1 |
 |
“...na skol katliko, ku ta e gran mayoria, maske algu di diferensha di kol ta kos ku ta tee kuenta kun, hopi bia ta e aspekto finansiero ta trese distanshamentu: skol di plaka i skol di pomada.
Mintras ku den kultura di nos pueblo idioma ta faktor di union komo lenga komun, algn hende manera a indik, ta manten nan idioma hulandes. Lo bini un lucha fuerte pa motibu di idioma denter di Iglesia katliko mes, manera nos lo bini bk riba dje.
Den kurso di aanan papiamentu tg ta kobra importansha, pero lo dura basta ainda prom ku e logra e rekonosementu total. Mientrastantu kantidat di palabra hulandes ta drenta nos idioma i ta bin "daa" si por bisa 'sina e idioma di pueblo....”
|
|
2 |
 |
“...sali e lei ku ta prohib trabou di mucha bou di 13 aa.
(Nos kier rekrda aki e muchanan ku nan tabata trese di Coro i algun indjan di Goajira (Venezuela) prinsipalmente, di kua hopi tabata kamna bende kos riba kaya f ta sirbi na kas di hende. Danki Dios e situashon ei no a dura muchu, pero na fin di aanan binti tabatin diferente di nan ta kamna rnt. Esaki a turna lug na Aruba tambe, despues ku Lago a kumins, meskos ku na Krsou.)
Sin eksperensha i ku poder limit ta difsil pa Staten hasi muchu kos. Un di e areglonan mas importante ta e oumento di kantidat di votadnan.
Por ripar, ku Krsou ta sigui eksaktamente tur kos ku Hulanda tin, aya tin R. K. Staatspartij i nos tambe un Partido Catlico Curasoleo. E situashon aki no por dura muchu i pronto mas lih di loke hende ta pensa lo bini un kambio drstiko.
Transishon di kolonialismo pa demokrasia lo no ta fsil na Krsou, al kontrario.
3. Rikunan nobo ¡ ekonomia industrial
Den e temporada ak nos ta bin topa ku un grupo di komersiante nobo, ku a turna over...”
|
|
3 |
 |
“...ku ambachtschool St. Joseph muda pa Montekristu bieu band'i Colon.
Den e tempu aki ta bin lanta otro skol partikular mas, esta Willem de Zwijgerschool. Esaki ta un skol bsiko pa muchanan hopi bia di mnos rekurso ekonmiko. Ta inisiativa di mazonera, ku ta kumins nt dilanti di misa di Santa Aa, na un kas ariba. Despues e skol ta muda pa Frederikstraat, kaminda un tempu tabatin un lug habri (aki tabatin ntes sine Wilhelmina i sirko sa keda einan mes tambe). E skol aki kompar ku otro skolnan no a dura muchu tempu i hasta Thomascollege a tuma e lokalnan na Frederikstraat over.
Loke nos a bisa di nos skolnan katliko, ta konta pa skolnan di gobirnu. Notabel ta ku nunka gobirnu no a interes pa lanta skol den kunuku ni skol di fishi. Hasta e skol di pomada, Emmaschool, tabata den stat. Tantu Wilhelmina-komo Hendrikschool tabata forma muchanan te na Mulo i tampoko aki gobirnu nunka no a tuma inisiativa pa enseansa sekundario sino te den tempu di gera, pero atrobe no tantu pa yuda nos hendenan bai...”
|
|
4 |
 |
“...84
evangelisashon, ta bira punto sentral di akshon di mishon katliko na Krsou.
Mishoneronan ku semper a gosa di rspt i apresio di pueblo, durante tur e temporada, ku di dos guera mundial a dura, no a mira hendenan mas hben bini Karibe. Esnan di ntes ku a konos e tempu di apnas algu di desaroyo a kushi den nan manera di pensa i ta bai result den un gran paso falsu. E "lite" katliko na kua nos a refer vrios bes, ta sigui gosa di apresio di parti di klero. Lidernan ku a lanta i ta lanta, tantu den Volksbond i den organisashonnan di Verriet, maske kon dbil nan por ta, no tin ni e mnimo di rekonosementu. Lidernan politiko, ku ta manten nan mes mas los di influensha klerikal, tampoko no ta konta. Gomez mes ta ha ku lomba kontra muraya ora e kumins lucha pa un Krsou mas los di Hulanda.
Den e kuadro aki, e parti influyente di klero ta propon e figura di un obispu nobo den persona di mons. v.d. Veen Zeppenfeldt. Esaki ta bai enfrent Gomez direktamente i esei ta trese un kiebra den fielnan ku ta...”
|
|
5 |
 |
“...ku a bin kambio pa hasi di Radulphus un H.B.S.-A i B.
Radulphus college na Cas Corweg, despues di tabata dilanti di Thomascollege den
algun barak.
Despues di poko tempu ta kumins ku M.M.S. (Middelbare Meisjes School) banda di Maria College, tambe den Otrobanda. E skolnan ak tur ta yena mesora ku mucha, di kende ntes tabata bisa ku nan lo no por yega na kaba nan estudio sekundario nunka. Maria Immaculata ta e niko skol ku tin dosente pa latin i griego, komo ku e ta un "liceo", maske esaki no a dura muchu mas.
Na prinsipio ta skol pa mucha muh s (Middelbare Meisjes School MMS). Despues lo e bira skol miksto meskos ku tur otro skol. E kambio aki ta basta radikal, pero tempu no ta para ketu i desaroyo tin bia ta trese kambionan radikal....”
|
|
6 |
 |
“...esun ku nan ta konstru na Aruba knter di playa. Riba ref e ridikules di fundeshinan sun di e loke mester tabata Stuyvesant-hotel a keda durante hopi aa un rekuerdo di un paso en falsu.
Ku turismo mundial ku ta krese enormemente mester bai pone algu di atenshon na esaki. Hendenan no mester bin kumpra so durante un dia i sigui ku nan bapor, nan lo mester keda drumi. Pero no tin fasilidat. Hotl Amerikano na Awas no ta adeku i no tin idea kiko asina lo por hasi den e sentido ak. Ma kiko asina?
Lo dura hopi prom ku konstru e hotel Intercontinental nt na entrada di haf, komo un prom paso.
Agrikultura:
Di Hulanda ta bini un yu di Krsou studi den agrikultura. E kier kumins traha den e rea ak. Ma ta ken por ta dje loko ei di kere ku Krsou por produs nada? E ingeniero nobo ir. Pieters Kwiers ta keda tur frustr pa falta di apoyo. Ma ki problema tin, si pueblo mester kome, ata tur1 kos ta bini djaf? E dos tres hendenan ku tin nan krio di galia, ku algun baka ku ta kamna rnt, ta parse mas bien un hbi...”
|
|
7 |
 |
“...doktrina di Iglesia riba tereno sosial i ta analis trabou poltiko. Tur na e manera mas simpel pasobra tin hasta algun trahad di haf, ku no sa lesa ni skirbi drechi. Hendenan ta kumins anim, mirando e wega hung den poltika i den sindikatonan. Tin aspirashon pa lanta un sindikato nobo ku miembronan di credit union, pero ta mustra ku mas bien esnan ku a sia algu lo por djin bntnan eksistente pa mira si por kambia nan rumbo. Pero nunka esaki no ta kristalis.
Na aa 1959 un wlga loko ta estay den haf i ta dura basta siman. Esnan ku ta miembro di credit union ta biba trankil, nan ta fia sn i por manten nan famia, mintras ku otronan no tin kaminda di kana. Papa Godett i Hubert (Bb) Rojer, dirigentenan di welguistanan no ke tende pa nada di mundu di e dirigentenan sindikal, ku tg no por yuda ku nada. Na un momentu dado ta mustra Godett i Rojer riba e echo ku e pan ku nan ta bringa p'e no ta...”
|
|
8 |
 |
“...stat mes. Tur anochi tin sentenares di hende ku ta reun den diferente bario pa spar, fia sn i paga nan debe, pero alabes pa asist na reunionnan informativo i edukativo (edukashon di adulto). No por hiba hende grandi skol sin mas, mih bai serka nan ku ideanan prktiko pero ku splikashon detay pa nan por komprend i eduk nan mes no solamente lesando f tendiendo ma mas importante hasiendo. (Sistema di Antigonish, Canada).
Hamber pa formashon. Na un momentu dado ta duna un kurso pa dirigentenan ku ta dura shete siman largu, tur siman tres anochi di 8 pa 11 or. Na tur ta inskribi un kantidat di un 80 persona di kual na final ta keda ainda 76, sin falta mas ku un f dos bia. Esaki ta demostr e hamber ku tabatin den pueblo pa sia konos algu mas.
Den La Cruz (semanario katliko) ta sal tambe un artkulo ku lter grandi riba prom pgina ku ta lesa: Krsou tin Hamber. Ta e hamber di ta su mes, di yuda su mes, di hasi algu pa su mes, di sia biba den e mundu djawor. Hamber di konos doktrina di Iglesia, ku no...”
|
|
9 |
 |
“...turs-tiko.
Poblashon ta krese ku paso asombroso. No ta imigra-shon ta kousa di oumento. E yunan di esnan ku a estables den aanan binti i trinta, awor ta hben i a haa chns di studia tambe algu mas ku nan mes mayornan. Maske nan tin ideanan mas avans i no kier asept e situashon di ntes, ainda e mayornan no ta dje grandi ei na edat, ademas nan ta otro lant i no kier turna parti den e proseso di kambio un poko violento.
Pueblo ta haa awor otro tipo di lider, pero ainda e no ta kla pa asept nan. Ta bai dura un poko i e kambionan lo mester bini pa medio di violensha, si no logra un evolushon pasfiko, pero kos no por keda manera e ta awor.
Algn Jocista na Hato ku sekretaria di J. O. C. di
Venezuela....”
|
|
10 |
 |
“...151
ta esnan ku a demostr komprenshon pa e situashon ku a kousa e revolushon ak. A dura basta pa a kumins di nobo i esei ta di komprend. Hulanda a yuda i ta sigui yuda pa lanta ekonomia di nobo. pero ta e hendenan mes mester aktiv. Di parti di gobirnu, kier habri porta i buska empresanan grandi pa estables, pero di tur e kantidat di proyekto ku a prepar, ta apnas un ke otro a duna resultado.
A lansa proyektonan pa motivashon di pueblo (MOTIVATION TRAINING), a lanta ofisina pa yuda i asist empresanan chik (KORPODEKO). A gasta enorme kantidat, pero pa bisa ku tabatin un resurgimentu formal di ekonomia den kua e pueblo mes ta partisip ta leu di realidat. Kisas lo mester a bini ku un formashon pa empresarionan mes, den sentido di un responsabilidat sosial pa henter komunidat huntu ku e motivashon di pueblo trahad, empleado.
Haf nobo ku diferente fasilidat moderno.
Banda di haf a ekspand fasilidatnan enormemente: haf di "container", oportunidat pa empresanan "tax free". A oument fasilidatnan...”
|
|
11 |
 |
“...ekumniko di hende muh di rea di Karibe (Caribbean Church Women).
Hende muhnan di tur iglesia ta masha aktivo, ta kumins un movementu ku lo kobra forsa kada dia mas tantu. Ekumenismo ta trese un forsa nobo pa kristanismo na Krsou. Hendenan ta aserk otro ku mayor fasilidat i ta kooper riba diferente tereno.
E idea di atenshon pa asuntunan sosial ta bin refors e loke obispu Holterman kier a propag: turna bo futuro den bo mes man i union di tur hende. Un aire fresku den e sentido ak ta supla, pero lo no dura muchu.
Tin un falta di saserdote, pasobra ku problemanan den Iglesia i rdennan religioso na Hulanda, no ta bini ni saserdote ni religioso mas for di Europa. Ademas despues di trinta di mei 1969, kantidat di religioso a bolbe Hulanda, hasta hendenan mas hben. Nan ta sinti nan mes no-dese, lokual sigur no ta e kaso. E gruponan di otro religion no tin e problema ei asina tantu: no tin mester di tantu lider, e afiliadonan ta poko i si akaso, den nan hendenan mes tin hende ku ta hopi aktivo. Varios...”
|
|
12 |
 |
“...masivamente. Lucha i kompetensha a sigui den e gremio di obrero apesar di esfuersonan djaf pa yega na un struktura unitario.
Di Hulanda a present e tres federashonnan di obrero N.K.V., N.V.V. i C.N.V.. E plan tabata pa yega na un sindikalismo unitario, es desir tur sindikato lo mester a pertenes na e niko sentral sindikal, manteniendo sierto independensha. Na Aruba a firma un protokl, tur e diferente gruponan, meskos ku na Krsou nan tambe tabata divid, nan a firma tg ku ta lanta un sentral niko. No a dura muchu i e kos a keda riba papel.
Na Krsou a papia masha i kasi ta forsa sindikatonan pa yega na un akuerdo. Idea tabata ku Hulanda lo a yuda bntnan yega na forma un sentral niko. Riba pregunta di un dirigente di Bnt Kristian di Haf, kon nan a logra esei na Hulanda i nan duna un idea kon nan a alkans e ideal ak e kontesta mester tabata: ku ainda no tin un union, pero ta pensa di yega na un forma asina. E or' ei a bai di akuerdo pa firma un "protokl" meskos ku na Aruba, pero ku e diferensha ku tur...”
|
|
13 |
 |
“...forsa grandi riba su mes. Tenshon den mundu di enseansa tin bes ta bai asina haltu, ku ta wlga i despues kos ta bai result te dilanti di mesa brd serka hues, ku ta duna SITEK rason ku nan a wlga.
Engeneral por bisa ku sindikatonan a bira hopi mas serio. No ta trata solamente di buska oumentu di salario, kondishonnan faborabel laboral tambe ta haa atenshon. Tin momentu ku tur sindikato huntu ta sinta na mesa i diskut asuntunan di interes komun. Union sinembargo mas struktural ainda ta hopi leu i lo dura basta prom ku yega asina leu.
A.B.V.O. e sindikato di mtenarnan tambe konos kambionan radikal. No ta fsil asina pa nan wlga, ma e ta sosed ora no tin salida. Ta difsil pa logra muchu kos den tempu di berans i asina dirigentenan ta logra ku trahadnan di gobirnu tambe ta asept pa entreg ora kos ta difsil. Nan ta prd un areglo hopi faborabel di fakansi, oumento normal p.e pa aanan di trabou i ta bini areglo nobo di enfermedat.
Otro empresanan tambe den kua gobirnu ta akshonista prinsipal, sa tin...”
|
|