1 |
 |
“...pedag-giko.
Ademas di esel mi ta kompletamente konvensi ku esnan ku ta preparando pa nan eksamen di Papiamentu L.O. lo tin gran probecho di e buki aki.
Ta rekomendabel pa e maestro ku ta uza e buki aki sa algu di nos istoria i nos kustumbernan, pa di tal manera e duna su les mas zjitu i fundeshi.
Den e kolekshon aki no tin tur modismo i ekspreshon. E kantidat ta muchu mas grandi. Si Tata duna bida ku sal lo mi forma e di dos tomo ku tur sobr ku ta eksisti.
Pa: Mae, Daphne I Rose Marie, kende lo ml ke yama: tres karton ku a waya e konf di mi entusiasmo.
Korsow 1971 P.a.l.
Imprenta: V.A.D.
Publik na aa 1971, pa Boekhandel St. Augustinus. Derecho di owtor reserv....”
|
|
2 |
 |
“...Santa Brbara.
Ta mundel (a bay) mondi: Te ora ei e ta sinti den su hehehe. E ora ei e asuntu a keda kla).
Ta warda malshi den mangasina I hrmnt den djogod (un manga-sina chik).
Yerba shimaron ta krese sin plant. (Mal ehmpel ta pega masha lih).
Trankera ta hiba nobo. (Esnan para un kantu ta tende, pa hiba).
Si bo koba den tera, bo ta saka bichi. (SI bo mete den porkeria, ol stinki ta dalbu).
Ku bon palabra ta saka shimaron foi mondi. (Ku bon menera ta mansa i kalma hende brutu).
Djo ke kwe shelu ku man. (E ke logra algu ¡mpusibel, fo'i su forsa). Tin sial di awa. (Ta pinta un awaseru!)
El a dunabu pieda, bay dam. (El a surpasabu).
1...”
|
|
3 |
 |
“...A kay un pali awa. (Un awaseru duru).
Ken ku kere ke por karga mundu, ta pasobra te a trah. (No preo-kup pa tur loke hende bibu ta papia, di pursi bo no por satisfas tur hende).
Bo parse luna kla. (un sokete malu).
Laman ta yen! (Ekspreshon pa avis ku ta yegando un persona ku no mester tende loke un grupo ta papiando).
Flaku manera kabritu alfashi ku a muri (pasa) hamber na sabana. (Mash seku i deleg).
Ba kwe mid den Laman Chik! (Bo karson ta hafustngel).
Pasa bui. (sali for di haf di Korsow).
Frontera
Baranka, kleps, sababa Pieda di kandela Pieda di bos Wowo di awa Warwar Orkan, sikion Os ta trk
Koriente di bientu, di laman Strom ta hala pabow, parlba
Un tera tin frontera.
Kada kos tin su lmite.
Koba den baranka. (traha trabow pis).
Pa sende e katuna den "sakad (kachu di kandela) tabata uza "pieda di kandela I "rabn (pida heru).
"Pieda di bos ta e hachanan di pieda ku antes indjannan a uza. Sigun un kreensha blew nan a yama nan "pieda di bos, suponiendo ku ta kaminda bos a kai tal sorto...”
|
|
4 |
 |
“...Un okupashon (un ko'i hasi)
Fbrika di bela Kas di lus, Kas di awa Hefe, doo di trabow
Den un karpinteria sa tin hopi sas di palu.
Un blekero ta uza staa pa solder blekl.
Ta krta un tabla ku za(g) I kap in paiu ku hacha.
Sa koba klnichi di boto ku un dsu.
Ml yu ta bay wenkel, pa sia un fishi.
Un forman tin varios hende ta traha bow di dje.
Bo ta un klabu na mi kaha di morto. (Bo ta kowsa mi morto).
Yanshi no ke sirbi dl msla. (E no ke tapa e malu ku otro a komet). Kuminda di sapat: (Karnlsa kim den papel i kom ku pan ser).
Si nan yamabu un lapistn ta un ofensa, pasobra "lapistn ta e pida heru ku un sapat ta bati kweru, sole riba dje.
Despwes ku James Watt a traha e prom mashin dl stom, e periodo di Revolushon Industrial a dal aden, ku tur e problemanan di desempleo.
Hende tin kutis. Bestia tin kweru. Awnke nos sa bisa: B'a pika mi
kweru ku bo ofensa, i di un hende ku a traha hopi den solo: "E tin
kweru kurt.
Un "msla di awa dushl ta un ku no konos su fishi bon.
Un klabu ta saka otro. (Klabu...”
|
|
5 |
 |
“...Hasi karni a la parta
Pan fresku; pan biew, pan ku bes-
kein
Mula maishi, karni. Mua kuch. Wiriwirl dl pan
Kuki, bolo, pastechi, empan, ayaka, kala.
Duna nos nos pan di kada dia.
Esei ta pan di kada dia. (ta kos ku ta sosod tur dia).
Nan dos no ta parti un pan. (Nan no tin lei ku otro).
Dunami pan, yamami bobo. (Hasi loke bo ke, basta bo yudaml).
Ta na boka di frnu pan sa kima. (Na ultimo momentu bo por frakas). Lo bo kome pan ku diabel a mansa. (E kos el lo salibo karu, malu).
E asuntu aki ta mi kuki. (mi djm, mi zjoli).
Fancha no ta ni karni ni pisk. (E no ta ni un ni otro).
Bo ke kome karni, nenga wesu. (Bo ke kome, ma bo no ke traha).
(Di pushi si, dl miow no). (Bo ke kos fasil, ma bo ta bula pipa pa
molster).
Un webu pas na awa. (hereb moli).
Bai frizjl webu pa tanta! (Bai bo na mowla).
Un mama no tin wea pa stoba su yu. (Pa malditu o bandidu ku un yu ta, nunka su mama no ta bandon).
E mes wea di kadushi ta bon pa giambo. (Ku e mesun kapasidat un hende por logra den varios direkshon)....”
|
|
6 |
 |
“...ku_____
Na prinsipio dl aa.
Kumins di nobo, atrobe, un be mas.
Indjannan arawako a biba den sitwashon primitivo.
Bo kontrato ta seka di ekspir.
Katrin a pasa su eksamen final.
5 Kortesia
Un hende ku bon o mal manera (moda)
Grosero, brutu, nbeskp Salud. Un saludo.
Mash kumindamentu!
Duna hende man
Kon ta? Kon ta bai? Kun bai?
Muchu gustu!
Masha danki!
Na bo rdu.
Bo por haslmi un fabor?
Gratitut. Gradisidu. Malagradisidu Bondia, bontardi, bonochi.
Bon siman! Pasa bon!
Dwelmi muchu bo pyrd!
Es ku Dios ke!
Deskanso! (despwes di morto), Amn.
Bishit un persona Un bishita di dokter (krtiku)
Un konbitu-sin-noi
Trata ku rspt
Sera konos ku un hende
Trata manera kach
Karga un hende den paal
Bo por tin bondat di sera porta?
Tur kos bon!
Dios bai ku bo!
No tumami na malu.
Kita sombr pa un hende muh Nos ta keda sina anto.
Nos ta mira otro.
Te mas aki ratu.
Aa nobo, bida nobo!
Konbitu-sin-noi ta fyesta di kach na fiesta).
Awor ta blo rspt ml debebu. (or
Bon swltu!
Dios bindishonabu!
Te despwes! Ay!
Te mas...”
|
|
7 |
 |
“...tembla ora ba bisa e palabra ei? (Kon bo por tabatin kurashi di bisa....).
Boso a derami na bida. (Boso no ta puntra mas pa mi).
Manuel a tira un flor pa e galia ku a pasa.
Tur porta ta habr pa un persona korekto i desente.
Un sonrisa no ta kosta nada, pero e ta bal hopi.
6 Afirmativo i negativo
M'a haa un kontsta negativo.
Duda; dudoso Ma keda na duda.
Bo n tin rason, bo ta robes.
Nan ta gravemente kibuk.
No ta advrbio di negashon Mi ta (tin) sigur di tal kos.
Nan a sigurami ku bo a_______
Bo ke konvensemi ku bo tin rason.
Sea prudente. Tee kwidow.
Kwidow ku kach!
Trata ku mash kwidow.
Trata ku prekowshon.
Tur esfwrso tabata enbano.
Fil a gaa malu.
Rabia o kunsumi i prd kabes.
Un sekreto; un misterio Un redu, un selashi
8
Talans masha pa hasi trabow (bai masha pokopoko).
Bo por afirma loke ba yega di bisa?
Trntu (kana bay bini sin propsito)
Dndula (move bay bini)
Tantya (aktwa ku duda o ku kowtela)
Dnd ku un persona (trata ku mash kwidow)
Elena ta un mama kwldadoso. Prudensia ta evit desgrasia...”
|
|
8 |
 |
“...no ta yega na tempu.
Evit difikuitat.
Bula pipa pa problema.
Saka kurpa for di un asuntu.
Saka kurpa pa hende frfelu. Federiko parse hende riku.
Portin a bin result ku________
Aparentemente bo sa e asuntu. Probablemente nan lo bini.
Kisas, podis, por ta.
Bista ta hasi fe.
Pensa bon prom bo kore kontest. (duna kontsta) No di brd pero di gaga.
Basta saka chiku! (basta gaa)
Pa bo papia brdat, sia bo kabai, pon kla.
No laga bo plk gaabu. (no kibukabu)
Djo no a prd pa gana. (El a aktwa mesora)
Si bo ke tumami hasi lana, anto bo tin ku spirta mardug grandi.
Palabra di dos be ta redu. (Mi no tin gana di ripit e mesun kas). Hepa! No troka palabra. (No bltu kombersashon i papya riba otro tema). (No papia un kos kontrario na loke ba bisa kaba).
Palabra brd ta planta horka, pidi rat. (Si bo papia berdat, no ta
haabu den paa (baina).
Mare bo boka ta santu! (Mare loke bo ta papia por result brdat). Sakaml foi mi duda; no ta yu di Angela e mucha ei?
Nos a pega barku. (komet eror).
Mi slnti a dunami ku...”
|
|
9 |
 |
“...di sn)
Tin hopi hende den nesesidat. Drumi i kome ta nesesario.
Kansel debe ta un obllgashon. Hoga den debe.
Un debe atraz
Debed ku nenga di paga ta
sinbrgwensa.
Saka ventaha.
Haa probecho.
Hasi ganashi Hiba prdida.
Su negoshi ta duna bon.
Blra riku riba kustia di otro hende.
Debe no sa frusa.
Morto ta un debe ku nos tur mester paga.
Awor ak kos ta malu, un poko batu, ma ku poder di Dios mi ta bini kla.
Esun ku warda lo tin.
SI bo tin basta fondo, bo por kumins bo nogoshi.
Plaka mester lora.
Nan ke invert plaka den e empresa nobo.
Bo por fia Djo. E ta bon pago.
E flus ak por ta kosta 50 florin, pero e ta bal binti so.
Dis ta bash (skars) manera ratn di krki.
Plaka di oro, di plata di papel, di koper.
Chalito ta warda sn den su runbs.
Konta un kos na plaka chik. (den tur su detayenan)
Plaka ta lanta morto foi santana. (Plaka ta drecha tur loke ta malu) Kaminda tin plaka, plaka ta bai.
Warda plaka, kumlnd hende!
Parse ku awor ma bira plaka malu. (Parse mi no ta konta mas).
8 Buki
Ttulo; kaptulo...”
|
|
10 |
 |
“...sea kwarenta be, prom ku el a publik.
Ta un manera so tin pa sia skirbi: Kumins i sigi skirbi, pasando e kaminda di krus ku tur eskritor mester pasa, prom nan haa fama.
Te anda tin hopi hende ta brua den "lesa (buki, revista, korant) i "resa (orashon).
Giambo biew ta bolbe na wea, e novela di Willem Kroon, a hasi furor den su tempu.
Un dramaturgo ta un eskritor ku ta produsf komedia.
Nos pweblo ta gusta komedia muchu mas ku tragedia.
Un novela hlstriko ta esun di Guillermo Rosarlo: E rais ku no ke muri.
11...”
|
|
11 |
 |
“...Ora galia ke bai plenchi, e ta bisa su shon ta bientu a hib. (Semper un hende ta haa motibu pa hasi loke e ta dese).
Hala kaminda iargu na pia.
Katuna a kaba na sakad; ta rabn so a keda. ("Rabn ta e heru ku ta dal riba e pieda di kandela, pa saka un chispa i kima e katuna (di milon di seru) den e sakad. Otro nomber pa "sakad ta "kachu di kandela, komo ta den un kachu tabata yena e katuna.
Ta uza e ekspreshon aki pa hende ku a prd poit, keda bashi, pero ku sinembargo ke sigi hasi grandi.
Ranka a muri; knknber no ta par mas. (Si un barku senk, su karga tambe ta senk).
Si bo no ke tin gera ku lagadlshi, no planta bonchi na su trankera. (Si bo no ke tin trbei ku un hende, anto keda lew for di dje).
Maske un makutu su repchi ta un banda, e ta haa su kargad. (Di mesun nifikashon ta: Pa korkob ku kalbas ta, e tin su tapadera). Pa mahos ku un hende ta, e ta haa un pa kasa kun.
Despwes ku kaba di stiwa maishi den mangasina, ta kolog e ltimo tapushi na un balki seka dje entrada. Esakl ta e tapushi...”
|
|
12 |
 |
“...(1 di aprel).
Kiko dia ta bisa? Ki notisia tin?
Riba e dia ku menos bo ta pensa, kos ta pasabu.
Tanten ku anochi no sera, kareda di bin no a kaba. (mientras tin bida, tin speransa).
Didia ta habri. Anochi ta sera. Den kibr di mardug.
Dia ta bai kai! (Ta lat kaba).
Siman aden siman af ma kant, pero e no kyr a tende.
Awe si tawe! (Ta un dia di problema, kansansio, hopi trabow ets.). Tempran ta bende; lat ta malai.
Esun ku yega tempran, ta bebe awa limpi.
Kon tempu? Kiko dia ta papya?
Kon ta pusha? Ke tal? Kon ta? Kun bay? Kon kos ta?
Solo ku sali tempran, ta drenta tempran. (Esun ku molostl su kurpa den su hubentut, lo blra krekech tempran).
12 Dia i anochi
Henter dia di Dios
Tur santu da
Biaha anochi o den dia
Lanta for di mardug grandi
Kada dia pasa
Un dia prom el a bisami
Ki dia awe ta?
Ki dia nos tin awe?
Dia di trabow Dia di fiesta, dia liber Didia kla.
Anochi skur
Su manis nan a bai Mainta, mrdia, tramrdia Atardi, tardisitu, anochi Mei anochi, den mardug Ya ta birando sukurltu kaba.
Bispu...”
|
|
13 |
 |
“..."Dja") (e djadumingu despwes di________).
13 Pensa
Kere, pensa, imagin Men, haa, kalkul Medit, refleh (reflekshon)
Un idea, un pensamentu Fantasia, imaginashon Nan ta supon ku tasina, ma nan no tin siguridat.
Mi por a rei e kos ei.
Nos ta realis ku nos a hasi malu Nos ta konsiente di nos kibukashon.
Nos tin sint pa nos rason.
Bo ke ku bo tin rason, ma bo ta her.
Nos slnt mester maneh i domin nos sintimentu.
Bo proposishon ta rasonabel.
For di bo palabra ml tin ku saka ku-----
Mi no por a imaginaml un kos asina.
Nifikashon di un palabra.
Nos ta di akwrdo ku bo.
Un ekspreshon sin pia ni kabes.
Despwes ku ma sinta refleh basta ratu------
Kere den webi gai o bra Ki bo ke men ku esei?
Kon bo ta haa e idea aki?
Bo opinion ta kwadra ku di mi.
Ma keda konfund, bru Nan ta spera ku nos ta bai.
E seora ta spera. (spera yu nase) Lo mi konsider bo proposishon. Un suma konsiderabei Nan ta kalkul ku lo bini orkan.
17...”
|
|
14 |
 |
“...Propsito di studiamentu no ta pa pose sabidura manera un hmber por tin un florin den su saku, pero pa nos hasi e sabidura parti di nos mes; ke men ant transform na pensamentu ku ¡dea, meskos ku e kuminda ku nos kome ta bira sanger ku ta duna bida.
Ideanan ku ta parse kla den bo sint, por ta vago pa otro hende, si bo no tin e fasllidat (don) di ekspreshon.
Hopi hende tin mas fe den nan sintimentu ku den echo di argumen-tashon lgiko.
Ta den bo kerementu (kabes) bo tin e kos ei!
Mi ke men di ta un ekspreshon ku hopi hende sa uza. Pero e ta zona balente ridkulo.
Idea ta mata i e ta kura.
Purba rei unda ma sali awor ei.
Idea ta pi ku ioko. (imaginashon ta pi ku ora bo ta eilu).
Si bo tin koko (sesu), ta pa bo pensa kun.
Djo ta lew di koko bash; e tin su dos dede di frenta.
Baka a sinta pensa, te nan a hisa kachu buta riba su kabes. (Esaki ta uza pa: 1. Hende ku ta sinta pensa mash. 2. I pa esun ku nan a bisti kachu.
Mi sint a dunami ku------(ma pensa ku )
A dal na mi sint. (Di ripente ma krda)...”
|
|
15 |
 |
“...Buriku (animal, bestia) ku bo ta!
Un kui ta pa kwe pra (totolika, aladuru, kokoi, ets.)
Un trampa ta pa kwe djaka.
Ku ratufal ta kwe ratn i djaka.
Traha duru manera buriku di wela. (traha mash duru i konstante-mente).
Di pushl si, di miow no. (Bo ke gosa pero bo no ke traha).
Ken ku laba kabes di buriku, ta prd habn ku tempu. (Si bo trata na sia un ku no kir, bo ta prd bo tempu).
Par di un kabai mes ta buska hende p. (Kos bon ta yama atenshon di su mes).
Makaku su wowo ta hundu; e ta yora tempran. (Mira diflkultat di antemano i turna medida na tempu).
Ba keda manera bin ku a tende tiru. (tur spant i na laria).
Saka ratn. (Dal un o algn beter pa kita e ka di ayera).
Kwe un kach: Dal un beter.
Un toro manzlnga: Un pali hmber.
Un chubati gengu: Un homber ku brio, un trsio ku bo por konfia. Kwe makaku ku bakoba: Gaa hende sokete ku kwalke koi loko.
Bo tin swltu di pushi. (semper bo ta di bon; semper bo ta skapa). Un chubatu kum no ta sirbi mas pa produs.
Kach no sa kome kach. (Dos baina no...”
|
|
16 |
 |
“...Dochi no a hiba ni trese. (E no a reakshona; el a keda ketu).
Nan no a lanta su palabra foi swela. (Nan no a hasi kaso di loke el a bisa).
Tur kos malu ta kai pa nan propio peso.
Gal ta pisa (tret) galia.
Karga ku skp.
Pasa (zembla) un wanta
Si bo ta papia ku hende ku por komprondebu robes, bo mester pisa bo palabra, prom bo habri bo boka.
Felipi a lanta su bela bai, sin bisa ningn hende nada.
Esun ku ta par bow di palu, mester wanta kaka di pra.
M'a wanta su lokuranan binti aa largu; awor si mi n ke soport mas. Wanta pa bo gosa!
Antes, ora tabata pisa algu riba balansa moda bleu, e kliente sa bisa: Laga balansa kai!
Mi ta sint mi stoma pis. (Yen)
20...”
|
|
17 |
 |
“...propsito Awor si ba pasa meta!
El a fiha un meta den su bida
Obheto di e karta akl ta pa_________
E motibu di mi bishita seka bo ta______
Un bida sin meta ni intento ta bash.
Kada hende mester praktik efikasia.
E material ak no ta adekw pa loke mi ke.
Bo por tin bon intenshon, pero.. Bo ta konsiente di loke bo ke
Despwes ku bo haa un bon idea, bo tin ku intent realis.
No tabata mi intenshon di molosti bo kurason.
Nos ta realis un plan o lage para.
Trata semper na solushon tur problema bo mes.
E ladrn tabatin intento di hrta.
Yanshl a hasi un esfwrso pa e bini kla.
Ora muchanan ta hunga nlnichi, nan ta marka un meta den tera.
Ku un krenchi mas energa bo mester por yega.
Un peon ta uza su forsa di brasa.
Mi owto tin forsa dl shen kabai.
Si bo ke bringa, krda ku un oso tambe tin frsa brutu.
E lei nobo a drenta na vigor.
Felipi ta den flor di su bida.
Solushon un problema.
Un tened dl buki mester traha ku eksaktitut.
Tur hende desente ta trata otro korektamente.
Yoshi ta masha puntual; semper...”
|
|
18 |
 |
“...
Un hende sensible, bo por "pika su kweru" mash lih. Un dokter mester tin dede sensible.
Sensualidat ta inklinashon pa plaser seksual.
Si bo "spiritu ta bibu, bo ta sint ki ora tin peliger den bwltu.
Karakter di un kriatura ta forma den e prom dos aa di su bida. Ornelio Martina, un di nos eskritornan, sa deskrlb karakter di su figuranan na un manera bibu.
Un persona di mala higra ta un hende di mal karakter, mal kurason. Un "pan di Dios" ta un bon hende.
Esun ku ke stima bon, mester tin gia di su sint.
Hasi kwantu bon ku bo ke, pero krda semper ku "kamisa ta mas yeg ku saya.
Bon hast ta mal pag. (Danki di mundu ta pishi di yewa).
Tin hasid dl bon ta haa skp di atras.
Esun ku hasi bon, bon ta pe.
19 Fbrika
Un fbrika di tela, sapatu Import merkansia di fbrika Industria di petroli Desempleo Hende sin trabow Un minero ta traha den mina Union di krdito Un obrero espesialis Klase obrero Desgrasia di trabow Un hmber di fishi (profeshonal,
Wlgistanan a protest Doo di trabow i empleado Obrero, trahad...”
|
|
19 |
 |
“...kontentu Sirkunstanshanan ta favorabel. Bo mes ta forma bo destinu. Nan ta den apuro (den prt). Tira un par Purba swltu ku un repi.
No riska bo bida.
Fell a hasi un fortuna den nogoshi. Afortunadamente el a yega na tempu.
Awe bo ta di lechi (bo tin swltu) Tira kontrabanda semper tin risku. Konsekwensha di e wega a result fatal.
Pasa mizeria Un hende den nesesidat Tempu di gera no tin misa.
Tene kwidow; bo ta kore peliger (mal risku)
Den kaso di emergensia, mester primi e boton kr ak bow.
Ki mi ke hasi; no tabata mi dia. (mi dia di swltu).
Su yu parandero ta kab riba un pia (ruin).
Den adversidat (kontratiempo) un homber ta forma su karakter. Solisit numa; por ta ku bo tin chns.
Oportunidat ta bio un be so.
E desgrasia di owto a result fatal pa Manuel.
Na Per tabatin un katstrofe ku a kowsa morto di hopi hende. Kachonan di mondi a hasi un desastre den mi kabritunan.
Bon swltu! Tur kos bon!
Bo mester ta kontentu (gradis Dios) ku ba sali tnkatan. Bo sa, bo ta dichoso. Bo n ta kibra kabes ku...”
|
|
20 |
 |
“...Kombersashon
Papia na bos altu
Baha stm
Papia pokopoko
Un gagu ta gagla
El a bisa algu kuchikuchi
Laga di ta girta den mi kabes!
Sera boka! Keda ketu!
Wanta brek!
Sera porte garashi!
Mi ke ponebu na altura ku_______
Semper e tin ku kontrades nos. Propon un idea Suger un plan Saka chiku (gaa)
Hiba un kombersashon Diskut riba un asuntu Pleita ta mahos.
No pusta boka ku mi. (No streik ku mi).
Hasi un pregunta (puntra)
Duna kontsta (kontest)
Un tistlgu ta deklar_____
Chalal, blbl, piapia Yena mundu ku palabra
Asina kombersashon a start_______
Tira un diskurso Ekspres un opinion Hasi un sugerensha Krta un hende su palabra
Tin hende muh ku sa gusta para chalal ku blsia sin hasi nan trabow di kas.
Laga di ta blbl soketada den mi kabes!
Ba papia asina tantu kos bru te ku a la largu bo ta piapia. (papia nnsns).
Si bo ke diskut e kaso ku seriedad, mi no tin nada kontra, pero no bin pleita pa gana.
Nos a palabr ku nos lo ta na Hato nuebor di mainta.
Nos a kunbin pa kumpra e kas pa dies mil florin.
Seorita...”
|
|