1 |
 |
“...INTRODUKSHON
E obra aki ta pa: ultimo klas dl Mavo, pa Havo, Akademia pedag-giko.
Ademas di esel mi ta kompletamente konvensi ku esnan ku ta preparando pa nan eksamen di Papiamentu L.O. lo tin gran probecho di e buki aki.
Ta rekomendabel pa e maestro ku ta uza e buki aki sa algu di nos istoria i nos kustumbernan, pa di tal manera e duna su les mas zjitu i fundeshi.
Den e kolekshon aki no tin tur modismo i ekspreshon. E kantidat ta muchu mas grandi. Si Tata duna bida ku sal lo mi forma e di dos tomo ku tur sobr ku ta eksisti.
Pa: Mae, Daphne I Rose Marie, kende lo ml ke yama: tres karton ku a waya e konf di mi entusiasmo.
Korsow 1971 P.a.l.
Imprenta: V.A.D.
Publik na aa 1971, pa Boekhandel St. Augustinus. Derecho di owtor reserv....”
|
|
2 |
 |
“...Kipashi
Pan transes
Pan ser (buskushi)
Lazje
Mankaron
Pan dushi
Pan krusita
Pan olmeda
Un bon stob ku su funchi ta baha bon
Fornshi (frnu chiki)
Rostu karni o pan
Hasi karni a la parta
Pan fresku; pan biew, pan ku bes-
kein
Mula maishi, karni. Mua kuch. Wiriwirl dl pan
Kuki, bolo, pastechi, empan, ayaka, kala.
Duna nos nos pan di kada dia.
Esei ta pan di kada dia. (ta kos ku ta sosod tur dia).
Nan dos no ta parti un pan. (Nan no tin lei ku otro).
Dunami pan, yamami bobo. (Hasi loke bo ke, basta bo yudaml).
Ta na boka di frnu pan sa kima. (Na ultimo momentu bo por frakas). Lo bo kome pan ku diabel a mansa. (E kos el lo salibo karu, malu).
E asuntu aki ta mi kuki. (mi djm, mi zjoli).
Fancha no ta ni karni ni pisk. (E no ta ni un ni otro).
Bo ke kome karni, nenga wesu. (Bo ke kome, ma bo no ke traha).
(Di pushi si, dl miow no). (Bo ke kos fasil, ma bo ta bula pipa pa
molster).
Un webu pas na awa. (hereb moli).
Bai frizjl webu pa tanta! (Bai bo na mowla).
Un mama no tin wea pa stoba su yu....”
|
|
3 |
 |
“...su barika ta na su man. (E ta kome kiko ku e haa).
Den dos man funchi no por sali papa. (Dos huntu por mas ku un so). Kome zupia, bebe awa! (Moda chistoso dl bisa un hende ora e bisa ku e tin hamber).
Na kada banda di nos garganta tin un wea di funchl.
4 Kuminsamentu fin
Kumins i finalis (kaba) un trabow
Start un motor
Enkabes un karta ku________
Origen di un idyoma Na final di kwenta Na fin di siman Na kabamentu di siman Na prom momentu mi no a rekonosebu
Porfin (finalmente) el a papia brdat.
Duna un toke final.
Punto di salido, di yegada.
Hasi algu ku un propsito.
Lo bo kaba malu (bo fin lo ta trlstu).
Alex a traha duru, te ku el a bin logra su propsito.
Pone un fin na e soketada ei!
Punto final, (tras di un frase ku a kaba).
Den kuminsamentu Dyos a krea shelu i tera.
Alafin alafan e kwenta a kaba. (final dl kwenta pa mucha).
Ba kumins bon, weta pa bo kaba bon tambe.
Un hende no sa kon e ta kaba. (muri).
Ta basta papya. Kumins pa kaba!
E stulnan akl ta bon akab.
Tur e asuntu a kaba na...”
|
|
4 |
 |
“...kolmo!)
Bon ora di kaminda!
Didla mester habri, pa anochi sera. (Tur kos mester tin un kumins-mentu).
Dia galia saka djente. (Nunka)
Na fin (kabamentu) di mundu lo tin huisio final.
For di un prinslpio nos tabata sa ku_____
Na prinsipio dl aa.
Kumins di nobo, atrobe, un be mas.
Indjannan arawako a biba den sitwashon primitivo.
Bo kontrato ta seka di ekspir.
Katrin a pasa su eksamen final.
5 Kortesia
Un hende ku bon o mal manera (moda)
Grosero, brutu, nbeskp Salud. Un saludo.
Mash kumindamentu!
Duna hende man
Kon ta? Kon ta bai? Kun bai?
Muchu gustu!
Masha danki!
Na bo rdu.
Bo por haslmi un fabor?
Gratitut. Gradisidu. Malagradisidu Bondia, bontardi, bonochi.
Bon siman! Pasa bon!
Dwelmi muchu bo pyrd!
Es ku Dios ke!
Deskanso! (despwes di morto), Amn.
Bishit un persona Un bishita di dokter (krtiku)
Un konbitu-sin-noi
Trata ku rspt
Sera konos ku un hende
Trata manera kach
Karga un hende den paal
Bo por tin bondat di sera porta?
Tur kos bon!
Dios bai ku bo!
No tumami na malu.
Kita sombr pa un...”
|
|
5 |
 |
“...Mi no ta duda ni un momentu
so_____
Ma top di kaswalidat.
Ku tur siguridat tasina Ki siguransa bo ta dunami? Seguro di bida
Si bo manka pia, bo no ta yega na tempu.
Evit difikuitat.
Bula pipa pa problema.
Saka kurpa for di un asuntu.
Saka kurpa pa hende frfelu. Federiko parse hende riku.
Portin a bin result ku________
Aparentemente bo sa e asuntu. Probablemente nan lo bini.
Kisas, podis, por ta.
Bista ta hasi fe.
Pensa bon prom bo kore kontest. (duna kontsta) No di brd pero di gaga.
Basta saka chiku! (basta gaa)
Pa bo papia brdat, sia bo kabai, pon kla.
No laga bo plk gaabu. (no kibukabu)
Djo no a prd pa gana. (El a aktwa mesora)
Si bo ke tumami hasi lana, anto bo tin ku spirta mardug grandi.
Palabra di dos be ta redu. (Mi no tin gana di ripit e mesun kas). Hepa! No troka palabra. (No bltu kombersashon i papya riba otro tema). (No papia un kos kontrario na loke ba bisa kaba).
Palabra brd ta planta horka, pidi rat. (Si bo papia berdat, no ta
haabu den paa (baina).
Mare bo boka ta santu!...”
|
|
6 |
 |
“...frti.
No laga odio turna poseshon di bo pensamentu.
Propietario di e restorant a bati bankrut.
Spar bo sn; no dlspid bo plaka. Gachi a tira su bida at.
Un pober dlabel plan bar.
Hunga plaka, keda blo bash. Nonato no tin moda di muri.
Mani ta landa (djdj) den plaka (putr di sn)
Tin hopi hende den nesesidat. Drumi i kome ta nesesario.
Kansel debe ta un obllgashon. Hoga den debe.
Un debe atraz
Debed ku nenga di paga ta
sinbrgwensa.
Saka ventaha.
Haa probecho.
Hasi ganashi Hiba prdida.
Su negoshi ta duna bon.
Blra riku riba kustia di otro hende.
Debe no sa frusa.
Morto ta un debe ku nos tur mester paga.
Awor ak kos ta malu, un poko batu, ma ku poder di Dios mi ta bini kla.
Esun ku warda lo tin.
SI bo tin basta fondo, bo por kumins bo nogoshi.
Plaka mester lora.
Nan ke invert plaka den e empresa nobo.
Bo por fia Djo. E ta bon pago.
E flus ak por ta kosta 50 florin, pero e ta bal binti so.
Dis ta bash (skars) manera ratn di krki.
Plaka di oro, di plata di papel, di koper.
Chalito ta warda sn den...”
|
|
7 |
 |
“...Propsito di studiamentu no ta pa pose sabidura manera un hmber por tin un florin den su saku, pero pa nos hasi e sabidura parti di nos mes; ke men ant transform na pensamentu ku ¡dea, meskos ku e kuminda ku nos kome ta bira sanger ku ta duna bida.
Ideanan ku ta parse kla den bo sint, por ta vago pa otro hende, si bo no tin e fasllidat (don) di ekspreshon.
Hopi hende tin mas fe den nan sintimentu ku den echo di argumen-tashon lgiko.
Ta den bo kerementu (kabes) bo tin e kos ei!
Mi ke men di ta un ekspreshon ku hopi hende sa uza. Pero e ta zona balente ridkulo.
Idea ta mata i e ta kura.
Purba rei unda ma sali awor ei.
Idea ta pi ku ioko. (imaginashon ta pi ku ora bo ta eilu).
Si bo tin koko (sesu), ta pa bo pensa kun.
Djo ta lew di koko bash; e tin su dos dede di frenta.
Baka a sinta pensa, te nan a hisa kachu buta riba su kabes. (Esaki ta uza pa: 1. Hende ku ta sinta pensa mash. 2. I pa esun ku nan a bisti kachu.
Mi sint a dunami ku------(ma pensa ku )
A dal na mi sint. (Di ripente ma krda)...”
|
|
8 |
 |
“...espesialista, eksperto) Kompaero di trabow
Un bas di karpint, msla Trmino tkniko.
Un welga desorden ta bira bochincha sin resultado.
Den un konflikto di obrero e sindikato ta manda un representante.
Ta duna retiro, manda un hende kas, kore ku un hende na mal rdu. Si obreronan haa ku nan ta mal pag, nan ta pidi owmento di pago (salarlo).
Sistema kapitalista por ta kruel.
Un hende pomada ta un persona inaktivo o sin trabow.
Kana prnada: 1. Kana midi kaya, 2. Kana sin koi hasi, sin trabow.
Pa haa origen di sindikalismo moderno nos mester tira un blsta den e ltimo aanan di siglo djesocho. Den e tempu el, den e prom periodo di Revolushon Industrial, kondishon di trabow den e fbrika-nan i mlnanan nobo tabata mash malu, e oranan di trabow mash hopi i pago mash tiki. E prinsiplo riba kwa sindikalismo ta bas ta simpel. Poder di un obrero individwal ta mash nada; poder di obreronan kombin (un) ta grandi.
Trabow no ta mata.
No traha trabow di otro hende. (No mete den otro su asuntu)
Kobra pa siman...”
|
|
9 |
 |
“...trabow.
Dia di mi aa (mi hasimenti aa) mi ta trit mi amigunan.
Chebu ku Tida a hasi bintisinku aa kas.
Nos ta felisitabu. Hopi bida ku sal. Nos ta deseabu hopi aa mas di bida.
Den tempu di Pasku i Aa Nobo kayanan ta yen di hende nervioso. Den prom misa di Pasku di nasementu mash hopi hende ta bringa pa nan lug den banki, pero riba dos dia di Pasku kasi por tee kareda di kabai den misa.
Djis despwes di tiru di Aa nobo kantidat di hende sa turna blndishon di obispu.
Un padrinu pelow ta esun ku no duna e kriatura regalo dia di su bowtiso.
Fuego artifisyal a para bira vuurwerk.
Jueves santo a bira Webu santu. Di Webu santu a sali e kus-tumber di kibra un webu den un glas di awa ku a kenta na solo, eksktamente djesdos or, pa bo mira den e figura ku e blanku di webu forma den awa kiko ta bo switu, destinu, futuro.
Nos ta selebr nos aa, plki punta, kore Aa nobo, pasa Pasku, kumpli ku kwaresma, sirbi padrinu i madrina, kumpli ku hende (na morto i na fiesta).
"Ni un misa di shete pader no por salbabu...”
|
|
10 |
 |
“...Esun ku hasi tur su esfwrso pa hasi otro felis, lo nota kon feiisidat ta kimbk riba dje. Ta mash na duda ku por eksist feiisidat sin pas o pas sin feiisidat.
Nan ta pretend ku fortuna ta bay bini shete be.
Parse ku muh tin swlti pushi. (Semper nan ta logra)
No bira bo swltu. (Ekspreshon ku ta uza ora un hende bolbe un kaminda pa buska algu o pa bisa algu ku el a lubid)
Awe Dis su strea tariba. (Kos ta bai bon p, e tin swltu).
Esnan ku ta kere den "webi gay ta kere ku wesu di pushl pretu ta trese (duna) swltu.
Sufrimentu ta trank di shelu. (Despwes di tristesa lo tin legrla) Mientras bo ta luchando pa logra algu, bo mester tumba mara prom bo hari. (No bula kanta kokoyoko prom bo logra).
Den wega dl brlchi ku number semper ta e bended ta sali gan. Saka algu den kabes, "melmei, den bom.
Ma libra, (ma gana eksaktamente mes tantu ku ma gasta)
Hunga dilanti o patras (sigun sifranan dilanti o patras dje premionan grandi)
Un "Yangabashi ta: 1. Un hende ku ta hasi grandi, pero e no tin mode muri. 2...”
|
|
11 |
 |
“...
Prom elekshon pa miembronan di Staten a turna lug riba 20 di desmber 1937.
26 Kombersashon
Papia na bos altu
Baha stm
Papia pokopoko
Un gagu ta gagla
El a bisa algu kuchikuchi
Laga di ta girta den mi kabes!
Sera boka! Keda ketu!
Wanta brek!
Sera porte garashi!
Mi ke ponebu na altura ku_______
Semper e tin ku kontrades nos. Propon un idea Suger un plan Saka chiku (gaa)
Hiba un kombersashon Diskut riba un asuntu Pleita ta mahos.
No pusta boka ku mi. (No streik ku mi).
Hasi un pregunta (puntra)
Duna kontsta (kontest)
Un tistlgu ta deklar_____
Chalal, blbl, piapia Yena mundu ku palabra
Asina kombersashon a start_______
Tira un diskurso Ekspres un opinion Hasi un sugerensha Krta un hende su palabra
Tin hende muh ku sa gusta para chalal ku blsia sin hasi nan trabow di kas.
Laga di ta blbl soketada den mi kabes!
Ba papia asina tantu kos bru te ku a la largu bo ta piapia. (papia nnsns).
Si bo ke diskut e kaso ku seriedad, mi no tin nada kontra, pero no bin pleita pa gana.
Nos a palabr ku nos lo...”
|
|
12 |
 |
“...Esun ku Dios no duna yu, diabel ta duna subrina. (Esun ku skapa di problema personal, ta ha ku problema di otro hende).
Dios ta primi pero e no ta mata. (Dios por pone nos riba hilu, pero e no ta laga nos dal abow).
Sirbid di misa ta haa kabiti bela. (Esun ku yuda roza mondi, por piki palu pa traha kandela na su kas).
Ora ma dal abow, ma mira shelu pa un pampuna. (ma keda zuri, zorokloko).
E mucha tin diabel su tras. (E ta inklin konstantemente pa hasi malu). Diabel ta lsl (Tene kwidow, pasobra tin peliger).
Foi tempu diabel tabata ynkuman. (Mash hopi tempu pas).
Djo libra; e kos ei no por sosod. (Di ningn manera).
Dios librami di tres ore malora. (Dios spar mi di desgrasia).
Loke Mani bisa ta evangelio. (Bo por kere libremente loke e bisa). Awe ta firnu mes a sker. (Ta has! un kalor teribel).
Prome ku mi gloria mi kurpa. (Mainta tempran, mardug grandi). Sende lampl i gloria kurpa ora ta bai kumins bira skur, ta un kus-tumber ku a bai foi moda.
Mara bo boka por ta santu. (Mara loke ba bisa...”
|
|
13 |
 |
“...eskritor famoso (di fama mundial).
Nos a gosa un mundu (mash).
Zakitu ta den su mundi brd. (el a pasa pa bida etrno).
Mundu ta rond; esun ku t ariba awe, t abow maan. (Feiisidat no sa dura).
Hende biew i hende ku a keda hopi tempu malu na kama nan sa buta na solo, pa nan kwe solo.
Un hende ku ta mash solo bir ta un hende ku ta kambla kada be.
Dochi a prd strea di nrt. (El a bira choncho, kns).
Awe mi strea tariba. (awe mi tin swltu)
Yanshi parse luna kla. (E ta un sokete malu, e no bal ni ds plaka) Duna lus: haa yu.
Un kara di luna: kara rond, di laba ku dos man.
A sinta un solo di grita. (Tabatln solo fwrte basta ora largu).
Awor ku astronautanan a yega luna ya luna no tin tantu romantisismo mas pa esnan ku ta namor.
Luna ta bar. (Nubianan ta kore pasa bow di luna!)
Luna ta karg di awa. (Tin un strkulo grandi rond di luna).
Henter univrso ta kanta gloria di Seor.
Nos ta bisa: Ata un strea ta kai, pero ta un meteorlt ta krusa den espasio.
40...”
|
|
14 |
 |
“...bnder (bndel).
Lagaml mira e men.
Kwantu (kiko) ta kobra aki?
Hasi un sea pa e mesonero bini na mesa.
Un apartamento kompletamente muebl.
Dies porshentu pa sirbishl.
Den un shap tin un shaperu.
Den un bar di hotl nos ta papia di "bartender.
Industria dl hotel a owment mash den ultimo dies aa.
Si bo ta bai biaha pa plaser o pa nogoshi semper ta bon pa reserv kamber di hotl di antemano. Sino ora bo yega bo destinashon, bo por pasa basta dlfikultat pa haa un kwarto liber.
Prom ay tabata kustumber di duna e portlr, e mesonero, e kama-rera i e llmpiad di sapatu un teps (propina), pero awendia esaki ta inklu den bo kwenta.
Nos a drumi te ronka den e kamber ku airu kondishon.
Nan a kome nan barika yen.
32 Hotl i restorant
Doo di hotl Gerente
Reserv kamber (kwarto)
Mesonero
Kamarera
Sirbi na mesa
Hosped den un hotl
Pidi un knchi di kfi Primi knpi pa yama Apetlt
Un hamber di grita Pasa boka ku fruta Tur kwarto ta okup Un pension
42...”
|
|
15 |
 |
“...un plato di kabaron.
Nos ta dal un beter (kwe un kacho!)
E mucha a supla su kuminda tur Umpi. (kome tur).
Si bo no ke bira blew tempran, anto hasi tur kos na midl.
Hende ta kome pero porko ta ocha (fretu).
33 Posishon, moveshon
Para, druml, sinta, bek. Yongot, ln Sinta plat abow na swela Move, kana, kore (kurl) Bula, salta, gatia Subi, baha, kolog Wanta, kwe tee Kai (sinta) na rudia Dobla lombe morkoi
Un moveshon di man o kabes Un motibu pa hasi algu El a hasi un sea ku mi Nan a pis nos.
Nos a duna otro man.
Zoya, yanga, hisa benta Zeilu, kapia
Kana midi kaya (kana prnada) Bula kaya (kana mash lih)
43...”
|
|
16 |
 |
“...manera saldinchi na blekl.
Sokle di: Mih flaku na mondi ku gordo na kas. (Mih mi tin libertat ku stoma bash, ku barika yen I prezu).
Kanina a subi sldu. (El a bira biew; e no ta menstru mas).
Butami (bentami, tirami) na kas. (Hibami kas).
Drumi na swela riba kame pushi (kama di abri abow)
Pober Dochi no tin ni kas ni famia. E ta biba di gremes. (Un bida mizerabel, dl limosna).
Den ltimo aanan un televisor a bira sentro di hopi hende su bida
i tin basta ku a bira su katibu.
Fonograf ku su man di duna kwrd a bai foi moda; awor ta tur sorto di aparato estereofniko pa reprodus muzik ta manda. Owto
o motor tin man di krnk.
Komo aluminio ta fwerte, liviano i durabel nan ta uz no nikamente
35 Sala i kushna
Muebla un kas Stul di zoya Stul di sosiegu Sofa (kanap) Potrt, kwadio Saibor, stof, fogon Frnu
Basora chik, rabl
Kashi di paa Tualt
Wea, paila, panchl, hapa Wea di funchi, konfo Tafia, paa di mesa Drempi, plafn Swela (flur) di mosaiko Lus, baln, lampi, shangill
46...”
|
|
17 |
 |
“...tabla ku skeiru. Awendia ta un mop ta pasa riba flur di mosaiko o linoleo.
Si bo bisa hendenan di awendia ku prom ay tabatin dos "skupid (spilbak) den sala, nan no por kere.
Pa kita nshi di araa kontra di plafon mester pasa un rabl.
Un estranhero a yega di observ ku ta fasil pa haa sa ku un sala ta di un Yu di Korsow; pasobra e no tin nada di su mes pais kolog den dje; mientras ku tin tantu kwadro, artkulo i mta di nos mes lug pa duna nos sala un ambiente agradabel, sin tin mester di uza koi pronk di af.
Mesa di kantu por a pasa pa Istoria; sinembargo e ta duna un sala un toke espesial.
Den kashi di paa nan sa pone un sorto di rais ku tin ol di sndalo. Mester frf parti paden di un kas ku frf di awa i parti paf por uza frf di zeta.
Stul konchw i kolchon ta muchu kalor pa nos klima. Riba kater ta masha sal pa drumi, pasobra e pae bela ta buta ku bo no ta soda.
Pa bo krta leshi abow na muraya bo mester wanta bo rosea, pa bo man no skit i pinta ola.
E klaridat dbil di un lampi korozin semper...”
|
|