1 |
 |
“...pa mi bolbe bati bai.Pasobra e kos aki a bira un bisio.
Loke mi ke pidi ta esaki: No mira e trabou akl komo educacao ban-cario (un ekspreshon ku ma fia di Paulo Freire); si ba sinti sabor di nos idioma, anto sigui buska bo mes tambe.
Bo tin tur derecho dl trata e obra akl na un manera krltlko. Ami lo ta gradisidu pesei. Bo sa mes bon ku mi ku nos por yega nos meta pa medio di interkambio di idea i pensamentu, aseptando nos tur dos su inkapasidat, flta i fayo, pero ku e deseo konstante di sia di otro.
Unda bo ta kere ma haa sa e ekspreshon un hende na su winda winle? Seka mi muchanan na skol I
I ora bo kere ku ba kansa, no perde kurashi ni kabes. Pasobra den e obranan di Antoine Maduro tin ainda un monton di tesoro ta wardabu.
P.A.L.
Pa mi raspdi wea: Tavio.
Aa 1974 Imprenta V.A.D.
Copyright St. Augustinus Boekhandel
Ortografa: Esun ku komishon di ortografa a propone Gobierno Sen-tral na september di aa 1970....”
|
|
2 |
 |
“...Lembelansa i chu-pad ta figura despresi.
Fabor no sa ta perdl. Ku hopi plaka bo ta un homber riku, ku bon manera un kabayero. Un hende dl sano huisio no ta ekspone su bida na peliger. Hopi beheit pornada. Ainda tin hende ku e mal kustumber di huma sigaria ku kandela paden. No ta semper un kontrlbushon ta plaka; un eskritor por manda su kontribushon ora e entreg un artikuio na korant, sperando ku nan lo publike.
Tin hende floho ku ta "gusta trabou mash, den e sentido ku nan ta gosa di para mira kon otro ta traha. Hasi algu bon, pa mi por yamabu
Moda di aktua
Un akshon, un gesto, un hasi Obra, prosede, nogosha Kibra o kumpli ku promesa Yuda, yudansa, asist na Broma, blf Desaroya, ekspone na Kontrlbui, koopera
Entremete, mete pata
Formalidat, buya, buya barata Lembelansa, chupad Favorese, un fabor Regla un asuntu Flha un preis
Bon manera o komportashon Hasi esfuerso, bon o mal kustumber
un esfuerso enbano, avisa
7...”
|
|
3 |
 |
“...sonrisa riba nan kara.
Komportabu! Fortunata bai bini shete be. Kustumberta lei. Trata un hende di mal natur ta desagradabel. Mal genio ta kontrario di bon beis. Bon amigu no sa laga otro na kaya. Esei ta konsekwensha di bo mal komportashon.
Si bo ta aktivo, bo kapasidat lo oumenta muchu mas ku ora bo ta den un posishon ku otro mester bisabu kon aktua. Tin be nos mester frsa bara, pa nos logra. Si bo mes pluwe, bo ta sinti mas satisfak-shon di bo esfuerso.
Kanimi pa mi kanibo! (yudami pa mi yudabu). Un yangabashi tin boka grandi i masha formalidat, pero sin moda di muri. Tin mama di kas ku ta bati lingo, di moda ku banda di atardi nan ta morto kans. Bedaru, shon Fanfan, bedaru i ban ku kalma. Ta ki ansha bo tin? Bo parse shon Kochi Kayente.
Hende floho manera kaka di mardug. Un muh chismeira ta gusta papia malu di otro hende. Si nan yamabu un buchi ponchi, esei no ta palabra di kario; nan ke men ku bo ta brutu, sushi i sin manera. Si bo sigui ku bo moda brutu, awor ta ay sawaka (lo bo kaba malu)...”
|
|
4 |
 |
“...rekord
Dos dede di frenta Kabes bash I Kabes di pali maishi Un sientlfiko
Uza bo sinti (bo sesu, bo koko) Un llo, un loko
Sabidura di buki no ta sabidura di bida. Si bo no tin inteligensia bo no por bai kumpre na Ulanda. El a bin pone na mi konosementu (po-nemi na altura) ku e tin intenshon serlo. Kada fishi tin su saber. No bin saka sabl riba mi. Bo ke hunga papel di bobo, pero mi sa ku bo ta leu di animal. Un persona tap ta 1. un persona hopi bobo. 2. un ku no sa kon komporta den kompania dl otro hende.
Tee kuidou ku gai bibu. Un mucha bibitu tin alegra den bida. Un hende spiertu ta bon na su tinu. Un Ignorante ta un ku no sa algu; un estpido ta un bobo. Nos tin sinti pa nos pensa i kompronde. Esun ku studia bon tur dia i no na ultimo ora, lo krda tur kos na momentu di eksamen. Dia 26 di juli nos ta rekord deskubrimentu di Korsou.
Un loko por puntra loke shen sabl no por kontest. Djis un tiki siansa ta mash peligroso. Slkologia ta e siensia ku ta dedika na estudio di natur, forsa i funshon...”
|
|
5 |
 |
“...teatral (tragedia o komedia). Sigun nan ta pasa un pellkula, nos ta mira djeseis ptret pa sekondu. Charles Laughton i Lawrence Olivier ta dos gran artista di sine. Nos ta sinta ariba den palko o abou den preferensha. Galera tabata e lug di mas barata, te mas patras, ma ya e no ta eksisti mas.
Un dramaturgo ta hiba un eskritor e ventaha ku e por sinta den teatro, mira e aktornan presentando su obra, i na mes momentu haa sa kiko pbliko ta opina. Prom ku pellkula kumins, nan sa pasa short (fragmento di otro pellkula). E drama Tula dl Pacheco Domacasse tabata un ksito na Centro Pro Arte. Mara di Malpais, un adaptashon di Ral Romer dje misterio medieval Maryken van Nimwegen a keda presenta den hopi bario di Korsou.
Na 1871 teatro Nahr (kaminda awor akl ta Roxy, pero na e parti patras) a keda ¡nougur ku e obra La Gracia de Dios di e outor benesolanu
Teatro i sine
Komedia, tragedia, drama Artista, aktor Pbliko, ouditorlo Figurante
Dekorashon di teatro Dramaturgo, esenario Teln, pantaya di sine Akto,...”
|
|
6 |
 |
“...Arte di palabra subhetivo Homnimo, palabra arkaiko
Arte di palabra obhetivo Eskritor, poeta, novelista.
Ta difisil pa duna un diferensha eksakto entre prosa i poesia, pasobra tin prosa potiko yen di ritmo; tin tambe poesia ku parse prosa, sin rima ni ritmo. Un estrofa ta konsisti di dos o mas verso. Un soneto ta konsisti di djeskuater verso, parti generalmente den un seksteto i un oktava. Rima inisial ta aliterashon. Si dos verso di un poema ta kore pasa den otro sin pousa, nos ta yama esei un korida.
Asonansia ta ora dos palabra na final di dos verso ta rima den nan vokalnan. Na skol nos ta traha komposishon, pero ora un komposi-shon ta na un nivel mas altu e ta un ensayo. Un humorsk ta un kuenta mash krtiku, ku intenshon di diberti e lektor. Tin hende ta konsidera nan bida asina importante ku nan ta skibi nan outobiogra-fia. E kuentanan di Nanzi a origin na Afrika.
Nos ta parti nos literatura den dos parti, esta literatura oral (kuentanan di tradishon ku a pasa di boka pa boka), i literatura...”
|
|
7 |
 |
“...fli. Un fli di markoni ta subi sin rabu. Den wega di trm sa saka mia. Un fli por tira mulina o tapatapa. Un fli ta hasi matamora sigun bo snuk e lia i lague marka dos o bandi otro. Den wega di ninichi tin meta i rndu. Bogn (bagn) ta un ninichi grandi di heru.
Mucha muh sa hila, hunga pele o bula kabuya. Pa hopi hende wega dl domin ta un pasatempu ku nan ta diberti kune ora largu. Duna un hende pieda, bai dam ta nifik: duna un hende un luf, pa despues bo gane. Wega di dou generalmente ta wegui plaka ku sa kaba na brin-gamentu. Landa na laman ta muchu mas agradabel ku den un pisina.
Ora muchanan kumins sia sambuy, nan ta bula saki kfi prom. Korementu di kabai ta birando popular. Tiramenti pisk ku harpun ta un deporte pa hende kompletamente sal. Den Spaanse Water sa tin pustamentu ku boti bela.
Den wega di bala i otro deporte sa tin un rfri. Awendia futbol a bira gran nogoshi. Deporte ta mas dushi ora no tin pbliko pa mira. Wega di ladrn no ta wega korekto i sigun regla. Na skol nos tur a yega...”
|
|
8 |
 |
“...Neurenberg (Alemania) tin mas ku doshen fbrika di huguete. Atletismo ta buta un hende keda sal. Kampeonato di tenis na Wimbledon ta un evento internashonal ku ta atrae kompetidor foi tur parti mundu.
Saka fini. Hinka gol. Kp bala. Fli ta tira mulina. Hunga rndu (ku ninichi). Wega sushi! Friu! Kayente! (gritu di mucha ora esun ku ta buska algu skondl ta seka o leu). Traha buskuchi: traha knpi den paa di esun ku ta landa na laman. Ora e sali e tin ku ls e knpinan ku djente (kome buskuchi), mientras e otro muchanan ta para hari. Eskloi! Eskiniki ta ole! (Tur dos ta gritu di mucha ora ta hunga kore skonde.
Kurpa, kabes, kurason
Plenchi di kabes Frenta di tutu Nanishi par Pali garganta Bandi kara Wea di funchi Tabla di pechu Kabes abr
Kurason moli o di pieda (duru)
Ser di kurpa
Stoma sushi
Buskuchi dl pia
Dal un kanti man
Pie krps, pie flerchi
Kome barika yen, barike seru
Korokoro, kampana
Mester kumpra korokoro pa bebe awa (bo mester sa di duna i tuma). Tin nanishi klmpi, di frnu, di tampa, di barbult...”
|
|
9 |
 |
“...move su alanan. Un ladronchi ta un lus elktriko ku un waya largu pa bo kana bai leu kune.
Un kustumber di prom ay tabata gloriamenti kurpa asina sende lampi di korozin anochi. Un kara di luna ta un kara di laba ku dos man. Ma dal mi kabes duru te mira strea. Ma rabia te mi wowo a bira skur. Un persona ku wowo kla no ta bou di influensha di bibida sterki. Si bo no paga lus na tempu, nan ta korte (deskomunik e koriente). Den e kas tabatin un lus manera di bilorio. Si un fius bula, mester pone un otro na su lug, pasobra drechamentu di fius kim ku papel di plata di sigaria ta mash peligroso. Lus di kumbu no ta ningn spiritu pero simplemente un klaridat dbil di fosfor.
Amor i odio
Priml, brasa, sunchi Kari, namora, frei Amistat, enemistat
Venga,vengansa Kario, envidia Turna un hende na malu
22...”
|
|
10 |
 |
“...lokura Ofende, ofensa Tenta, tuzji
Gusta, hasi yalus Pashon di un amante Biba na grasia ku hende Prhimo, adversario E tin rabia riba mi Malagradisidu
Primu ku primu ta primi otro mas duru (bis na un manera chistoso ora dos primu namora o kasa). Sunchi di konfenchi (den wega di pan i ku pida hilu). Si nos risibi un persona ku hopi kario, nos ta risibi ku brasa abri. Kerementu den webi gai a buta ku ora un hende regala otro algu di metal, mester tira e obheto ei na suela, anto ta bisa: Pa no kibra amistat. Felipi ku Toni ta enemigu mortal. E burach stima porti shap. Un palabra di ofensa ta hasi mas due ku un boft.
Nan a tuzji e pober hmber, te bute bira shangrin. Ku tur sorto di palabra dushi i promesa e polltiko a kalanch e hendenan pa vota pe. Un gatiero ta biba riba kustia di otro hende. Esun ku sinta envidi otro hardi bai, no ta sobra tempu pa traha positivemente pa su propio progreso.
Mih rabia ku duele. Ta rabia (envidia) bo tin; bo n por mira ku mi ta den bon. Polita ta mash hende...”
|
|
11 |
 |
“...(un heri strika sin man) ta loke un sapat ta uza pa bati kueru riba dje. Un tokad di heru ta toka (bati) chapi o agan. Gasolin ta deriva di petroii.
Bo por tin bondat (por tasina bon) di hasimi un fabor? E ybnkuman ei ta bon mes (bon di berde, bon te bai) den trahamenti fli. Despues di a nua ku otro, nan a bolbe hasi bon i awor nan ta dushi-dushi ku otro. Pasa bon. Bon biaha. Bo no mester ta riku pa bo ta un bienechor. Por ta ku Carlos a frakas, pero el a trata di buena fe.
Muchu malu n ta morto. Libri malu, libri morto, lo mi tei mane bolo (si mi no ta malu o morto). Ku dos bar di karta muhenan sa hunga bon kun (karton). Riba kada karton ta plak tres karta di esun bar, i ta saka karta di e otro bar. Esun ku kompleta su karton (tres karta) ta gana. Korsou ta bon madrasa, mal mama.
Mira bon e ta bini (kasi sigur e ta bini). Hende bon ta hende di bon famia, di bon sal, ku titulo, ku plaka. Dios duna bo yu bon kama (bon parto). Awe mi ta di bon; mi repi briyechi a proksim. Mucha maluku ta...”
|
|
12 |
 |
“...kuater-kuater.
Esun ku no yora, no ta mama (bisa loke bo ke, pa hende sa). Mih un yu yora ku su mama yar. Makaku su wowo ta hundu, e ta yora trempan (mira difikultat di antemano i turna medida na tempu). Sigui asina ei; awor lo bo yora (lo duelbu). Yorad no sa yora largu (tristesa no ta pa semper).
Mirando un pellkula di Cantinflas e pbliko sa basha na griti harimen-tu. Bo ke ku bo ta mash grasioso, pero bo mester kishikimi pa mi hari. Alegria di shon ta tristesa di kri (alegra di un ta tristesa di otro). Alma na pena, kurpa na pena. Un sonrisa por hasi milager. Un bon bended mester sa sonre ku su wowo tambe. Mi ke ku Mani ta poko alegre (kontentu); el a dal un par di beter. Mara su kara ta ser manera un bom.
Un hari di hanchi Punda (mahos, duru i barata). No munstra un hende mal kara. Ta di kon bo kara ta ser asina? Ban mira, abr kara. Pe-dritu ta sin kompliment (e no ta tee kuenta ku reglanan di kortesla). Djente blanku no ta kurason. Hasi algu pa tee un hende su kurason kontentu. E pober kriatura...”
|
|
13 |
 |
“...i no nobo di kanoa.
Djis aki mi mes ta mi nobo (mi ta bini personalmente). Muchi skoi-nan di (tin papia). Hibad di rospondi ta bira doo di kestion (esun ku hiba notisia ta hae den problema dje kaso). Un pimpi (postillon damour) sa hiba i trese rospondi i notisia entre dos amante. Antes na kunuku nan tabata supla kachu pa anunsi morto.
Maske un redaktor pone riba un artkulo Fuera di responsabilldat di redakshon, e ta keda responsabel. Libertat di prensa no ta duna ningn hende derecho di ofende otro den korant, pero krtika sano i
31...”
|
|
14 |
 |
“...un desertor. Armis*isio ta djis un rosea pa despues sigui mata otro, Sirbishi militar sa ta obligatorio den hopi pais.
Nos V.K.C. ta un kuerpo di boluntario. Den e gera di independensia di Benesuela Brion i Piar a lucha huntu ku Bolivar. E zonido seku di un ametrayadora ta antiptiko. Nunka no a uza nos forti di Rif pa akshon. Pu i sabia ta arma blanku. Den e di dos gera mundial submarinonan aleman a torpedi varios bapor den Karibe.
Esnan ku ta ser den un kampamento komo prezu di gera tin e obligashon di purba hui. E sld ku tabata kana komo ltimo den un fila, generalmente pasobra e tabatin kastigu, nan tabata yama kataoli. Un sld razu ta esun ku ainda no tin ningn strepi.
Mucha chikitu ta buska gera; hende grandi ta hasi gera. Tempi gera no tin misa (nesesidat ta elimina lei). Sigun disiplina militar, un militar por haa tres sorto di kastigu: leve, mediano i pis. Den kaso di kastigu pis (ser) nan por dune tres dia tras di otro pan ku awa.
Gera avis no ta kue tera (esun ku ta avis, sa di warda...”
|
|
15 |
 |
“...kampamento na Boneiru.
Poned di pas ta keda mal mir. Angelnan a kanta Pas pa hendenan dl bon boluntat, pero hopi hende ta biba manera animal feros ku no ke laga otro na pas. Na Den Haag tin e Palasio di Pas. Kristu ta e Rei di pas. Un hende paslfiko sa di evit pleitu. Na Seri Lora tin depsito di munishon. Teritorio di Korsou a keda deklar na estado di sitio dia 14 di mei 1940, kuater dia despues ku Alemania a invadi Ulanda. Un submarino aleman a ataka Bulbai dia 19 di aprel 1942 i un marinir sr-nam tabata esun ku a tira riba dje ku un kayon chik, di moda ku e submarino a disid na laga para.
Studia ta un plaser! No ta tur akadmiko ta bon maestro. Edukashon ta e desaroyo armonioso di tur nos kualidatnan; e takminsaden lushi-klas, sigu na skol i kontinua den henter nos bida. Kada persona tin dos edukashon: esun ku e ta risibi di otro i esun ku e mes ta duna su kurpa. Na final di kada aa di skol ta parti raprt o entrega diploma.
Antes hopi mayor tabata konsidera skol tkniko komo un ofensa, pero...”
|
|
16 |
 |
“...tin siansa obligatorio. Awendia tin hopi kurso di anochi i hopi hende grandi ta asisti pa nan haa un papel prom ku nan solo drenta.
Ta mash pusibel pa sigui un kurso, studiando na kas, pero bo mester tin hopi tfoluntat i perseveransha. Gobiernu por duna un beka na esun ku tin bon sifra i sufislente kapasidat. Estudio di medisina ta dura mas o menos ocho af\. Mester tin bobo pa sabl por biba. Sa tin Jan-mas-sabl-ku-rei. Pa sabl ku Shon Arei tabata, el a laga Nanzi gae (semper tin un mas sabi ku otro). Den skol di bida nos ta sia tantismo kos ku no ta den ningn buki. Na Akademia Pedagogiko bo por sigui un kurso di tres aa.
Keda plan bart (blo bashl). Riku ta hasi manera e kier, pober manera e por. Shete pober no por soda den e mesun kamisi oln (si tin skarse-dat di un artkulo, hopi hende no por hae. Bash no tin tou (hende pober no sa tin famia). Pobresa ku honor no ta ofensa. Hende porai (barata). Manuel ta hende di hopi hende (ku hopi amigu i konos).
Reinan ta kabando na mundu i esnan ku...”
|
|
17 |
 |
“...bisa). Dunami un kachete af (un parti). Ninia su kachete ta bati (e ta bieu). Si bo guli wesu, bo mester tin konfiansa den bo korokoro (si bo turna responsabilidat, bo mester sa di karga responsabilidat). Mi garganta riba un blki; e kos ei no ta sosode! Felipi ke hasi un nogoshi foi su forsa; le kibra su garganta (frakas mahos).
Hasi algu ku forsi brasa (ku hopi esfuerso). Un pos ku tin dies brasa di awa (un brasa ta e midl ora bo tin dos brasa abr, i di punti dede di un man te na e punti dede dje otro man). Turna o risibi un persona ku brasa abr.
Turna algu na pechu. Nos por drumi pechariba o bokabou. Kana ku pechi palombra (kana broma, ku formalidat). Tabla di pechu. Ba buska? Atabu a hae den bo boki stoma. Yu di mi mondongo. E mucha muh ta kana kibra hep (mas o menos yanga pero menos elegante i fleksibel).
Saka un hende su pia foi lodo (yude sali for di difikultat). Luchando den pia di balentenan! Pone un hende riba pia (yude ku plaka pa e bai dilanti i logra). Splika algu na pie lter(na...”
|
|
18 |
 |
“...tabata un mucha hbmber mash ferfelu ku tabata kana tenta i molosti tur hende. Esei a kousa su morto, pasobra den Klip nan a dal e mata ku un baranki pieda riba un dia ku el a bira dema-siadu pomperu. Don Perer, kada un ku su fishi (kada ken hasi loke ta su kapasidat). Chlnina-kome-kjbida: un malagradisidu ku a lubida tur fabor ku nan a hasi.
Ei den tabata blo bashl, ni un pushi, ni Sanchi ni Pedro. Wansitu a sub mesa (kos ta malu, no tin nadi kome). Hera Michi, kue Mm: faya den un kaso, logra den otro. Foi ora ma manda e /nucha bai hasi un rospondi pami, e no a bolbe mas. Parse ku el a bai un biaha di Zjil (bai largu).
Mi kompader Otilio ta un Wan di shete fishi (1. e sa dl tur un poko, 2. el a frakasa den tur). Si bo ke gana plaka den nogoshi, bo no mester kumpra Jan bende Jan (kumpra i bende un artkulo na e mesun preis, sin ganashi). Dos hende ku semper ta kana huntu nan sa yama achi ku Buena (tambe N&nn ku Rkntn).
Ton Platon ta hunga su wega, kada un ta hunga di nan (kada hende
Nomber den...”
|
|
19 |
 |
“...famia (ta uza e ekspreshon akl ora den un famia tin hende ta muri trai otro i den un tempu relativamente krtiku).
Barbult ta bula na lampi te ora e kima su ala. (bo ta sigui prufi te ora bo haa bo desgrasia).
Komehein ta traha kas pa prikichi buta aden (un ta traha i otro ta pro-becha di su trabou).
Sintura di manundng (o sintura di maribomba). (un sintura delega). Lo mi bira guruguru, drenta nan wowo (mi no ta tolera e kos ei i lo mi bringue fuertemente) (esaki ta ekspreshon ku hende muh sa uza). Vruminga n sa mua maishi, ma su wela ta bende haria (mi ta haa e kaso mash sospechoso!)
Manchi parse muska morto (e ta un sokete sin bro ni energia). Chebu ta manera skarpion dek (e tin mal beis, mal humor). Estela no ta laga ni muska bula (e ta masha eksakto, e ta piki pieu). Lo mi n ke ta un pruga den Yandi su karson (lo mi n ke ta na su lug). Pieu di bo kabes ta morde mas duru (bo mes hendenan o famia ta molostiabu mas ku otro).
Vruminga no sa muri bou di bar! di suku (si bo ta has! algu pa bo...”
|
|
20 |
 |
“...Nos sinku sintnan
Bista, odo, olfato Takto (heful), smak (gustu)
Nos ta weta, (h)ole, tende, sinti, purba.
Nan tin nos na bista Be pa bo kre.
Un hende ku bon bista (wowo)
Te otro bista (te despues)
Perde un hende foi bista
Un hende surdu no ta tende Skucha un lektura (ku atenshon)
Oria (oir) ta skucha ku hopi atenshon.
Zonidu di kada hende su stem ta diferente.
No, mi n tende (mi n ke sa)
Un hende tendidu (obedesidu, sumiso).
Mucha orea duru
Dede pikia, ku su bisia, may 'i toto, fulambomba, mata un pieu... Dede fulambomba ta esun dl fula galia kune (fula si e tin webu). Nos ta weta pasobra nos tin wowo; nos ta mira sine o televishon; nos ta lur den buraki yabi o den skref di porta o tras di yalusl. Ladrn ta wak (mira spant) ora e bula den un kur. Bo ta pellu un hende ku ta biniendo di aleu. Si bo ripar bon den naturalesa, bo ta nota kuantu bunitesa tin. Fihando bista riba algu, bo ta mira tur detaye. Mira un hende ku rabi wowo. Semper mester tira bista riba mucha chikitu. Fula kai porta...”
|
|