| 1 |
 |
“...tempu.
1. Poblashon prom i despues di establesementu di refinera
Den tur dokumento nos ta haa pa aa 1900 un kantidat di m.o.m. 30.000 habitante na Korsou. Nos no sa kon e poblashon ta parti eksakta-mente, ma gran mayoria ta yu di Krsou, hende nasi i kri na e isla ak, hende di kol, di tur gama ku por tin, di kol mas chukulati, kla of kfi ku lechi te esun stabachi te lombra.
Entrada di Baha di Sta. Ana ku brg bieu i part di Forti na Punda.
E grupo ak ta kasi den su totalidat desendiente di katibu tres di Afrika i meskl ku sanger di hende kol kla, yu di e "shonnan" hopi bia. Apnas nos ta topa banda di Wacao hende di pueblo kol skur pero ku fakshonnan netamente indjan. Di unda eseinan ta? Meskla kisas di katibunan ku algn indjan ku a keda tg despues ku a saka tur sobr manda kosta di Venezuela i otro parti di Karibe?
Di tur manera e pueblo, un dies mil den stat i riba dies mil den kunuku, ta biba den situashon deplorabel. Nan no tin ni un entrada di mil florin pa aa...”
|
|
| 2 |
 |
“...nos ta haa tambe e separashon mas o menos segn kol.
Ora ku kompania di petroleo estables i ta bai kumins refin petroleo na gran eskala, nos ta haa grupo basta grandi, si nos kompar ku poblashon total, di "makamba" esta hulandes ku ta bin traha komo "plter" (na hulandes: plaatwerkers). Ta nan ta traha tanki na Isla pa warda petroleo. Nan ta biba plam den stat na diferente penshon, pasobra ta pa poko tempu numa nan ta bini. Ta hende rudo, bebed di yenfer, sin nan famia ni nada, riba nan mes, dos tres den kamber i fin di siman i djadumingu asina semper nan ta selebr. E idea di makamba, hende mas ay, mas eduk, ta kai na awa kompletamente. Esnan ku tin di haber ku plternan ta mira ku tur hende ta meskos i den hende blanku hulandes tambe tin hende simpel i rudo manera nos konos tur parti di Krsou. Kon leu e influensha di e hendenan ak i nan manera di biba a kontribu pa e palabra "makamba" kobra un sentido negativo ta kos ku lo mester studia mas...”
|
|
| 3 |
 |
“...18
tres pida krki, ku ta drif riba zeta dushi den un glas i ta sende e mecha.).
Koperativa a krese hopi mes, te ku nan a habri diferente filial manera den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein, den kur di Santa Famia na Otrobanda i despues tambe na porta di Isla. Tabata e organisashon di pader v.d. Pavert O.P., kende a lanta "Koperativa", organisashon ku a yuda diferente famia progres na un manera definitivo, maske e forma di e organisashon tabata leu for di loke nos konos komo "koperativa".
E koperativa ak ku tabatin nmber so di koperativa i tabatin p.e. den nan statuto ku e "asesor spiritual" tin veto den tur asuntu, esaki ta mustra ku no a konsider e pueblo ainda kapas pa atend su mes asuntu.
E paternalismo klerikal ta klarsimo den e organisashon ak. Mester rekonos ku apesar ku ta nmber di koperativa so e institushon ak tabatin el a hasi mash hopi mes pa elevashon di sierto famia den pueblo manera: Lasten, Fraai, Mendes, Suriel etc. Tur e famianan ak despues a bin logra un aseptashon...”
|
|
| 4 |
 |
“...hende grandi sia lesa i skirbi, ta lanta un banda Excelsior ku ta amenis proseshon i reunion di gala di Volksbond mes. Te despues di gera Volksbond ta bin sufri di konsekuenshanan di sierto fayo den su organisashon i e paternalismo ku ta kaba ku e bon trabou hasi, sin konta ainda e kambionan drstiko di mentalidat.
Iglesia, unabes ku e tabatin kasi tur skol den su man, tabatin mester tambe di un f mas rgano skirb pa manten su pueblo na altura i yuda krea un pensamentu eklesial. Asina nos ta mira tres korant for di prinsipio di e siglo ak: Amigoe di Curaao, na hulandes, mas bien pa hendenan ku poko mas instrukshon, La Cruz pa pueblo simpel, kaminda pader Raymundus Wahlen O.P. sekretario di obispu a skirbi masha hopi mes, aanan largu i a hinka hopi spa den papiamentu, un semanario meskos ku e otronan, ku orientashon general. La Union di tur korant di Iglesia, redakt pa pader Verriet mes, tabata un instrumento di lucha i lucha tin bia fuerte, na defensa i propagashon di doktrina di Iglesia i...”
|
|
| 5 |
 |
“...26
"Aubade" di muchanan di skol den Fdrti.
Mintras ku pueblo katliko ta konsentr naturalmente na e skolnan na Otrobanda, nos ta haa e tres skolnan di gobirnu: Wilhelminaschool, Hendrikschool i Emmaschool (skol di pomada) den Punda. Aki mayor parti di protestant i hudiu ta manda nan yu, maske di protestantnan algn ta manda nan yu skol di frater pa motibu di e disiplina i e kalidat di siansa.
Na un momentu dado nos ta bin haa un skol interesante ku ta kumins den Kaya Grandi di Otrobanda ku ta Willem de Zwijgerschool kaminda hopi mucha ku nos ta yama baldadi i di famia protestant mnos pudiente ta manda nan yu, meskos tambe diferente di "polakonan". Willem de Zwijgerschool tabata konos den pueblo komo skol di "maznnan", sr. Loiseau Maduro tabata na kabes for di kuminsamentu, despues e skol a pasa pa Frederikstraat den kur di Joubert, na e lug kaminda nos ta krda tabatin un di e prom sinenan:"sine Wilhelmina" (sine na airu lber).
Nos sistema di skol sinembargo ta konfirm notablemente e loke...”
|
|
| 6 |
 |
“...sigur no ta ku stm di poblashon simpel ku no konos' sikiera, pero e por a konta sigur ku stm di klero i religiosonan i otro hulandes katliko.
Gobernador ta nombra e or'ei sr. J. H. Sprockel i sr. Jos Maria Kroon, mbos di Volksbond, ademas Sprockel ta kabes di Hendrikschool.
Huntu ku e dos miembronan di Staten eleg na Aruba sr. J.R. Arends i J.M. de Cuba, ta forma un total di 7 miembro katliko di kua 5 eleg i dos nombr.
E otro miembronan ta I. Capriles, W. Maal, J. Rustige (di C.P.I.M., "Isla") tur tres eleg i nombr pa gobernador: C. Winkel, A. Senior i mr. Bichon van Ysselmonde (asesor hurdiko di C.P.I.M.) i e ltimo eleg pa Islariba ta sr. W.R. Plantz.
Por ripar importansha di e aspekto ekonmiko di parti di refinera ku ta haa un persona nombr pa gobernador ademas di esun ku a logra sali eleg. Mester tee kuenta ku tur empleado haltu tantu di gobirnu meskos na Isla ta hulandes ku por vota sigur. Importansha di elementonan ekonmiko i industrial ta bon manten den formashon di e "Staten" di nos pueblo...”
|
|
| 7 |
 |
“...Tantu Wilhelmina-komo Hendrikschool tabata forma muchanan te na Mulo i tampoko aki gobirnu nunka no a tuma inisiativa pa enseansa sekundario sino te den tempu di gera, pero atrobe no tantu pa yuda nos hendenan bai dilanti, progres. Mas bien ta pasobra yunan di empleadonan haltu di Isla, estranhero i yunan di empleadonan di gobirnu no tabatin chns di bai sigui nan estudio na Hulanda.
Asina ant ku tur e desaroyo i plaka ku tabatin, ningn hende no a pensa ainda riba skolnan sekundario. Apnas dos tres hben ta sali pa sigui estudio f pa kumins nan estudio sekundario na Hulanda f na Merka. Ma ta hende ku rekurso so por hasi esei. Pueblo mes ta keda stank ku su M.U.L.O. (anto Mulo-a, ta esnan mas fortun so ta logra Mulo-b) i su ambachtschool. No tin un sistema di beka na drechi ku por duna yu di pueblo tambe un chns pa sigui desaroy.
Den e tempu aki algun laiko katliko ta lanta "Mgr. Kieckensstich-ting" presisamente pa yuda esnan mas kapasit pa bai buska mas adelanto den estudio, pero ta e interes...”
|
|
| 8 |
 |
“...di koloniale raad di ntes, ku ta mira nan poder disminu, ta trata na logra pospon elekshon: "pasobra Madre Patria ta domin pa alemannan" alegando ku esei ta evit divishon den pueblo (?).
Elekshon ta sigui tg i ta Partido Katliko Kurasoleo so ta present su lista. Ainda ta masha poko hende ta tuma parti na elekshon, apnas 1477 voto vlido tin. Di Krsou ta sali elih seis persona. Ku resultado di elekshon na Bonaire i Aruba i e nombramentunan di rigor ta bin result ku di 15 persona 12 ta katliko i tres di otro religion. Atrobe un persona ta represent e kompania di petroli C.P.I.M....”
|
|
| 9 |
 |
“...frustr pa falta di apoyo. Ma ki problema tin, si pueblo mester kome, ata tur1 kos ta bini djaf? E dos tres hendenan ku tin nan krio di galia, ku algun baka ku ta kamna rnt, ta parse mas bien un hbi ku un plan ku tin balor pa ekonomia di nos pueblo. E mes falta di interes pa planta di semper ta sigui reina. Mientrastantu chines i portuguesnan s ta saka tur sorto di kos for di nos tera i ta bende ku nos hendenan, nan s por biba di algu di hortikultura.
Komrsio:
Komrsio den man di mes hendenan, esta "polakonan" ku nan pakus i arabir ku tienda, ta mira ku algun portugus tambe ta drenta asuntu di bendementu. Den nan frutera, kaminda ta bende e loke nan produs nan ta bai dilanti i poko poko frutera ta bai bira supermerkado.
E pueblo mes ta para un banda i ta laga otro hasi. Nos ta traha gana sn i gast'e mesora, sigui traha i sigui gasta mintras otronan ta produs i ta bai dilanti. Apnas tin dos tres yu di Krsou outktono ku ta sigui ku nan empresa: Prince, Jaime Sprock, Capello i de Windtnan ku nan...”
|
|
| 10 |
 |
“...109
tur miembro di credit union a kumpra i diferente otro hende mas. Esaki a bira e manual di credit union te dia di awe.
Dia 9 di yanari di 1958 a hasi di Credit Union Colon, Credit Union Santa Famia, tres dia despues credit union Santa Ana pa trahad di haf a lanta. Esaki ta e prom dos Credit Unionnan ku a lanta na un manera mas formal.
Pa komprend balor di loke e movementu ak a trese den e temporada bru ak nos por duna un ehmpel masha elokuente: durante un reunion di komishon di krdito di un kooperativa, dos miembro ku tabata amigu ntes, pero ku despues, pa motibu ku kada un tabata di un otro partido, a keda aanan largu sin sikiera kuminda otro, awor nan ta sint den e mes komishon i tin di diskut problema di e hendenan ku nan mester yuda. Despues di tantsimo aa ata nan awor ta kombers manera nada no a pasa. Straesa pa e echo ak a pone ku nan a konta un saserdote e estupides di laga poltika drenta bida di hende asina. E mes grupo ak di miembro, tratando kaso di un fiansa ku nan mes nunka...”
|
|
| 11 |
 |
“...a mustra ku ta pa "kos" pueblo ta biba awor!) Asina e grupo ak por domin tur peliger ku por present den su seno. Kon leu e influensha riba sindikatonan ta yega, di parti di e partido ak, lo tabata pa hasi un estudio deten.
Ni e salida di Rafael Rosario for di partido i fundashon di su mes partido UNPOCO, huntu ku su ruman Guillermo Rosario, no a afekt Partido Demokraat mayormente. Tampoko e problema ora ta buska un ministro president nobo pa reemplas Efrain Jonckheer ora esaki mester baha. Tin tres kandidato: Ciro Kroon (homber di pueblo di kuna humilde), R. Isa (di famia sirio, arabir i abogado) i S. (Boy) Rosendaal (kende a sigui sirto estudio na Europa). E lucha ta keda disid na fabor di Ciro Kroon. Otro problema ta ku George Hueck ta pasa di Partido Demokraat pa Partido Radikal, sin entreg su asiento, e ta haa ku ta pueblo a skoh e i ta pueblo mester bah e i no partido. E partido sinembargo ta sigui manten su posishon.
U.R.A. (Union Reformista Antiano)
U.R.A. ta un partido ku a nase...”
|
|
| 12 |
 |
“...religion ta bisa: ta falta di formashon sosial den nos pueblo, un kos ku nos no a haa den katisashi". E otro, un hben ku for di chikitu kier a bira katliko i a haa su formashon di religion, ku un tipo di katisashi, ku ta inklu e elemento sosial, di solidaridat, di lucha pa derecho, enfin di un religion "enkam", e ta bisa, "no, ta falta di konosementu di religion mes", pasobra e ta mira e dos aspektonan ak komo inseparabel, sin esun e otro no ta eksist.
Realmente e pueblo a sia ku tin un Dios, den tres persona, ku mester bai misa djadumingu, ku tin shete sakramentu ku tin dies mandamentu etc., pero e no ta mira ku derecho i obligashon ta enser den e mes ideanan ak, ku trabou ta algu berdaderamente "religioso", ku lucha pa su propio liberashon i rekonosementu komo hende tambe ta inklu den e doktrina i enseansa di Iglesia. Pueblo ta konfes ku el a falta misa, hasta ku el a bishit kampo di prostitushon i a papia palabra malu, pero nunka... ku el a keda sin bai traha sin motibiu, of ku el a hrta...”
|
|
| 13 |
 |
“...aktitut ak ta pone lidernan en general di diferente bnt duda den e libertat, ku sindikatonan mester tin.
Na aa 1964 ta lanta C.F.W. (Curacaosche Federatie van Werknemers) dirig pa e sindikalista Ewald Ong a Kwie. E bnt ak ke afili tur trahad, maske kon chikitu e empresa ta, no tin grupo speshal, pero tur trahad di unda ku ta. Den poko tempu (tee kuenta ku idea di lucha di bntnan ta kos di tur dia) ta logra un kantidat grandi di trahad. Tin papi hasta di algn mil, den korto tempu. C.A.O. di apnas dos tres blachi di papel nan ta sera pa e trahadnan ak. Un punto importante wl, pero semper ku smak poko marga, ta asuntu di areglo mesora di pagamentu di kontribushon via "inhouding" riba salario (kit direktamente for di salario).
Nota: e punto ak den bntnan kristian nunka tabatin e importansha nesesario, mas bien ta: idea tabata konta i bo trabou i entrega personal, lokual sigur ta difsil pa logra.
Den A.V.V.C. na aa 1968 nos ta haa e siguiente sindikatonan afili: A.B.V.O. - bnt di empleadonan di gobirnu...”
|
|
| 14 |
 |
“...Hilton i Intercontinental (doonan merikano), no kier tende di Horecaf. E doo hulandes Hazeleger konos sindikalismo i na Hulanda ta un grupo rekonos komo parti di bida, e yu di Krsou doo ta ripar ku Horecaf no ta lucha so pa mas entrada, ni ta pone tur atenshon na trahad so, ma ta yuda kompania mes, ora ta nesesario pa e por saka kara. Tin kom-prenshon pa sindikalismo den e dos gruponan ak, lokual no por bisa di ningn manera di e doonan merikano.
Lucha ta asina fuerte tin bia ku den kuestion di dos tres luna ta tee varios wlga tras di otro. Tabata interesante pa mira kon un dirigente di NKV di Hulanda, konsehero di Horecaf, hmber di hopi eksperensha den sindi-kalismo kier asist Horecaf den su lucha kontra Hilton. Na un manera poko ingenuo e kier sinta dialog, mintras ku lidernan lokal, konosiendo personanan ku tin di trata ku ne ta mustra forsa i ta dal man riba mesa, lanta bai ora kos no ta kamna i asina ta mustra ku mester di rspt i ta a base di forsa por logra algu. Esaki ta sosed tambe. ...”
|
|
| 15 |
 |
“...obrero pa sali di e revolushon anrkiko ku a turna lug. No tabatin union berdadero, mas bien un kooperashon di momentu. Plannan pa futuro no tabatin di ningn sorto. No por a yega na diskut na drechi e posibilidat pa bini na un partido di obrero. Sindikato A.H.U. di "Papa" Godett a lansa ku Nita e partido F.O.L.. Otro gruponan ni a sosten ni a partisip masivamente. Lucha i kompetensha a sigui den e gremio di obrero apesar di esfuersonan djaf pa yega na un struktura unitario.
Di Hulanda a present e tres federashonnan di obrero N.K.V., N.V.V. i C.N.V.. E plan tabata pa yega na un sindikalismo unitario, es desir tur sindikato lo mester a pertenes na e niko sentral sindikal, manteniendo sierto independensha. Na Aruba a firma un protokl, tur e diferente gruponan, meskos ku na Krsou nan tambe tabata divid, nan a firma tg ku ta lanta un sentral niko. No a dura muchu i e kos a keda riba papel.
Na Krsou a papia masha i kasi ta forsa sindikatonan pa yega na un akuerdo. Idea tabata ku Hulanda lo a yuda...”
|
|