| 1 |
 |
“...Universidat Gregoriana di Roma, finalisando na 1949 ku doktorado den teologa. Bk na Antia e ta traha poko tempu na pro katedral di Santa Ana i na San Francisco na Oranjestad, Aruba. Na 1951 e ta bira kapelan di Santa Famia te 1977. Den e temporada ak e ta lanta J.O.C. (Hubentut Obrero Katliko), Credit Unionnan na Antia, Sindikalismo Kristian i A.A. (Alkohliko Annimo), pa bira despues pastor interino na Jandoret. Durante dies aa el a traha na Latino Amrika pa credit union i Iglesianan i a hasi diferente biahe pa Asia i Afrika....”
|
|
| 2 |
 |
“...Presentashon
Tabata na aa 1971 dia 23 di oktober, durante un fakansi na Roma. Di repente a drentami un idea di pone riba papel, e loke diferente bia mi a splika persona i gruponan: algn idea tokante desaroyo di nos pueblo den e siglo ak. Prom ku 30 di mei 1969: pa e grupo poltiko nobo, U.R.A., mi a hasi meskos. Sinembargo ningn hende no kier a komprend i tur kos a sigui su kurso, resultando den un gran debakle ora ku obreronan a lanta i a kima gran parti di nos stat.
Un pueblo ta meskos ku hende. E ta nase i krese i den su kresementu tin influensha di su ambiente, di susesonan anterior den su historia; tur ta determin hopi bia su futuro.
Tirando un bista atras nos lo por mira den futuro si nos buska rais di e susesonan i e loke a motiv un sierto manera di biba i aktua.
Pueblo di Korsou den esaki no ta diferente di otro pueblonan mas grandi. Wl por bisa ku pa pueblo antiano i kurasoleo en partikular nos ta haa mas difikultat i na mes momentu mas fasilidat ku den otro kasonan.
Mas difikultat...”
|
|
| 3 |
 |
“...turna lug na 1969. (5) Despues ta bini un temporada di buska na unda nos ta bai, kasi por bisa sin rumbo mark.
For di awor kaba nos por bisa ku Korsou ta bai pasa di un sistema kolonial pa un sistema di outodeterminashon, pero sin ku e pueblo mes ta determin nada. E ta pasa komo pueblo di un tempu di paternalismo religiosoAolonial, pa un paternalismo poltiko ku no ta duna e pueblo chns di disid pa su mes kasi nada. Despues di e temporada turbulento djis despues di 1969 nos ta bai mira un rumbo diferente ku ta kai fuera di e loke nos kier...”
|
|
| 4 |
 |
“...iii
ofres aki, pero ku nos lo ke indik djis asina.
E manera ku nos kier hasi e rekorido ak lo ta mustrando kon diferente aspekto di nos bida ta influensh otro riba diferente tereno i nos lo turna konstelashon di nos poblashon mes, e situashon poltiko, ekonmiko i religioso, situashon di nos enseansa i kultura i por ltimo un parti importante ta nos organisashonnan sosial ku ta algu di e pueblo mes, di su mes akshonnan.
Algn otro persona lo mester bini ku un estudio di sikologia di nos pueblo, pa studia e struktura sosial kompleto lokual sigur lo yuda pa komprend e loke nos ta i loke a pasa, muchu mas mih, esei ta keda nos grandi.
Ta di spera ku esaki lo duna hende un idea di loke nos ke purba hasi. No ta muchu kos, pero di tur manera e idea ta pa lanta diskushon serio den nos hendenan pa konos nos mes mih, nos historia i loke nos a hasi ku e loke Dios a duna nos ak, un Korsou chik ma dushi, ku por bira grandi i ku nos ak por hasi grandi si nos ke ta mas humilde i mnos ser den nos manera di...”
|
|
| 5 |
 |
“...pasobra "asina bo ta drecha rasa" ta masha komun den pueblo. I esaki den tur gremio i e asuntu ta bai asina leu ku hasta den religion nos ta haa tambe e separashon mas o menos segn kol.
Ora ku kompania di petroleo estables i ta bai kumins refin petroleo na gran eskala, nos ta haa grupo basta grandi, si nos kompar ku poblashon total, di "makamba" esta hulandes ku ta bin traha komo "plter" (na hulandes: plaatwerkers). Ta nan ta traha tanki na Isla pa warda petroleo. Nan ta biba plam den stat na diferente penshon, pasobra ta pa poko tempu numa nan ta bini. Ta hende rudo, bebed di yenfer, sin nan famia ni nada, riba nan mes, dos tres den kamber i fin di siman i djadumingu asina semper nan ta selebr. E idea di makamba, hende mas ay, mas eduk, ta kai na awa kompletamente. Esnan ku tin di haber ku plternan ta mira ku tur hende ta meskos i den hende blanku hulandes tambe tin hende simpel i rudo manera nos konos tur parti di Krsou. Kon leu e influensha di e hendenan ak i nan manera di biba a kontribu...”
|
|
| 6 |
 |
“...8
di Isla. E mentalidat ta kambia. No ta simplemente e hmber rudo, pero awor e bida mes ta bira diferente, sin ilushon, ku un par di sn wl, pero sin nada elev den dje kasi. E no ta su mes mas, ma parti di un mashin f un sistema. Asina por tin dos ruman, un ku a keda biba den kunuku, ku su kas, su dos kabritu i su pida tera wardando awaseru kai pa e por planta su mainshi i su bonchi ku pinda. Sin lus ni awa di pipa manera su ruman na Punda, pero e ta biba manera hende, a pesar di tur su fayonan e konos rspt i e sa ku tin un Dios. E otro ruman, a prd su
mes, bib na Punda den un kas ku apnas por karga e Kas di tabla di "obreronan".
nmber ei, sin mayor
speransa e ta kasi mas un kos ku un hende. E ta bira hasta rebld mirando duresa di bida. Esaki ta e "proletario" ku nos kier men i e ta un figura nobo den nos pueblo.
Refinera na prinsipio di funshonamentu....”
|
|
| 7 |
 |
“...insular di kada isla ta kai bou di Koloniale Raad.
Di mes ku katlikonan difsilmente por drenta Koloniale Raad, pasobra ta hende simpel ta katliko. Algn hulandes katliko por logra, pero di e pueblo mes ta imposibel.
Aki nos ta haa un trabou di Iglesia Katliko ku ta kumins buska famianan di sierto posishon pero di tur manera di kol poko mas kla of hasta blanku (desendiente di hulandesnan generalmente) i ta yudanan pa "drenta sosiedat". Poko poko nan ta bai turna parti den bida "sosial" mas ay. Diferente ta bai studia na Hulanda i ta grada. Herarkia di Iglesia ta favores e grupo ak di tur manera, p.e. tur institushon katliko ta hasi kompra serka sierto famianan, ta e hendenan ak tin puestonan importante durante seremonianan den misa, ta nan klero ta bishit regularmente etc.
Asina e grupo ak ta bai kreando un gremio di "elite katliko" ku na sierto momentu ta mira nan hendenan asept den Koloniale Raad. Na aa 1919 tin problema serio ora ku gobirnu kier nombra un katliko mas den raad (mr. Ch. de...”
|
|
| 8 |
 |
“...despues di algn aa, pa eleh representante di pueblo den un sistema kolonial ainda pero totalmente nobo.
Na final di e temporada ak, esta na aa 1937 ta bai tee elekshon pa e prom "Staten" di loke ta Kolonia Curaao i sobr islanan. Ku lei di 1936 "Wet op de Staatsinrichting" di Krsou ta bini kambio fundamental, maske ta parsialmente.
3. Artesano i Komersiantenan chik ta bai kaba
Prom ku petroleo drenta Krsou e yu di pueblo, prinsipalmente na "Punda", esta den stat, ta dedik su mes na fishi di diferente sorto. Poko piskamentu i trabou den kunuku. Falta di awaseru regular ta pone ku ta temporadanan so por planta na drechi. Posnan ta hopi pober generalmente i solo ta kima sin miserikrdia, sekando e tiki humedat ku tin. Konsekuensha ta miseria den kunuku.
Na Punda nos ta mira mas aktividat produktivo. Karpint i ebanista, nos...”
|
|
| 9 |
 |
“...12
"schrijnwerkernan" ta konos, ant no solamente na Krsou. Diferente ta sali pa Venezuela, pa Santo Domingo i otro luganan. Obra di man, ku por kompet ku hopi obra maestra den eksterior, t'ei ainda pa demostr habilidat di nos hendenan. Un bishita na museo di Krsou ta mustra nos kashi, kama, mesa i stul. Mira e konfeshonario den misa di Santa Famia i hopi otro kos mas. Lstima ku hopi hulandes a kumpra kantidat di nos mueble bieu pa hiba "madre patria" enpobresiendo asina nos balornan kultural, ma un konsuelo ta keda, ku sikiera fo'i tera nan ta mira i apresi ken nos ta.
Trabou di plat i filigrana en partikular, ta hopi apresi i tin kantidat di obra ainda ku ta bolbe kobra interes den tempu moderno.
Otro fishinan manera sneiru, sapat ta importante i ta sia muchanan na "wenkel", manera tabata bisa, despues di skol.
Trahamentu di sombr den kunuku.
Trahamentu di sombr di kabana, esta sombr di Panama, ta importante pa Krsou i ta yuda ekonomia. Mas bien ta trabou di hende muh na kas. Machi bieu...”
|
|
| 10 |
 |
“...13
na ana
1904 : 46.593 dosein
1911 : 113.707 dosein
1920 : 167.904 dosein
Nos mester nota aki ku diferente hende di fishi, manera p.e. sneiru tin tambe na mes tempu nan bendementu di paa ku nan mes a kose f bendementu di tela. Meskos kosed hende muh tin bendementu di tela, boton, hilu etc. huntu ku nan tayer. Aki ta produkshon i merkadeo den e mesun man.
Un fishi masha pintoresko tabata "blekeronan". Ku san tu pasenshi i ku un habilidat sin igual, bo ta haa nan ta krta i bati bleki di kuminda bash pa traha lampi, trpochi, giter, kanika etc. Hopi bia na un manera artstiko mes.
Ora industria drenta Korsou i fasilidat di transporte martimo i oumento di negoshi turna ofer, hendenan ta prd nimo. Hasta e trahadnan di barku na Skalo i na Mott ta mira kon ya e demanda ta bai baha te kaba na nada. Piskadnan ta bira mnos i e par di balandra ku ta nabeg entre e islanan di Korsou, Aruba i Boneiru, ta prd bida.
Meskos ku kunukeronan ta buska un bida mas fsil i sigur den refinera, asina tambe hendenan...”
|
|
| 11 |
 |
“...hasta Mons. Niewindt a funda un seminario na Barber, pa seminarista hulandes ku lo traha na Krsou. No a pensa ku nos hendenan mes lo por a yega na saserdosio. Sigur ku e nivel kultural di nos hendenan tabata hopi abou, pero un Luis Brion tambe tabata di famia katliko. Tambe e lei di Iglesia ku no ta permit yu nas fuera di matrimonio (ilegtimo) bira "pader" tabata un hndikp. Di religiosonan si mester rekonos i prinsipalmente den religiosanan a kumins ku trabou di vokashon serka nos damitanan i diferente a yega na bisti hbito....”
|
|
| 12 |
 |
“...Mas lat, despues ku Mons. Verriet bira obispu i ku kambio di sistema kolonial, nos ta bin haa oumento di e grupo awor di pueblo mes. Nan ta tantu den regionnan mas ariba (di e lite menshon, esta di famianan ku "nmber", komo den e regionnan mas abou ku ta bai formando nan mes den Volksbond i den trabou poltiko. Huntu ku Mensing, Zeppenfeldt, Boomgaard, Ellis, nos ta haa awor Sprockel, Kroon etc.
Algn di e personanan ak sigur tabatin influensha grandi. Maske ta klero tabata pone nan na kabes di diferente organisashon tabata hendenan di total konfiansa i semper e mes hendenan. Den misa tambe nan tin un lug privilegi i ta nan ta karga shelu (palio bou di kual Santsimo Sakramentu ta pasa durante proseshon), ta nan ta karga bela den proseshon etc.
Ta di komprend ku den un situashon asina (algu di diskriminashon), bo por haa problema i basta grandi. Figuranan ku ta rebeldi kontra e dominio di parti di klero ta djin masonera. Di ak ta result pa Iglesia un problema ku ta krese ora ku hendenan bira...”
|
|
| 13 |
 |
“...18
tres pida krki, ku ta drif riba zeta dushi den un glas i ta sende e mecha.).
Koperativa a krese hopi mes, te ku nan a habri diferente filial manera den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein, den kur di Santa Famia na Otrobanda i despues tambe na porta di Isla. Tabata e organisashon di pader v.d. Pavert O.P., kende a lanta "Koperativa", organisashon ku a yuda diferente famia progres na un manera definitivo, maske e forma di e organisashon tabata leu for di loke nos konos komo "koperativa".
E koperativa ak ku tabatin nmber so di koperativa i tabatin p.e. den nan statuto ku e "asesor spiritual" tin veto den tur asuntu, esaki ta mustra ku no a konsider e pueblo ainda kapas pa atend su mes asuntu.
E paternalismo klerikal ta klarsimo den e organisashon ak. Mester rekonos ku apesar ku ta nmber di koperativa so e institushon ak tabatin el a hasi mash hopi mes pa elevashon di sierto famia den pueblo manera: Lasten, Fraai, Mendes, Suriel etc. Tur e famianan ak despues a bin logra un aseptashon...”
|
|
| 14 |
 |
“...kolonisadornan hulandes i otro hulandesnan ku a bin estables na Korsou i ta traha den gobirnu f na skol di gobirnu i algn empresa, no por tabata otro.
Ora ku refinera kumins, ta trese kantidat di makamba pa bin traha.Hopi di nan ku ta di un nivel di trahad manual i e yunan di Srnam ku ta estables na Krsou tambe ta protestant, pero nan si tin sierto relashon ku pueblo.Den aanan binti ora ku e grupo keda ampli ku hendenan di Isla-riba i dje islanan ingles, e kontakto ta krese entre gruponan di diferente reli-gion, awor tin protestant reform, anglikano, metodista i kisas algn otro denominashon mas. Den aanan binti pa trinta a bini tambe Leger des Heils, ku nan banda ta...”
|
|
| 15 |
 |
“...pa lanta skol tur kaminda. Semper interes pa edukashon tabat'ei. Ora ku na mediado di siglo pas i ku binida di sman di Rosendaal i despues frateman a turna asuntu di sia mucha ofer, a kumins un lucha pa logra e mes derechonan ku Hulanda ta konsed.
Koloniale Raad naturalmente no kier a tende, pero ku lei den man no por a hasi muchu kontra di un supsidio ku poko poko a bira realidat.
Komo ku kasi no tin mucha ku no ta katliko, e gran mayoria di skol tabata den man di Iglesia Katliko, gui pa e diferente kongregashonnan.
Skol di frater, e famoso St. Thomascollege, tabata konsider tur semper e mih skol di Krsou. Kasi tur mucha tabata bai skol di un f otro manera, hopi tabata falta naturalmente pa motibu di e pobresa ku ta laga mucha sin sapatu, ni sikiera alpargata of kts i sin kos pa pone na pia i no por bai skol. Tabata un sorto di ritual ku ta demostr e apresio ku pueblo tin pa skol. Aki mesora nos ta mira ku no ta tur hende ta meskos i asina tambe tabatin dos sorto di skol: "skol di plaka"...”
|
|
| 16 |
 |
“...grandi, pa entreg premio di kondukta, aplikashon, spa, ingles, transes, aleman, matemtika, pintura, muzik, taip i steno, etc. Diferente yu di Krsou mes tambe a haa nan formashon na Habaai i mester rekonos ku e loke nan a haa tabata muchu mas ku kualkier otro kaminda. Di ei tambe komo nota interesante por komprend kuantu hbensita a drenta konbentu di suman di Rosendaal.
Algu poko penoso ta ku e echo ku tin diferensha entre skol di plaka i skol di pomada ta afirm e distinshon den e klase di hende pober i otro mas pudiente. Hasta na skol por a nota ku e diferensha ei ta sinta den esnan algu mas i algu mnos i tambe den e loke ta determin den poblashon di Krsou nan "status sosial", esta kol. Por bisa ku edukadnan ta spera ku sierto grupo lo por sia mih ku otro i tin bia hasta ta pone esnan mehorsitu huntu i e otronan apart. Un echo ta ku religiosonan a i tabata yuda diferente yu di pueblo ku mas kapasidat pa bai skol di plaka. Esei no ta kita ku mester asept ku tabatin sierto diskriminashon.
E d...”
|
|
| 17 |
 |
“...e tres skolnan di gobirnu: Wilhelminaschool, Hendrikschool i Emmaschool (skol di pomada) den Punda. Aki mayor parti di protestant i hudiu ta manda nan yu, maske di protestantnan algn ta manda nan yu skol di frater pa motibu di e disiplina i e kalidat di siansa.
Na un momentu dado nos ta bin haa un skol interesante ku ta kumins den Kaya Grandi di Otrobanda ku ta Willem de Zwijgerschool kaminda hopi mucha ku nos ta yama baldadi i di famia protestant mnos pudiente ta manda nan yu, meskos tambe diferente di "polakonan". Willem de Zwijgerschool tabata konos den pueblo komo skol di "maznnan", sr. Loiseau Maduro tabata na kabes for di kuminsamentu, despues e skol a pasa pa Frederikstraat den kur di Joubert, na e lug kaminda nos ta krda tabatin un di e prom sinenan:"sine Wilhelmina" (sine na airu lber).
Nos sistema di skol sinembargo ta konfirm notablemente e loke Paolo Freire ta yama "edukashon bankario", sin kasi nada di kreatividat ni di konsientisashon di un pueblo ku tantu tabatin nesesidat...”
|
|
| 18 |
 |
“...drker i mas lat tambe ta bini aser ka mekniko i spuitmentu di outo. Na Isla mes tambe ta bai lanta hopi despues un "bedrijfschool" pa prepar hbennan pa trabou riba Isla mes.
Pa mucha muh fuera di e "skol di sombr" ku su diferente gradonan di kapasitashon no tin muchu kos. Mons. Verriet ta bai hasi uso di e lokalnan den Hanchi 'i Bientu, (Conscientiesteeg 35) pa lanta e loke nan a yama "Centrale school" pa damsitanan sia kose, borda, traha tur sorto di hantwrk etc.
Ta lstima ku mester konstat ku huntu ku e formashon ku nos hendenan ta haa na skol, den sentido di instrukshon ku programa i lenga hulandes, no tin nada ku ta duna pueblo sintimentu pa su mes kosnan. E mucha no ta sia konos su balornan propio, apnas algu di su historia i su geografa, pero si e konos diferente pueblesito di Hulanda ku makambanan mes no sa di dje. Atrobe nos ta haa ku frateman ta trese un kambio chikitu: frater Realino ta skirbi un: geografa di Krsou i Karibe i un buki di "Plantkunde van Curaao" kaminda nos ta sia...”
|
|
| 19 |
 |
“...Volksbond ku nmber di otro korant, ku tabata eksist anteriormente, esta La Union. E korant ak den poko tempu ta bira un di e korantnan mas importante den pueblo.
Sigur esun ku mas ta bringa pa adelanto di e loke nan sa yama "hmber chik". E korant "La Union" ta redakt pa pader Verriet mes. Den pueblo naturalmente tin hopi hende ku ta lesa La Union, pasobra nan ta sinti ku ta di nan e ta. Hopi ta esnan ku a sia lesa-skirbi serka sr. E. Goilo, maestro di skol anochi. Ora e no por sigui mas, ta drenta diferente karta di hende ku kier buska un manera pa manten e kursonan habr. Esei ta indik tambe e interes di e pueblo humilde pa Mons. M.G. Vuylsteke. sia.
Tg e loke ta lansa Volksbond komo...”
|
|
| 20 |
 |
“...manera nos a mira kaba. E skolnan di anochi na kual varios trahad den haf ta turna parti i otro hendenan di fishi ta kumins ku un formashon mas slido. E korant La Union ta hasiendo un trabou magnfiko. Den poko tempu Volksbond ta bira algu importante den pueblo. Defensor di derechonan di poblashon humilde i propulsor di kultura religioso. Interesante tambe ta pa mira kon e tempu ak La Union ta ofres oportunidat na eskritornan na "papiamentu", lenga di e pueblo hopi desbaloris pa kolonialismo. Diferente novela i poesa ta apares den e korant ak ku semper a keda di Volksbond i no direktamente di Vikariato Apostliko, maske tabatin un saserdote na timn. Lo hiba nos muchu leu pa duna un idea mas detay di e importansha di e korant ak pa nos pueblo.
Un idea ku ta lanta ta e asistensha finansiero na hendenan den nesesidat. Ku sparmentu (ku zegel, manera tabata konos na Hulanda): Liga San Antonio...”
|
|