Your search within this document for 'tempu' resulted in 20 matching pages.
1

“...ARTE DI PALABRA PIERRE LAUFFER di : ku eksepshon dje fragmentonan literario, no tin nada netamente original aki den. Tur ta terminologa, idea i konsepto konosi den henter mundu. I te na ora kwalke persona yega na kere ku tin algu ku ami a deskubri, anto mi tin ku bisa ku esei tabata eksisti tempu kaba den nos idioma; solamente e no tabata but pretu riba blanku. Tampoko mi no ta riska pretende ku e trabow aki ta kompletu. Sin duda lo tin semper mas detaye pa agrega. Konsidera "Arte di palabra komo un pasatempu agradabel (i nesesario) ku mi tabatin na 1972, prom na Korsow, den komedor di mi kas dilanti di santana katliko na Seri Pitermai, despwes durante mi vakansi, den komedor di Ra do Pina No. 45, na Madeira, e patria paraiso di mi Belita. Tur esaki espesialmente pa e grupo di idealista ku a asist na e prom kurso di Papamentu LO. p.a.l. dedik na: Julian Coco, un artista te den su higra....”
2

“...1. Diferente sorto di poesia E produktonan di literatura di tur tempu por ta redus na dos grupo grandi, esta: 1. arte di palabra subhetivo. 2. arte di palabra obhetivo. Den esun subhetivo (lrika) un eskritor ta ekspresa su sintimentu. E ta komunika nos su manera di pensa tokante algu, sea ku e ta hubil o keha, sea ku e ta alab o kritik. Espesialmente e personanan masha suseptibel, pwes esnan ku mnimo kos ta tochi nan, lo ekspresa na forma di arte lrko. Si nos papia di diferente sorto di poesia, nos no ke men nikamente e ekspreshon na frma di verso (ku rima I ritmo) ku komunmente nos ta yama poesa*, Obranan di prosa (novela i kwenta kortiku) tambe ta konsidera komo un sorto di poesia. Nifikashon di e palabra poesia ta: hasi, traha, kompon. Nifikashon di prosa ta: derechitu, koriendo. Pwes e frasenan ta sigi kore, sin ku nan ta depende di e kantidad di slaba. Den arte di palabra obhetivo (poesia pika) un eskritor ta konta loke el a eksperimenta o mira. E ta trata di hasi su deskripshon mas...”
3

“...2. Poesia lriko Lira: nomber di e instrument ku griegonan tabata uza pa kompa nan kansion. Poesia lriko ta deriva di esei, demonstrando e relashon entre kansion i muzik. Lrika ta mes biew ku mundu. Semper hende bibu a sinti nesesidad di ekspresa su sintimentu alegre o tristu. Moiss i su is-raelitanan a kanta despwes ku e farao i su sldanan a hoga den Laman Kr. Aki na Korsow e katibunan tabata ekspresa nan sintimentu den varios kantika di trabow. Emoshon ku beyesa okashona por surgi den tur tempu i tur kaminda. Pesei ta di kompronde ku maske kon simpel e kultura di un pueblo ta, e por krea arte den kwalke frma. Si hende no ekspresa loke ta den dje, su bida lo bira insoportabel. Asta pensamentu tristu por transforma na alegra, pa un hende haa alivio. Un ehempel ta Si nos alma skucha di L. Daal. Si nos alma skucha... kwantu kos le n komprende; kwantu pensamentu tristu, sin speransa i sin lus, lo no para bira fwente di legria, lus i fe ku ta konsola i duna bida. 3. Klasifikashon di lrika Pa...”
4

“...no por eksisti sin e otro. Ta klaro ku amor pa tata i mama ta diferente for dl amor entre homber i muh. Tratando pues di amor, un persona ta met den su totalidad, for di su eksistensha espiritwal te na su inklinashon natural. Den literatura nos sa topa tambe ku amor platniko. Esaki ta e amor ku un owtor ta sinti pa un imagen ideal. Tambe e sa ta amor sin pensamentu riba kurpa. Nos por papia di lrika popular i lrika kultural. Lrika popular ta ora un individuo ekspresa den un poesia loke basta tempu kaba henter un pueblo ta sinti, pensa i desea. 4...”
5

“...dad. Pesei e no por bira un himno berdadero. Esun biew ("Den tur nashon nos patria) tabata ekspresa unidad den su tempu. Despwes Isaac Mauricio a kambia su teksto pa trata na ekspresa unidad. Si un poeta no ekspresa sintimentu di un pueblo loke ta karakters-tika prinsipal di lrika popular anto e ta kore risku di dekai den eksagerashon i retrika. 6. Lrika sosiai Relashon komplik den komunidad, industria ku inventonan moderno a owmenta e konflikto entre doo di trabow i obrero. Sindikalismo a organisa e obreronan, i esei a bin krea un ambiente di rbia entre doo di trabow i obrero. Den nos komunidad tin e tragedia ku e obrero tabata rank for di su bida trankil i bent di un dia pa otro den industria. Esei sin duda a kita su ekilibrio. Ademas di esei rasismo, kompleho, deskriminashon i despresio di un pa otro a hinka mas palu bow di kandela. Willem Kroon ta e prom persona ku a lucha ku su pen riba e terenu aki. Ya na 1926 el a publika su "Himno di Bond, na okashon di prom lustro di Curaaosche...”
6

“... Mi tin dwele di mirabo aspira un luga den solo ku bo kara i sinbergwensa... Ma, t' intil, ja mi sa: maske ki mi pensa, ki mi papja, lagadishi ta un bestja lastradl Konosiendo Luis Daal, nos por kompronde pakiko el a skibi e stira aki riba un politiko sinbergwensa. Parodia Ora un poesia ta un imitashon chistoso di un otro poema serio, pero manteniendo e mesun frma di e poema original, nos ta yama esei un parodia. E kontenido, naturalmente, ta na un nivel muchu mas abow ku esun original. Hopi tempu pas ma yega di tende un parodia riba "Atardi di Corsen: Ta pakiko, mi no sa ma bon hodidu mi ta bira tur atardi ku mi mira bo figura bon ankr. Talbes ta un remordementu o ta mi guayabo kisas podise n ta nada mas ku un bon kishikimentu. 12. Poesia lriko-piko Ta imposibel klasifika pika i lrika den dos grupo determina. Tin tantu poesia ku ta lriko i piko na mes momentu. Nan ta piko pasobra nan ta relata un istoria na un manera obhetivo; i nan ta lriko pasobra e poeta ta trata na ekspresa su sintimentu...”
7

“... i ademas e tin e deseo di komunika na otro hende loke el a pasa aden. Prktikamente tur hende ta gusta konta kwenta. Ta pesei arte piko a nase. Epika ta nifika "kwenta, palabra. Den pika nos ta haa reprodukshon obhetivo di loke un persona a tende, mira o eksperimenta. Pero no ta esei ta tur kos. Huntu kune arte di ¡maginashon a desaroya. E personanan ku un fantasia grandi a traha, pa medio di nan fantasia, poko kwenta asina bon, ku eseinan ta duna impreshon ku nan a sosode realmente. Den nos tempu moderno nos ta weta, ku ademas di e arte di konta kwenta ,tin e faseto importante di pone siertu orden i areglo pa e material (tknika di komposishon). Mientras ku prom ay nan tabata satisfecho ku ripitishon (mas o menos) dje kwenta original. Si nos bisa ku pika ta obhetivo, sinembargo mester observa ku kada kwenta o istoria ta sufri influensha di e kontad (eskritor). Hende bibu no ta un aparato ku ta reprodusi un kwenta eksaktamente manera el a tende. Pasobra e tin su sintimentu, su opinion, su...”
8

“..."Memoires ta mesun idea. Masha konosi ta esun di Winston Churchill. 18. Kwenta kortiku i novela Awendia kwenta kortiku i novela ta e dos frmanan mas konosi di pika. Un kwenta kortiku ta un istoria un poko kondens na prosa. Un kwenta kortiku ta kana parew ku mito, pasobra e ta un istoria pa entretene hende. E no ta trata problema grandi o difisil. Den un kwenta kortiku no tin hopi personahe. I tampoko no tin un desaroyo kompletu di e figuranan manera den un novela. Aunke mester ta bis ku den ultimo tempu hopi kwenta kortiku ta bai den direk-shon di novela, komo e deskripshon sikolgiko ta birando mas profundo. Di fama mundial ta e kwentanan di Boccaccio (Decamerone = kwenta di dies dia). E kwentanan kortiku di Edward de Jongh i Guillermo Rosario ta hopi konosi. Di Ornelio (Kees) Martina tambe. Novela Un novela ta un istoria mas ekstenso tokante bida di un o mas hende. Por tin figura istriko den un novela, pero e owtor tin libertad di pone mas figura den dje, basta e no kambia ni karakter ni fecha...”
9

“...prinsipal. Ke men anto ku un bon eskritor di novela mester tin: 1. un bon konosementu di bida espiritwal; e mester ta un bon siklogo. 2. e kapasidad di pone orden den su tema. Novela istriko Un novela istriko ta un novela ku tin komo tema un parti di istoria. E ta eksigi un bon estudio di e tempu ku e eskritor ta bai trata. E personanan istriko mester ta di akwerdo ku e berdad istriko. Ademas di esei e eskritor ta mar na e relashonnan sosial i religioso di e tempu. Uniko kaminda ku su fantasia tin libertad ta ora e ta trata o krea e figuranan menos importante den su istoria. Novela reaiistiko i naturalstiko Esaki ta diferente for di e novela istriko. Pasobra e eskritor no ta skohe su tema for di un tempu den pasado, pero for di bida di awendia. E ta presenta un fragmento di un hende su bida manera e ta mire. Den e kaso aki e eskritor por enfoka riba un persona so. Tambe e por pinta realidad krudo i bida duru manera su bista a mira esei. Emile Zola, Flaubert i Maupassant ta algn representante...”
10

“...Vega i Goethe. E medionan ku un dramaturgo tin na su disposishon pa logra su obra ta: dialogo, mmka i idioma di gesto. Nos por yama un drama un serie di akshon konsekutivo, presenta pa medio di monlogo, dialogo, gesto i mmika. 21. Origen di drama Drama ta masha biew. Den tempu di griegonan el a forma for di ditirambo (kansion di honor na Dioniso, dios di bia). Gradwal-mente e ditirambo a desaroya i bira un dialogo entre e kantor i e koro. Despwes nan a agrega un kantor mas; ku tempu nan a owmenta e kantidad di kantor. Trabow di e koro a bin para los di e dialogo. Den lrika elev e koro tabata kanta e impreshon ku e drama a hasi riba e mirad ideal. Despwes di a muri den edat media, drama a nase di nobo. I mes-kos ku den tempu di griego i romanonan e tabata kana parew ku solemnidad religioso. Su desaroyo a sigi for di liturgia katliko. Pesei el a haa nomber di drama iltrgiko. Nan tabata presenta istoria di evangelio, den misa, riba Biern Santu, Pasku di Resurekshon i Pasku di Nasementu. Gradwalmente...”
11

“...I sigun e frma: 1. drama klasiko 2. drama romantiko. Drama klsiko 1. Semper drama klsiko tabata part den sinku akto. Na final di kada akto (ku eksepshon di esun di sinku) tabatin un koro. (E koro aki tabata kanta e impreshon ku e presentashon a hasi riba e mirad ideal). 2. Generalmente e material esniko tabata mash moder. 3. Unikamente persona di kargo elev (rei, pader ets) tabata hunga aden. 4. E drama klsiko tabata atene estriktamente na tres unidad: a. unidad di tempu b. unidad di lug c. unidad di akshon. E unidad di tempu tabata eksigi ku e akshon mester a finalisa den 24 ora. E unidad di lug tabata eksigi ku e drama mester a tuma lug na un sitio so. E unidad di akshon tabata eksigi agrupashon di tur echo rond di un idea prinsipal. Ku transkurso di tempo nos ta mira ku e drama burgus ta drenta na luga di e drama klsiko. E ora ei no ta unikamente persona di kargo elev ta tuma parti pero hende komun tambe. Drama romantiko Esaki ta muchu mas liber ku e drama klsiko. E no ta mar na e tres...”
12

“...Opera Na final di siglo 16 tabatin na Florencia (Italia) un grupo di artista ku tabatin e ideal renasentista pa rebiba tragedia antigwo. Komo den tempu antigwo muzik tabatin un papel importante den tragedia, e florensianonan ei a bolbe pone muzik den drama. Pero gradwalmente nos ta mira kon ekspreshon poetiko a bira di balor sekundario, di moda ku opera a bira menos drama. Mas adilanti e aria (ku en realidad tabata para e akshon dramtiko) no tin un papel tantu importante mas. Pesei nos por hasi un diferensha entre opera i drama musikal. Den drama musikal e ekspreshon ku palabra ta bolbe subi na su nivel original, mientras ku den opera ta muzik tin e papel prinsipal. Musical Despwes di 1930 musical ta lanta kabes. Awendia un "musical tin e karakterstika ku su intriga dramtiko i bon kompon ta bira mas bibu pa via dje variashon entre muzik, kanto, balia i hopi "show. West Side Story di Leonard Bernstein ta un bon ehempel di "musical". Kantata Esaki ta parse opera den e sentido ku e ta un ...”
13

“...esfwerso pa pone kada variashon di impreshon den palabra, ku ya nan no a paga tinu mas na balor di nan obra. Esaki a pone ku bo no por kompronde nan. E impreshonismo eksagera aki nos ta yama sensitivismo. A la largu e ta bira unikamente un wega di zonidu i palabra. 27. Ekspreshonismo, vitalismo, obhetivismo Nos ta mira naturalismo, impreshonismo i sensitivismo den literatura entre 1880 i 1900. Ma mester ta bis ku den e tempu ei romantisismo tabata na moda ainda na Korsow (lesa p.e. Wolfschoon, Cor-sen i Chumaceiro). Pero e tempu entre e dos geranan mundial nos por tipifika komo tempu di ekspreshonismo i vitalismo, mientras ku e dosnan aki a bin haa nan frma den obhetivismo. Ekspreshonismo Nos sa kaba ku impreshonismo a nase komo reakshon kontra romantisismo. Mientras ku ekspreshonismo na su turno tambe ta un reakshon riba impreshonismo i romantisismo. E oposishon kontra e mentalidad ku tabatin prom ku gera a hasi su efekto tambe riba arte. Bida duru i kruel a afekta e owtornan. Ya nan no tabata...”
14

“...heru di strika; un glas di awa, un bleki di kumnda. Pero ku tempu nos ta perde noshon dje material. Di moda ku nos ta papia di un glas di plastik, un bleki di koper. b. zonidu tambe por ta origen di un nomber: Un owto biew I man-karon a bira un rktko; hopi boroto di papiamentu a bira bulul. Sorto di palabra asina ei nos ta yama onomatopeia (imi-tashon di zonidu). c. kol tambe por bira un nomber: berdura, kr (uza komo sus- tantivo pa un persona kabei di ruku o poko run). d. kwalidad ta bira nomber: Un gordo, un loko. e. fabrikante ta duna su artikulo un nomber: un kamera di saka portret ta kodak; un refrigeradora ta un frizjidr. f. ta sobra nos e humorismo di nos pweblo den dunamentu di nomber: un slof hapones di alestik ta un start-sali, un kadena largu i pis di oro ta un kadena di ankra barku, un sombr di aros ku nan tabata bende pa sinku ri a bira un sinkria, un bachi ku spies patras ta un bachi di krta puya. Den ultimo tempu un kar-son bell bottom ta un karson di bari kaya. 38. Apelativo...”
15

“...komprenshon di algu pa medio di otro. Por bisa tambe: deskripshon parsial di un total. Por ehempel: Alabaster (un estatwa) ta papia. Nos a pasa bui (entrada di haf). E kos ei a pika su kweru (su sintimentu). Hopi be un tata ku hopi yu tin ku konta kabes (su yu-nan). Antonomasia Esaki ta sigi desaroya den un aposishon. Por ehempel: Pablo Alex Jesurun, e poeta eternamente enamora. Luis Daal, rei di metfora. Joseph Sickman Corsen, prekursor di literatura papiamentu. Ta masha posibel ku aki poko tempu e aposishon ta sufisiente pa ekspresa ken nos ke men. Napoleon, le petit caporal, ta un antonomasia masha konosi. Kiimaks Un serie di representashon ku ta sigi tras di otro, owmentando e impreshon. P.e.: Ta un lokura si abuza di un hende; un bestialidad si sute; i si mat'e ta un krimen sin pordon. Antiklimaks Bahando for di un nivel impreshonante pa un nivel menos impresho-nante o ridikulo, nos ta papia di antiklimaks: Don Manolo sa traha poesia i de bes en kwando kara mahos. Anttesis Ponementu...”
16

“...e ta mete e otro persona den loke e ta papia. Pasobra un pregunta ta pidi un kontsta. P.e.: E no ta kria nos tur, kwida nos tur, duna flor ku mta bida, per-kura pa nos haa airu, awaseru i kumnda? Kiasma (kolokashon krus) Den esaki nos ta menshona dos kos, mientras ku den e di dos be nos ta menshona nan ku sinnimo den orden inverso. Un ehempel: Pader Poeisz i frater Herman tabata oponente durante basta tempu, den un polmika den korant lokal, e tilburgiano tabata boga pa ulandes na skol, e dominikanu pa spa i papiamentu. Endadis (un pa medio di dos) Na luga di un sustantivo ku un adhetivo, e owtor ta uza dos sustantivo ku huntu ta nifika e mesun konsepto di adh. + sust. Por ehempel e owtor ta bisa: Mi ke drumi den laman i blow...., na luga di "laman blow. Preterishon E eskritor ta hasi komo si fwera e no ta haa siertu kos importante, pero ku tur esei e ta fiha nos atenshon riba dje. E ta kuminsa ku un introdukshon negativo, i despwes, komo si fwera pasando, e ta duna e informashon ku e ke...”
17

“...afektivo. Ora nos tende tal palabra, nan ta buta nos sinti sea simpata o antipata. Pero e dos ¡ndikashonnan aki no ta duna kompletamente e diferensha di balor afektivo. Tin hopi variashon. Pa haa balor afektivo eksakto di un palabra, nos mester buska esei den konteksto. Tin diferente faktor ku ta fiha balor afektivo di un palabra. Pesei mester tee kwenta ku un persona su nivel di edukashon, su konsepto di bida, su beis i tambe su tono (entonashon) di papia. Tambe ta hasi influensha e ambiente i e tempu ku un persona ta biba den. Konsepto di bida Morto di seis miyon hudiw den di dos gera mundial no a kita ku te 41...”
18

“..."bandidu tin un nifikashon desfavorabel. Sinembargo e mesun palabranan aki por zona simpatiko i grasioso. Uu persona por bisa ku su hefe ta un bon tersio. Un tata, hungando ku su yu, por yama e kriatura "papa su shouru i bandidu dushi. Meskos ta turnando luga ku e palabranan teribel i "hororoso. Si antes tabata uza nan pa indika algu desagradabel, awendia bo por tende un hende bisa trankilamente "teribel bunita o asta un plaser hororoso. Bon mir esaki ta un fenomeno ku mester kombat. Ambiente i tempu Antes e palabra "shon tabata na kunuku un palabra di respet i asta ekspresando un mentalidad servil. Pero ki diferensha awendia, ora nos ta ekspresa kario i apresio, yamando un hende "shon mama o "mi shon dushi. "Shon pastor ta un titulo ku mskla di respet i apresio. E palabra bo" ta esun tantu konosi. E ta deriva di "vos i "vosotros. Danki dios hubentud a kompronde ku e no ta mahos manera antes hopi a kere i pretende. Aunke te den e prome reunion, kaminda a instala e komishon di ortografa, den...”
19

“...moveshon. E ta un kambio agradabel entre haltu i abow, fwerte i dbil, pis i lih. Ke men anto e moveshon regular ku ta nase pa medio di kontraste konsekutivo. Henter bida i naturalesa ta yen di ritmo. Den idioma ritmo ta un koriente musikal. No ta solamente den poesia tin ritmo. Sin ritmo idioma ta kasi imposbel. S un hende papia sn ritmo, sin variashon, lo e ta papia sin grasia. Algu paresido ta buki-nan di lei, kaminda inteligensia ta domin, sin aga luga pa sintimentu. Tempu i meloda ta hasi ritmo di un poema mas riku. Tempu ta e moveshon rpido o pokopoko ku tin tantu relashon ku nos emoshon. Alegra ta duna un ritmo pur; tristesa tin moveshon mengw. Meloda ta e altura na kwa nos ta pronunsa un zonidu o un palabra. Den esaki e zonidu natural di vokal i konsonante ta hunga un papel grandi. 45...”
20

“...tur / a bai / sin bus / ka mas / mi dre/chi W---- w ----- w ----- --- W ------- Ma ri / b'un di/a / un / ku^mi_/ nosa^/ si kie/ra....... Ripar ku meimei di un alehandrino tin un powsa kortiku. Den e prome verso e powsa ta entre dos pia. Esei ta un diresis. Den e di dos verso e powsa ta meimei dje pia. Esei ta un sesura. Un hexmetro tambe tin seis pia, pero nan ta dktilo. Un pentmetro tin sinku dktilo. 49. A-metria i antimetria Ta konosi ku ni metro ni rima no ta faktor esensial pa poesia. Den tempu di J. S. Corsen nan tabata konsidera komo nesesario. Awendia 49...”