1 |
 |
“...poblashon mas humilde e influensha ta krese mas i mas. Tee kuenta ak ku semper kompania di petroleo a tee su hendenan ser tras di waya den barionan apart i asina infuensha hulandes di Hulanda mes no ta dje grandi ei. Mas bien ta hendenan di e islanan ingles i yunan di Srnam ta meskla ku e pueblo. Portuguesnan tampoko no dje tantu ei. Meskos mester bisa di e polakonan ("partisher") i chines ku arabir i hindunan ku tambe ta drenta Krsou mas tantu. Notabel ta kon "arabir" (nmber genriko pa hendenan di Medio-Oriente, esta di Lbano, Siria, Palestina) ta bai Venezuela, Costa Rica etc pa buska nan partner di bida, hasta tin ta bai te Lbano pa sera matrimonio.
E "polakonan", hudiu azkenazi, ta bini na prinsipio di aanan binti i ta kana bende kos kas pa kas. Tur ta komersiante i ta biba un bida masha frugal, komiendo un "pida pan i un bleki di sardinchi, ku nos ta part ku otro" manera un di nan a konta nos" (Sr. Fuhrmann, hmber grandi den negoshi di prenda i oloshi). Ku sobrekama riba skouru nan ta pasa...”
|
|
2 |
 |
“...kaminda no ta paga nada. Konos tabata skol di frater Thomascollege (skol di plaka) i Vincentiusschool (skol di pomada). Suman di Rosendaal tabatin Martinusgesticht (skol di plaka) i St. Annaschool (skol di pomada).
Mester nota aki ku suman di Rosendaal tabatin e famossimo Habaai (Welgelegen) f ku su nmber ofisial Colegio di Sagrado Kurason. Aki tabatin kantidat di mucha muh di den besindario, di tur e paisnan spa aki banda, manera Venezuela, Colombia, Puerto Rico etc.) ku a risib un edukashon medio...”
|
|
3 |
 |
“...Na aa 1931 ta kumins definitivamente ku e prom skol di fishi na Antianan Hulandes. Ambachtschool Sint Jozef ta habri su porta den "kur di obispu" tras di Misa di Santa Ana i den e kas konos komo Conscientiesteeg 35 ta tee ls di teora. Ku esaki so kaba Volksbond ta keda komo un di e organisashonnan mas importante ku hamas tabatin na Krsou i a demostr un vishon di futuro ku poko bia nos a mira den e region di Karibe ak i sigur den kolonia hulandes. E skol di fishi a kumins chikitu, ku maestronan medio kapasit pero di masha bon konosementu prktiko. Ta haa hopi bia yudansa tambe di industria petrolero pa e parti di teora. Ku gobirnu mester bringa pa haa supsidio, djis pa keda na bida numa, pasobra interes pa e parti ak di enseansa ta masha poko.
Volksbond nunka a laga e idea di traha kas pa pueblo. Den La Union ta sali kantidat di potrt di kas na masha mal estado i kaminda hende tin ku biba. E lamento pa drecha kas, pa frsa doonan di kas manten nan lug, no ta duna muchu resultado.
E idea di traha...”
|
|
4 |
 |
“...32
ta keda para un banda, pero e hben kurasoleo, intelektual di apnas 29 aa di edat, ku ansha pa kumins un trabou poltiko ta djin i ta keda despues dester na Islariba pa algn tempu. Asina Mr. Dr. Moiss Frumencio Da Costa Gmez ta hasi su entrada den nos historia, no ku, ma banda di Iglesia. Den akshon poltiko s e ta forma parti i ta un di e fundadornan di Partido Katliko Kurasoleo.
Otro asuntu interesante pa menshon ta e diskushon den korant entre "un shofr" i dr. C. de la Try Ellis. E lucha intelektual ak por sierto tabata basta fuerte i ora ku dr. de la Try reklam ku e "shofr" no por ta un shofr ma hende ku kier skonde su nmber, ta result ku ta pader Reginald Dellaert O.P., e pader ku a sigui trabou di pader Verriet den Volksbond i mas tantu i prinsipalmente komo redaktor di La Union. Pader Dellaert despues di un fakansi na Hulanda ta keda nombr pa bai traha na Zuid Afrika, presisamente kaminda tin "apartheid". Esaki ta un momentu importante tambe kaminda ta kumins un kiebro entre e lite...”
|
|
5 |
 |
“...mira konsekuenshanan di esaki i resultado lo ta un sosiedat divid, ya no pa motibu di kolo, ni di religion ku ta asentu i bira algu otro, ma pa motibunan prinsipalmente sosial i poltiko. Un sosiedat asina por duna chns i oportunidat na tur sorto di wega poltiko.
2. Di kolonialismo pa demokrasia parsial
Pareu ku a haa notisia ku lo bini un kambio den struktura di gobirnu kolonial, tur forsanan a kumins prepar. Prinsipalmente Iglesia Katliko a mira un chns pa turna direkshon i guia di e masa pa medio di su influensha direkto riba miembronan di Staten ku lo mester bini. Enbista di e trabou di benefisensia hasi durante aanan largu, e interes pa yuda i asist e pueblo humilde i algun akshon den sentido sosial realis pa figuranan manera van de Pavert i Verriet, ounke esaki pint un poko di paternalismo, Iglesia ta esun mas yam pa probech di e oportunidat ak. Pueblo mester por bai dilanti.
E prom "Staten" ku mester a elig na aa 1937 tg tabatin masha hopi limitashon pa nos por yam un demokrasia berdadero...”
|
|
6 |
 |
“...afirmashon di bo mes boluntat i libertat, ansha pa "kos". Enfin tur esaki i muchu mas ta di gran influensha riba mentalidat i manera di biba di un pueblo. Lo mester nota esei den e aspektonan importante di bida, manera den religion, den poltika i kultura en general.
E Korsou chikitu, ku poblashon berdaderamente kosmopolita, fsilmente por probech di e situashonnan ak. Komunikashon va radio a trese Venezuela i Merka hopi serka. Islanan un ku otro, pa medio di vuelonan ta limit e tempu largu pa pasa i tuma kontakto di un isla ku otro. Korant, medio importante di komunikashon ta sali diariamente ku notisia di rnt mundu i tur loke ta pasa den nos mes lug. Kantidat di estranhero sld ta keda no solamente manera turista pa un par di dia, ma simannan i lunanan largu i ta trese mas apertura. Mester rekonos s ku no ta tur e kosnan ak a traha na fabor di elevashon moral di nos pueblo, pero no por nenga ku avanse en berdat ta tuma lug masha rpido mes den tur otro sentido: Vishon di nos hendenan ta amplia...”
|
|
7 |
 |
“...69
turnando lug i e inisiativa ta sali di gobirnu. Naturalmente esaki no sin konsult debidamente ku mishon katliko, ya ku tur hende ta rekonos nan mrito riba tereno edukativo. Tg ta di straa ku hendenan ku hopi eksperensha i ku sigur a hasi hopi pa enseansa na Krsou no a mira ni a kere ku instrukshon sekundario por a bira un nesesidat.
A.M.S. Peter Stuyvesant, prom instituto di edukashon sekundario na
Antia.
Gran parti di estudiante di e skol nobo ta hende di basta edat, no mucha chikitu pasobra ta despues di M.U.L.O. por sigui e kursonan di A.M.S.. Mayoria di hbennan ta di skol katliko i ta pasa pa A.M.S. Peter Stuyvesant, skol di gobirnu. Awor e kontakto regular na skol ku protestantnan ku no tabatin rose ku yu di pueblo i meskos hudiunan, ta bai tin kontakto diario na e skol aki. Atrobe un elemento di kambio den bida di nos pueblo, maske ta trata di un grupo chikitu.
Enkuanto instrukshon religioso, meskos ku tur otro skol, na A.M.S. tambe e diferente religionnan tin derecho di duna ...”
|
|
8 |
 |
“...direkshon poltiko over. Religion ta debilitando den sentido ku divishon interno den Iglesia katliko ta apuntando. Falta di integrashon den mentalidat di nos pueblo, e bonansa ku ta duna pueblo idea di mayor libertat, tur esakinan ta stroba organisashonnan, fund pa bin yuda, pero awor ta keda stank. Falta grandi di liderasgo den pueblo ta stroba un desaroyo mas ay. Riba tereno di enseansa tin hopi avanse ta sigur, no solamente skolnan bsiko ta oument, pero tambe tin un komienso ku instrukshon medio, ounke no riba tereno di tknika. Kultura enkuanto ekspreshon artstiko ta haa algun figura interesante i ta duna pueblo un idea di ta pertenes na un algu ku ta superior na e simpel "desendensha di katibu inkulto" ku semper tabata konsider e. Den e situashon ambivalente ak nos pueblo mester sigui. Di dos Guera Mundial ta kaba i ta un mundu nobo ta bai lanta for di e destrukshon makabro ku tabatin na Europa i a pone henter mundu sufri. Krsou tambe ta bai sali di guera kambi radikalmente.
1. cf. Kasteel...”
|
|
9 |
 |
“...di su mes pueblo, e pueblo mester bai disid pa su mes. "Outonomia" ta loke e ta papia di dje. Den e partido (Partido Catlico Curasoleo), den kua e ta milit for di prinsipio, e no ta haa e loke e ta buska. Pi ainda ora ku e nota poder di un paternalismo religioso (klerikal), ku ta domin bida di pueblo te ainda.
Ora ku e haa parti di klero mes direktamente kontra dje i kontra su idealnan (redus importansha di Hulanda i duna pueblo su mes gobirnu), ant e ta buska un manera pa manten su lucha pa medio di un partido poltiko nobo. Na Westpunt, na kas di un famia humilde, un grupo di hende ta disid di lanta PARTIDO NASHONAL DI PUEBLO. Un partido nobo, lant den kunuku, ku e hendenan ku ta aor un lider, un profeta ku por identifik ku nan. No ta e intenshon di kibra nada, ni di traha "kontra" nada (a no ser e poder kolonial), ma di lanta un algu berdaderamente popular, un kontesta na e anhelo di pueblo.
Hopi hende ta yama Gomez un demagogo. Sigur e manera di oper por pone hende pensa asina. E ta...”
|
|
10 |
 |
“...90
Canad, nos ta haa den Colon na Krsou. Ta e forma di "adult education" pa medio di kooperativa.
Na Ambachtschool St. Jozef e mes saserdote aki, ku a kumins ku credit union ta bai kumins ku lsnan di orientashon sosial (maatschappijleer) ku despues di lucha ta logra implant komo parti di lsnan di religion, manera a indik kaba. Otro skolnan ta kumins ku e tipo di orientashon asina i e prom, si nos no ta kibok, tabata M.M.S....”
|
|
11 |
 |
“...inferior i sal di e grupo ku presisamente e kier a hala un banda.
Di otro banda, pa Krsou mes, resultado di elekshon pa eilandsraad ta result den un viktoria pa Partido Nashonal.
Beka pa estudio
Un di e trabounan mas importante di e gobirnu insular ak, nobo manera e ta, ta di manda hbennan ku sirto kapasidat Hulanda pa bai sigui ku nan formashon. Kantidat di hben ta bai, ya no solamente pa sigui estudio superior na universidat i skolnan superior, ma tambe pa maestro di skol, pa estudio tkniko medio, pa enfermero i enfermera, pa partera, trahad sosial i den otro ramonan, ku ta poko konos ainda na Krsou. Hbennan ku diploma MULO ta rondia tur kaminda pa nan bai sigui studia i ta yena barkunan italianu, hulandes, spa pa manda Europa.
Mester bolbe remark aki e falta di vishon: pa estudio tkniko, ku ta birando kada dia mas importante, ta masha poko beka tin i pa muchanan di skol di fishi asta ta kasi imposibel alkans un beka.
Atrobe ora na un momentu dado tin 10 hben di pueblo simpel ku ta grada...”
|
|
12 |
 |
“...enorme kantidat di empleado di gobirnu, loke despues ta result kontraprodusente.
Penshun di Behes
Riba nivel sentral tambe ta bini algun areglo ku sigur mester elogi, esaki ta inisiativa di Partido Democraat, maske na prinsipio e manera pa introdus e plan tabata un poko dudoso: ta e asuntu di penshun di behes.
Di nos grandinan ta relativamente poko hende tabata gosa di un penshun. Sigur no tabata algu generalis. Mayor parti di nos grandinan mester a hala faha sera ora baha di trabou pa motibu di edat. Awor tur por haa maske ta algu, hasta si bo no a traha un trabou remuner (manera amanan di kas). Esaki tabata un di e adelantonan grandi pa kua mester elogi Partido Democraat.
Loke ta kurioso ta, ku hendenan di pueblo no ta ripar ku ta e mes hendenan di sirto gremio, semper ta na e puestonan haltu den gobirnu, sea ku nan tin kapasidat f no. Pa lider di bario s ta buska hendenan di pueblo. Despues di poko tempu nan nmber no ta prese ningn kaminda mas p.e. di "Baba" Kibbelaar. Un Ciro Kroon, ku...”
|
|
13 |
 |
“...saserdote hben di Hulanda. Ta hendenan ku a pasa den guera, a mira kambionan grandi na Hulanda mes. Despues ku un saserdote antiano a hasi estudio poko mas avans, di mes ta bai kumins manda Antia saserdote ku tambe a studia poko mas. Den nan tin diferente ku no ta kompletamente di akuerdo ku e ideanan di prom ku guera. Tin asina un distanshamentu for di e loke semper tabata sistema di mishoneronan. E "shon pastor" ta kai i e saserdote hben ta purba mas tantu di integr den pueblo. Algun di esnan di mas edat tambe ta kumins pensa otro. E paternalismo ku...”
|
|
14 |
 |
“...pa hbennan obrero. "J.O.C." (Hubentut Obrero Katliko, na hulandes K.A.J.)4 ta kumins ku algun hben ku a kaba ambachtschool i un grupitu di hbensita ku algun tempu a milit den "Renasementu Cristian".5
Idea di J.O.C. ta pa hbennan forma nan nkleo, ku ta uni hbennan tur den un "servisio, un skol i un apostolado" pa logra adelanto i formashon kompleto di e grupo bandon ak. Hbennan (obrero sigur) no sa tin muchu di bisa, ni den sindikatonan, ni den organisashonnan, ni ningn kaminda pa motibu di nan edat, hopi bia pa falta di formashon i pi pa un total falta di rekonosementu. J.O.C. di Krsou ta krese den poko tempu i ta ofres loke nunka hben obreronan no tabatin, ademas nan ta organis tur sorto di kos pa otro hbennan di mnos rekurso i den barionan ta tee e famoso "friendship-day" tin bia pa mas ku 500 mucha di den bario. Nan formashon ta kamna pareu ku aktividatnan i nan konosementu di Sagrada Skritura, na un manera prktiko ta duna un formashon ku poko bia hende ta haa. Mes resultado ku tabatin...”
|
|
15 |
 |
“...unionnan mes tambe ku Bailey ta bini. Ora Bailey yega, un delegashon di petrolero ta na Hato, meskos tambe e inisiador di e movementu. Komo petroleronan no tabatin nada ainda, ta simplemente un bishita nan a risib i di ei no a tende mas nada di e sindikato pasobra naturalmente lo no por traha huntu ku un movemento a-poltiko. Ta despues di varios aa numa ta bai lanta Credit Union pa Petroleronan, ku por sirto a result hopi fuerte ekonmikamente.
For di prinsipio a tuma e organisashon ak komo un medio di desaroyo, no simplemente komo un forsa direktamente ekonmiko. S t'asina, ku un bon trabou lo por i mester a bin influensh ekonomia di e pais. Tabata un fayo di e movementu di a kumins ku e sistema norte-...”
|
|
16 |
 |
“...haa e hbennan di "Gomezplein" ku hasta ta bira un atrakshon turs-tiko.
Poblashon ta krese ku paso asombroso. No ta imigra-shon ta kousa di oumento. E yunan di esnan ku a estables den aanan binti i trinta, awor ta hben i a haa chns di studia tambe algu mas ku nan mes mayornan. Maske nan tin ideanan mas avans i no kier asept e situashon di ntes, ainda e mayornan no ta dje grandi ei na edat, ademas nan ta otro lant i no kier turna parti den e proseso di kambio un poko violento.
Pueblo ta haa awor otro tipo di lider, pero ainda e no ta kla pa asept nan. Ta bai dura un poko i e kambionan lo mester bini pa medio di violensha, si no logra un evolushon pasfiko, pero kos no por keda manera e ta awor.
Algn Jocista na Hato ku sekretaria di J. O. C. di
Venezuela....”
|
|
17 |
 |
“...H. ta pone, ku un di e revolushonarionan di prom ora H. (Bb) Rojer kier infiltr den direktiva di bnt. E ta buska un grupo di hende mas hben i nan ta present na reunion i kumins eksig di direktiva mas akshon, mas inisiativa enfin tur loke hbennan por eksig. Ta yega na pidi un kambio den direktiva i Rojer ta sali eleh komo presidnt, mintras ku hopi tempu a tee e mes Bb ak hasta fuera di bnt "pasobra e ta ¡responsabel" i awor ate sint pa dirig e mes bnt ak, huntu ku otro kompaeronan di muchu mas edat. E sistema demokrtiko ak tampoko tabata konos, ta poltika tabata pone f pusha hendenan dilanti. Wilson "Papa" Godett, kompaero di lucha di Rojer, a bltu kontra di su amigu pasobra e mes, Godett, no kier djin C.B.H. (ku e ta konsider, ekivokadamente, un bnt dirig pa klero).
Pa asuntu di un trahad ku Rojer kier yuda, Godett ta kanta wlga den haf. Algn persona, ku interes poltiko, mesora ta mira chns pa elimin e menasa di un C.B.H.. E wlga loko ta pone ku hasta ta bini di Hulanda un persona pa atend...”
|
|