1 |
 |
“...literatura di tur tempu por ta redus na dos grupo grandi, esta:
1. arte di palabra subhetivo.
2. arte di palabra obhetivo.
Den esun subhetivo (lrika) un eskritor ta ekspresa su sintimentu. E ta komunika nos su manera di pensa tokante algu, sea ku e ta hubil
o keha, sea ku e ta alab o kritik. Espesialmente e personanan masha suseptibel, pwes esnan ku mnimo kos ta tochi nan, lo ekspresa na forma di arte lrko.
Si nos papia di diferente sorto di poesia, nos no ke men nikamente e ekspreshon na frma di verso (ku rima I ritmo) ku komunmente nos ta yama poesa*, Obranan di prosa (novela i kwenta kortiku) tambe ta konsidera komo un sorto di poesia.
Nifikashon di e palabra poesia ta: hasi, traha, kompon.
Nifikashon di prosa ta: derechitu, koriendo. Pwes e frasenan ta sigi kore, sin ku nan ta depende di e kantidad di slaba.
Den arte di palabra obhetivo (poesia pika) un eskritor ta konta loke el a eksperimenta o mira. E ta trata di hasi su deskripshon mas ¡m-parsialmente posibel. Pero ta masha difisil i kasi...”
|
|
2 |
 |
“...un maldad komet, peso di pik, alegra di fe, speransa, gratitud pa un fabor risibi, resignashon, miedu di Kreador su hustisia, respet pa su mahestad.
5. Lrika di amor
Den esaki un poeta ta kanta tokante amistad i amor. Amor sa ta masha profundo i e ta buta ku esun persona no por eksisti sin e otro. Ta klaro ku amor pa tata i mama ta diferente for dl amor entre homber i muh.
Tratando pues di amor, un persona ta met den su totalidad, for di su eksistensha espiritwal te na su inklinashon natural.
Den literatura nos sa topa tambe ku amor platniko. Esaki ta e amor ku un owtor ta sinti pa un imagen ideal. Tambe e sa ta amor sin pensamentu riba kurpa.
Nos por papia di lrika popular i lrika kultural.
Lrika popular ta ora un individuo ekspresa den un poesia loke basta tempu kaba henter un pueblo ta sinti, pensa i desea.
4...”
|
|
3 |
 |
“...figura fiktisio. Den e kaso aki nos por bisa ku un "ami ta bira un e, espesialmente den un komunidad chikitu manera Korsow te ainda tin owtor ku tin miedu di krtika. Pesei nan ta pone nan eksperenshanan den figura di otro persona.
Un "Memoires ta mesun idea. Masha konosi ta esun di Winston Churchill.
18. Kwenta kortiku i novela
Awendia kwenta kortiku i novela ta e dos frmanan mas konosi di pika. Un kwenta kortiku ta un istoria un poko kondens na prosa. Un kwenta kortiku ta kana parew ku mito, pasobra e ta un istoria pa entretene hende. E no ta trata problema grandi o difisil.
Den un kwenta kortiku no tin hopi personahe. I tampoko no tin un desaroyo kompletu di e figuranan manera den un novela. Aunke mester ta bis ku den ultimo tempu hopi kwenta kortiku ta bai den direk-shon di novela, komo e deskripshon sikolgiko ta birando mas profundo.
Di fama mundial ta e kwentanan di Boccaccio (Decamerone = kwenta di dies dia).
E kwentanan kortiku di Edward de Jongh i Guillermo Rosario ta hopi konosi...”
|
|
4 |
 |
“...mes tin ku keda kompletamente tras di kortina. Ta e aktornan mester haa atenshon kompletu. Dramtika ta eksigi masha dje owtor, pasobra e mester por kom-pronde e estruktura espiritwal infinitamente vari di su figuranan, i hasi tur akshon di e figuranan aseptabel, komo konsekwensha dje estruktura espiritwal tantu vari.
Tin masha poko bon dramaturgo den literatura mundial. Algn ta Shakespeare, Lope de Vega i Goethe.
E medionan ku un dramaturgo tin na su disposishon pa logra su obra ta: dialogo, mmka i idioma di gesto.
Nos por yama un drama un serie di akshon konsekutivo, presenta pa medio di monlogo, dialogo, gesto i mmika.
21. Origen di drama
Drama ta masha biew. Den tempu di griegonan el a forma for di ditirambo (kansion di honor na Dioniso, dios di bia). Gradwal-mente e ditirambo a desaroya i bira un dialogo entre e kantor i e koro. Despwes nan a agrega un kantor mas; ku tempu nan a owmenta e kantidad di kantor. Trabow di e koro a bin para los di e dialogo. Den lrika elev e koro tabata...”
|
|
5 |
 |
“...Arte impreshonista ta trata na duna e total di impreshon ku e owtor a haa. impreshonismo ta masha pasivo, pasobra e poeta ta sinta spera impreshon di paf. impreshonismo ta traha di paf, bai paden
SensitMsmo
Tin poeta ku a bai asina lew den nan esfwerso pa pone kada variashon di impreshon den palabra, ku ya nan no a paga tinu mas na balor di nan obra. Esaki a pone ku bo no por kompronde nan. E impreshonismo eksagera aki nos ta yama sensitivismo. A la largu e ta bira unikamente un wega di zonidu i palabra.
27. Ekspreshonismo, vitalismo, obhetivismo
Nos ta mira naturalismo, impreshonismo i sensitivismo den literatura entre 1880 i 1900. Ma mester ta bis ku den e tempu ei romantisismo tabata na moda ainda na Korsow (lesa p.e. Wolfschoon, Cor-sen i Chumaceiro). Pero e tempu entre e dos geranan mundial nos por tipifika komo tempu di ekspreshonismo i vitalismo, mientras ku e dosnan aki a bin haa nan frma den obhetivismo.
Ekspreshonismo
Nos sa kaba ku impreshonismo a nase komo reakshon kontra r...”
|
|
6 |
 |
“...Por bisa tambe: deskripshon parsial di un total.
Por ehempel: Alabaster (un estatwa) ta papia.
Nos a pasa bui (entrada di haf).
E kos ei a pika su kweru (su sintimentu).
Hopi be un tata ku hopi yu tin ku konta kabes (su yu-nan).
Antonomasia
Esaki ta sigi desaroya den un aposishon. Por ehempel: Pablo Alex Jesurun, e poeta eternamente enamora. Luis Daal, rei di metfora. Joseph Sickman Corsen, prekursor di literatura papiamentu. Ta masha posibel ku aki poko tempu e aposishon ta sufisiente pa ekspresa ken nos ke men. Napoleon, le petit caporal, ta un antonomasia masha konosi.
Kiimaks
Un serie di representashon ku ta sigi tras di otro, owmentando e impreshon.
P.e.: Ta un lokura si abuza di un hende; un bestialidad si sute; i si mat'e ta un krimen sin pordon.
Antiklimaks
Bahando for di un nivel impreshonante pa un nivel menos impresho-nante o ridikulo, nos ta papia di antiklimaks:
Don Manolo sa traha poesia i de bes en kwando kara mahos.
Anttesis
Ponementu di palabra den kontraste ku otro.
P.e...”
|
|
7 |
 |
“...indika algu desagradabel, awendia bo por tende un hende bisa trankilamente "teribel bunita o asta un plaser hororoso. Bon mir esaki ta un fenomeno ku mester kombat.
Ambiente i tempu
Antes e palabra "shon tabata na kunuku un palabra di respet i asta ekspresando un mentalidad servil. Pero ki diferensha awendia, ora nos ta ekspresa kario i apresio, yamando un hende "shon mama o "mi shon dushi. "Shon pastor ta un titulo ku mskla di respet i apresio. E palabra bo" ta esun tantu konosi. E ta deriva di "vos i "vosotros. Danki dios hubentud a kompronde ku e no ta mahos manera antes hopi a kere i pretende. Aunke te den e prome reunion, kaminda a instala e komishon di ortografa, den e sala di konferensha di minstro-nan den forti, ministro O.R.A. Beaujon a observa na final: "Si tin un manera pa hasi ku e palabra "bo, lo mi ta masha kontentu".
41. Etimologa popular
E palabra etimologia ta nifika siensia di loke ta berdad den derivashon i nifikashon. Den lingwstika e ta siensia di derivashon, buskando
42...”
|
|