo di tknika, deporte etc.
Sinembargo mester nota, no simplemente pa ripit, ma pa e importansha ku e tin pa mas lat, ku aki atrobe nos ta haa tur aktividat konsentr den man di algun figura klave, sin ku direktamente masa di pueblo mes ta tuma parti den desishonnan. Mester rekonos wl ku e aktividatnan ta enorme durante e temporada ak. Figura manera pader de Bruin O.P. ku durante su fakansi ta kolekt sn i ku esei por kumins organisashonnan manera K.S.C. (Katholieke Sportcentrale) i K.J.C. (Katholieke Jeugdcentrale) pa hbennan manera Jonge Wacht i...”
|
|
| 12 |
 |
“...57
III
Krsou durante di Dos Gera Mundial
1,- Kambio di mentalidat den pueblo. 2,- Partidonan poltiko ta domin atenshon. 3.- Korsou ta drif i ta landa den zeta.
4,- Religion Katliko ku problemanan grave. 5,- Instrukshon ta sigui desaroy: edukashon sekundario. 6,- Konsekuensha di paternalismo: debi-litashon di organisashonnan sosial.
Sin duda e loke di dos gera mundial a trese pa nos ta di importansha kardinal pa nos desaroyo. Meskos ku restu di mundu, kantidat di kos ta bai kambia. Avansenan di teknologia, kontakto di komunikashon ku restu di mundu, apertura di mente, afirmashon di bo mes boluntat i libertat, ansha pa "kos". Enfin tur esaki i muchu mas ta di gran influensha riba mentalidat i manera di biba di un pueblo. Lo mester nota esei den e aspektonan importante di bida, manera den religion, den poltika i kultura en general.
E Korsou chikitu, ku poblashon berdaderamente kosmopolita, fsilmente por probech di e situashonnan ak. Komunikashon va radio a trese Venezuela i Merka hopi serka...”
|
|
| 13 |
 |
“...e kosnan prohib pa lesa. Ma na mes tempu den korant dirig pa dr. Johan Hartog,3 ta sali varios bia artkulo di parti di klero, ku ta sinti su mes elev riba pueblo i su lidernan. Hasta hende sin preparashon adeku f mas ay ta atak Gomez riba puntonan ku ta su spesi-alidat, esta riba tereno estatal. Dimes ku esaki tambe ta kousa mal impreshon den pueblo.
Tur esaki ta mustra ku Iglesia katliko ta bai ha ku gran difikultat. I esei mas lih di loke hende por pensa.
5. Instrukshon ta sigui desaroy: edukashon sekundario
Kontakto ku Hulanda den guera tabata imposibel. Hbennan ku lo mester a bai sigui nan estudio na Europa tabata haanan ku e imposibilidat pa sigui mas leu ku M.U.L.O. (B). Pa e dos pipita di antiano no tabata un problema dje grandi ei ni tampoko asina urgente, pasobra tg nan no ta hopi.
Sinembargo mester tee kuenta ku e kantidat di mucha ku ta sigui M.U.L.O. ta oument. Pueblo kier mira su yunan mas kapasit bai dilanti. Maske no ta un kos ku ta manifest su mes dje tantu ei. Di otro banda...”
|
|
| 14 |
 |
“...69
turnando lug i e inisiativa ta sali di gobirnu. Naturalmente esaki no sin konsult debidamente ku mishon katliko, ya ku tur hende ta rekonos nan mrito riba tereno edukativo. Tg ta di straa ku hendenan ku hopi eksperensha i ku sigur a hasi hopi pa enseansa na Krsou no a mira ni a kere ku instrukshon sekundario por a bira un nesesidat.
A.M.S. Peter Stuyvesant, prom instituto di edukashon sekundario na
Antia.
Gran parti di estudiante di e skol nobo ta hende di basta edat, no mucha chikitu pasobra ta despues di M.U.L.O. por sigui e kursonan di A.M.S.. Mayoria di hbennan ta di skol katliko i ta pasa pa A.M.S. Peter Stuyvesant, skol di gobirnu. Awor e kontakto regular na skol ku protestantnan ku no tabatin rose ku yu di pueblo i meskos hudiunan, ta bai tin kontakto diario na e skol aki. Atrobe un elemento di kambio den bida di nos pueblo, maske ta trata di un grupo chikitu.
Enkuanto instrukshon religioso, meskos ku tur otro skol, na A.M.S. tambe e diferente religionnan tin derecho di duna ...”
|
|
| 15 |
 |
“...75
IV
Antia ta haa Outonomia
1,- Pueblo deskontrol mester di un profeta. 2,- Kuadro poltiko totalmente nobo. 3,- Desaroyo ekonmiko sin uishon. 4,- Religion no tin nada mas pa ofres bida pbliko? 5,- Edukashon ta preparashon pa kambio. 6.- Trabou sosial sin adaptashon na realidat histriko.
1. Pueblo deskontrol mester di un profeta
Pueblo di Krsou den e siglo ak, den un par di dkada nos por bisa, a kambia por kompleto. Nunka e pueblo tabatin idea ku e ta bal nada, ni sikiera den su mes bista.
Ora ku lucha poltiko duna pueblo un oportunidat pa demostr ku e t'ei, ku e mes por disid diferente kos pa su mes, ant ta bai result un korementu tras di algun persona, segn sintimentunan di momentu.
E situashon di sumishon na loke ta "poder", tantu gubernamental (tempu di ful kolonialismo), komo religioso ("shon pastor"), ekonmiko ("shon grandi"), sosial-rasial ("Shon blanku") ta sigui reina. Esaki ta sosed prinsipalmente ku yu di Krsou di kunuku i otronan mas humilde di barionan bieu di stat.
E grupo...”
|
|
| 16 |
 |
“...tur sektor di bida tantu poltiko, sosial i religioso.
Den esaki obispu Verriet a mira mas aleu ku Gomez. Pero meskos ku Verriet, Gomez no tabatin tempu, manera e mes a bisa nos personalmente, pa atend formashon di lidernan. "Mi ta skirbi, mi ta publik i ta tee konferensha pa forma lidernan".
Akshon direkto den sentido poltiko ta loke awor e pueblo tin mester di dje i ta na esei Gomez ta bai dedik su mes kompletamente. E ta lubid ku e pueblo mes ta lesa masha poko i no ta eksisti un sistema di edukashon di adulto na ningn parti di Antia.
Asina pueblo (tee kuenta ku ta e masa grandi di hende ku no a meskla i no a kambia di mentalidat) ta bai haa awor "e profeta" ku e tempu ak ta pidi. Ku esei tambe un parti di e dependensha di e poder religioso, prinsipalmente riba tereno poltiko ta bai keda elimin.
E grupo mas rebelde, si hende kier yam' asina, ta sigui un rumbo diferente. Eseinan kier i ta gosa gritunan manera lo reson "mester di un Sukarno (e lider rebelde di Indonesia ku a kibra ku Hulanda)...”
|
|
| 17 |
 |
“...mes ta deka hopi ku morto di Verriet i ku e lucha poltiko ku ta kome den su miembronan, ademas e ta keda manera frus den su manera di atend asuntunan di pueblo sin rekonos e kambionan ku ta turnando lug.
E otro religionnan, tur ta haa un oportunidat, proselitismo tin algu di ksito, prinsipalmente ku e sktanan ku ta kumins aktua den pueblo direktamente. No por bisa ku e otro religionnan a demostr un nteres abirto den desaroyo poltiko ni sosial di nos pueblo. Algu di benefisensia tur tin.
5. Edukashon ta preparashon pa kambio
Instrukshon na Krsou, a pesar di tur su faltanan, manera e falta total di adaptashon na mentalidat di pueblo, sirkunstanshanan partikular etc. a logra ku mayoria di pueblo a haa sierto grado di instrukshon.
Despues ku A.M.S. a lanta i ofres posibilidat pa bai studia mas aleu na Hulanda, mishon katliko a sinti nesesidat di nan tambe kumins ku enseansa sekundario.
A habri Radulphuscollege na L.B. Smith-plein, den Otrobanda, den e parti dilanti di loke tabata yama Thom...”
|
|
| 18 |
 |
“...86
E "Centrale school"-nan ta kambia tambe den Huishoudschool i ta bira asina un sistema nobo rekonos pa gobirnu.
Loke ta masha importante ta e echo ku ta kumins duna beka ku mayor frekuensha pa muchanan bai studia na Hulanda. Esaki tabata konsekuensha lgiko di e demokrasia, ku a kumins na Krsou i Antia.
Mester bisa s ku no tin muchu atenshon pa edukashon den sentido di tknika.
Ambachtschool St. Jozef, ta sali di Montekristu bieu i ta muda pa un edifisio nobo djis ei banda mes na Rif. Hbennan ku sigui un kurso espesial (V.M.T.O., Voorbereidend Middelbaar Technisch Onderwijs) lo por yega na pasa un eksamen pa por sigui enseansa tkniko sekundario na Hulanda (M.T.S.), pero ta masha poko por logra, pasobra e programa di skol di fishi no tabata kontempl posibilidat pa instrukshon mas ay. Na Isla ta eksisti "bedrijfschool" kaminda ta prepar muchanan pa traha den refinera i diferente hben ku sali di A.B.S. St. Jozef ta sigui nan formashon tkniko na e skol ei.
Entrada di M.M.S. awe "Maria Immaculata...”
|
|
| 19 |
 |
“...87
M.U.L.O. Ai B.
6. Trabou sosial sin adaptashon na realidat histriko
Di mesun pueblo ku a konos sierto desaroyo den sentido di "un salario fiho garantis", si e logra algu mas di instrukshon, ku simplemente un edukashon bsiko, ta bai eksig tambe riba otro terenonan e mes oportunidat di por disid pa su mes. E ta kumins sinti ku e tin derecho pa eleg su mes lidernan poltiko.
Ta di lament s, ku un pueblo sin lider di base, maske kuantu lider tin den tp, lo sufri konsekuenshanan fastioso. Fsilmente nan por bira vktima di interesnan personal partikular i asina result trahando kontra nan mes, manera a sosed. Algu di esaki nos lo kontra kun den e siguiente desaroyo di nos pueblo. Mester tee kuenta ku maske kuantu skolnan ta bai dilanti, ta keda e fayo grandi di falta di un formashon sosial, ku ni mishon katliko no ta duna. Volksbond ku un tempu a mustra ku su korant "La Union", di kier ofres pueblo algu mas, a mira su intentonan frustra ora ku pader Reginald Dellaert O.P. mester a bandon Krsou...”
|
|
| 20 |
 |
“...i komunismo i e kapitalismo ku ta domin den nos mes pueblo. Kosnan ku nunka nan no a tende di nan i ku nan ta guli ku masha nteres mes. Asina den e forma di kooperativa ak un prom fiansa ta bai na yuda un miembro kumpra muebel segunda mano pa su kas, otro ta fia pa kumpra paa i sapatu i ta bai buska trabou bon bisti i ta haa mesora. Kantidat di kos e hendenan ta mira ku por logra ora ku bo mes pone man na obra. Ta kuminsamentu di un trabou edukativo den sentido sosial, ku pueblo no a konos. Edukashon di adulto.
Interesante ta pa esnan ku konos e famoso Instituto Coady e "extension school" di St. Francis Xavier University, Antigonish (Canada), pa deskubr aki eksaktamente e mes manera di pensa i mes sistema di traha ku a kumins na...”
|
|