1 |
 |
“...ARTE DI PALABRA
PIERRE LAUFFER
di :
ku eksepshon dje fragmentonan literario, no tin nada netamente original aki den.
Tur ta terminologa, idea i konsepto konosi den henter mundu.
I te na ora kwalke persona yega na kere ku tin algu ku ami a deskubri, anto mi tin ku bisa ku esei tabata eksisti tempu kaba den nos idioma; solamente e no tabata but pretu riba blanku.
Tampoko mi no ta riska pretende ku e trabow aki ta kompletu. Sin duda lo tin semper mas detaye pa agrega.
Konsidera "Arte di palabra komo un pasatempu agradabel (i nesesario) ku mi tabatin na 1972, prom na Korsow, den komedor di mi kas dilanti di santana katliko na Seri Pitermai, despwes durante mi vakansi, den komedor di Ra do Pina No. 45, na Madeira, e patria paraiso di mi Belita.
Tur esaki espesialmente pa e grupo di idealista ku a asist na e prom kurso di Papamentu LO.
p.a.l.
dedik na:
Julian Coco, un artista te den su higra....”
|
|
2 |
 |
“...literatura di tur tempu por ta redus na dos grupo grandi, esta:
1. arte di palabra subhetivo.
2. arte di palabra obhetivo.
Den esun subhetivo (lrika) un eskritor ta ekspresa su sintimentu. E ta komunika nos su manera di pensa tokante algu, sea ku e ta hubil
o keha, sea ku e ta alab o kritik. Espesialmente e personanan masha suseptibel, pwes esnan ku mnimo kos ta tochi nan, lo ekspresa na forma di arte lrko.
Si nos papia di diferente sorto di poesia, nos no ke men nikamente e ekspreshon na frma di verso (ku rima I ritmo) ku komunmente nos ta yama poesa*, Obranan di prosa (novela i kwenta kortiku) tambe ta konsidera komo un sorto di poesia.
Nifikashon di e palabra poesia ta: hasi, traha, kompon.
Nifikashon di prosa ta: derechitu, koriendo. Pwes e frasenan ta sigi kore, sin ku nan ta depende di e kantidad di slaba.
Den arte di palabra obhetivo (poesia pika) un eskritor ta konta loke el a eksperimenta o mira. E ta trata di hasi su deskripshon mas ¡m-parsialmente posibel. Pero ta masha difisil i kasi...”
|
|
3 |
 |
“...2. Poesia lriko
Lira: nomber di e instrument ku griegonan tabata uza pa kompa nan kansion.
Poesia lriko ta deriva di esei, demonstrando e relashon entre kansion i muzik. Lrika ta mes biew ku mundu. Semper hende bibu a sinti nesesidad di ekspresa su sintimentu alegre o tristu. Moiss i su is-raelitanan a kanta despwes ku e farao i su sldanan a hoga den Laman Kr. Aki na Korsow e katibunan tabata ekspresa nan sintimentu den varios kantika di trabow.
Emoshon ku beyesa okashona por surgi den tur tempu i tur kaminda. Pesei ta di kompronde ku maske kon simpel e kultura di un pueblo ta, e por krea arte den kwalke frma. Si hende no ekspresa loke ta den dje, su bida lo bira insoportabel.
Asta pensamentu tristu por transforma na alegra, pa un hende haa alivio.
Un ehempel ta Si nos alma skucha di L. Daal.
Si nos alma skucha... kwantu kos le n komprende; kwantu pensamentu tristu, sin speransa i sin lus, lo no para bira fwente di legria, lus i fe ku ta konsola i duna bida.
3. Klasifikashon di lrika
Pa...”
|
|
4 |
 |
“...un maldad komet, peso di pik, alegra di fe, speransa, gratitud pa un fabor risibi, resignashon, miedu di Kreador su hustisia, respet pa su mahestad.
5. Lrika di amor
Den esaki un poeta ta kanta tokante amistad i amor. Amor sa ta masha profundo i e ta buta ku esun persona no por eksisti sin e otro. Ta klaro ku amor pa tata i mama ta diferente for dl amor entre homber i muh.
Tratando pues di amor, un persona ta met den su totalidad, for di su eksistensha espiritwal te na su inklinashon natural.
Den literatura nos sa topa tambe ku amor platniko. Esaki ta e amor ku un owtor ta sinti pa un imagen ideal. Tambe e sa ta amor sin pensamentu riba kurpa.
Nos por papia di lrika popular i lrika kultural.
Lrika popular ta ora un individuo ekspresa den un poesia loke basta tempu kaba henter un pueblo ta sinti, pensa i desea.
4...”
|
|
5 |
 |
“...dad. Pesei e no por bira un himno berdadero.
Esun biew ("Den tur nashon nos patria) tabata ekspresa unidad den su tempu. Despwes Isaac Mauricio a kambia su teksto pa trata na ekspresa unidad.
Si un poeta no ekspresa sintimentu di un pueblo loke ta karakters-tika prinsipal di lrika popular anto e ta kore risku di dekai den eksagerashon i retrika.
6. Lrika sosiai
Relashon komplik den komunidad, industria ku inventonan moderno a owmenta e konflikto entre doo di trabow i obrero. Sindikalismo a organisa e obreronan, i esei a bin krea un ambiente di rbia entre doo di trabow i obrero.
Den nos komunidad tin e tragedia ku e obrero tabata rank for di su bida trankil i bent di un dia pa otro den industria. Esei sin duda a kita su ekilibrio. Ademas di esei rasismo, kompleho, deskriminashon i despresio di un pa otro a hinka mas palu bow di kandela.
Willem Kroon ta e prom persona ku a lucha ku su pen riba e terenu aki. Ya na 1926 el a publika su "Himno di Bond, na okashon di prom lustro di Curaaosche...”
|
|
6 |
 |
“...misterioso ta Di contempla bo naturaleza................
Klabel blanku di Luis Daal ta otro mas:
Lakr blanku a hala tapa
kara tristu di mi mama;
skuridat i soledat ront i mi,
mjentras e dol djaden
ta bai kresjendo poko-poko................
9. Kansion, himno, oda
Un kansion ta part den kwalke kantidad di estrofa o kuplet. E kanti-dad di verso di e estrofanan por varia. Originalmente un kansion tabata skib den un idioma simpel. Tin kansion popular te kansion (kantika) di misa.
Un kantika di misa masha konosi ta: Mama di bon conseho.
Mama jen di toer clemencia Nos ta yega cerca Bo Pa bo sinja nos prudencia Den e mundu ganjad.
Ata nos cerca bo Sinja nos ley di Dios Pa bo sinja nos prudencia Nos ta yega cerca Bo.
Esaki ta un di e tantu kantikanan ku Shon Wein Hoyer huntu ku pader Poeisz a kompon mas o menos sesenta aa pas, den e edifisio ku aktwalmente ta Radio Hoyer na Julianaplein. Nan a kompone tantu teksto komo muzik.
Si un kansion ta skib na idioma elev, i si e poeta tin entusiasmo pa grandesa...”
|
|
7 |
 |
“...
Mi tin dwele di mirabo aspira un luga den solo ku bo kara i sinbergwensa...
Ma, t' intil, ja mi sa: maske ki mi pensa, ki mi papja, lagadishi ta un bestja lastradl
Konosiendo Luis Daal, nos por kompronde pakiko el a skibi e stira aki riba un politiko sinbergwensa.
Parodia
Ora un poesia ta un imitashon chistoso di un otro poema serio, pero manteniendo e mesun frma di e poema original, nos ta yama esei un parodia. E kontenido, naturalmente, ta na un nivel muchu mas abow ku esun original.
Hopi tempu pas ma yega di tende un parodia riba "Atardi di Corsen:
Ta pakiko, mi no sa ma bon hodidu mi ta bira tur atardi ku mi mira bo figura bon ankr.
Talbes ta un remordementu
o ta mi guayabo kisas podise n ta nada mas ku un bon kishikimentu.
12. Poesia lriko-piko
Ta imposibel klasifika pika i lrika den dos grupo determina. Tin tantu poesia ku ta lriko i piko na mes momentu. Nan ta piko pasobra nan ta relata un istoria na un manera obhetivo; i nan ta lriko pasobra e poeta ta trata na ekspresa su sintimentu...”
|
|
8 |
 |
“... i ademas e tin e deseo di komunika na otro hende loke el a pasa aden. Prktikamente tur hende ta gusta konta kwenta. Ta pesei arte piko a nase. Epika ta nifika "kwenta, palabra.
Den pika nos ta haa reprodukshon obhetivo di loke un persona a tende, mira o eksperimenta. Pero no ta esei ta tur kos. Huntu kune arte di ¡maginashon a desaroya. E personanan ku un fantasia grandi a traha, pa medio di nan fantasia, poko kwenta asina bon, ku eseinan ta duna impreshon ku nan a sosode realmente. Den nos tempu moderno nos ta weta, ku ademas di e arte di konta kwenta ,tin e faseto importante di pone siertu orden i areglo pa e material (tknika di komposishon). Mientras ku prom ay nan tabata satisfecho ku ripitishon (mas o menos) dje kwenta original.
Si nos bisa ku pika ta obhetivo, sinembargo mester observa ku kada kwenta o istoria ta sufri influensha di e kontad (eskritor). Hende bibu no ta un aparato ku ta reprodusi un kwenta eksaktamente manera el a tende. Pasobra e tin su sintimentu, su opinion, su...”
|
|
9 |
 |
“...mester ta les. Esaki ta nifika ku un leyenda ta bas riba tradishon skib.
Un leyenda ta un kwenta relashona ku religion kristian. Generalmente e ta kontene un milagro.
15. Kwenta, fbula
Un kwenta ta un kreashon den kwa fantasia tin kampo liber.
Su karakterstika ta su sensiyes sin lmite, konektando realidad ku ¡realidad, transportando nos di tal manera den un mundu maraviyoso. E kwentanan popular (p.e. di Nanzi) i esnan den "Echa kwenta) a nase den pueblo i den bida di pueblo. Generalmente nan ta masha blew. Kon i unda nan a origin nos no sa.
Nos mester tee kwidow ku e kwentanan di Nanzi i no kore bisa ku nan ta netamente di Afrika. Pasobra generalmente tal sorto di kwenta ta kosmopolita. No ku esaki ta nifika ku nan tabatin un fwente so, i ku despwes nan a plama riba henter mundu. Lo ta ku nan a origina na diferente parti.
17...”
|
|
10 |
 |
“...pika skib na frma di prosa ta eksisti:
Deskripshon di biaha
Prome ku nos eskritor Manuel Fraai a bira selador e tabata nabe-gante. Sigun e tabata pasa kada porta, el a skibi su impreshon di loke el a mira i eksperimenta. E relatonan aki e tabata manda pa su ex-maestro frater Richardus. Riba un bon dia frater Richardus a propone Fraai pa publika su deskripshonnan di biaha den korant. Fraai a hasi esei den La Cruz, firmando ku su insialnan MAF. Publiko na Korsow a gusta su relatonan i nan tabata masha les. Por sierto ta esaki a proba Fraai ku e por skibi, di moda ku despwes el a bin publika su diferente novelanan.
Ke men anto ku un deskripshon di biaha ta un relato di aventura i difikultad di un pasahero, nabegante o viahero.
Odysseus in Itali ta un presiosidad den kwa Bertus Aafjes ta des-kribi su biaha den Italia, kontando di e luganan kaminda Odysseus a kana riba swela itallanu.
Kwenta istriko
Den su "Elegas de Varones Ilustres de Indias Juan de Castellanos
19...”
|
|
11 |
 |
“...figura fiktisio. Den e kaso aki nos por bisa ku un "ami ta bira un e, espesialmente den un komunidad chikitu manera Korsow te ainda tin owtor ku tin miedu di krtika. Pesei nan ta pone nan eksperenshanan den figura di otro persona.
Un "Memoires ta mesun idea. Masha konosi ta esun di Winston Churchill.
18. Kwenta kortiku i novela
Awendia kwenta kortiku i novela ta e dos frmanan mas konosi di pika. Un kwenta kortiku ta un istoria un poko kondens na prosa. Un kwenta kortiku ta kana parew ku mito, pasobra e ta un istoria pa entretene hende. E no ta trata problema grandi o difisil.
Den un kwenta kortiku no tin hopi personahe. I tampoko no tin un desaroyo kompletu di e figuranan manera den un novela. Aunke mester ta bis ku den ultimo tempu hopi kwenta kortiku ta bai den direk-shon di novela, komo e deskripshon sikolgiko ta birando mas profundo.
Di fama mundial ta e kwentanan di Boccaccio (Decamerone = kwenta di dies dia).
E kwentanan kortiku di Edward de Jongh i Guillermo Rosario ta hopi konosi...”
|
|
12 |
 |
“...prinsipal.
Ke men anto ku un bon eskritor di novela mester tin:
1. un bon konosementu di bida espiritwal; e mester ta un bon siklogo.
2. e kapasidad di pone orden den su tema.
Novela istriko
Un novela istriko ta un novela ku tin komo tema un parti di istoria. E ta eksigi un bon estudio di e tempu ku e eskritor ta bai trata. E personanan istriko mester ta di akwerdo ku e berdad istriko. Ademas di esei e eskritor ta mar na e relashonnan sosial i religioso di e tempu. Uniko kaminda ku su fantasia tin libertad ta ora e ta trata o krea e figuranan menos importante den su istoria.
Novela reaiistiko i naturalstiko
Esaki ta diferente for di e novela istriko. Pasobra e eskritor no ta skohe su tema for di un tempu den pasado, pero for di bida di awendia. E ta presenta un fragmento di un hende su bida manera e ta mire. Den e kaso aki e eskritor por enfoka riba un persona so. Tambe e por pinta realidad krudo i bida duru manera su bista a mira esei. Emile Zola, Flaubert i Maupassant ta algn representante...”
|
|
13 |
 |
“...Novela di tesis o novela tendensioso
Esakinan ta skibi ku e intenshon di hasi propaganda pa un idea. Masha konosi den e sorto aki ta E chosa di Tio Tom di H. Beecher-Stowe i "Max Havelaar di Multatuli.
Novela di aventura
Si un novela sikoigiko ta trata problema o komplikashon sikoigiko, e novela di aventura ta trata mas tantu riba loke ta sosode. E novela-nan aki ta atraktivo, pasobra nan ta trata di luga deskonosi.
Novela di detektif
Esaki tin algu di un novela di aventura. E owtor konosi riba e terenu aki ta Edgar Alian Poe. Un otro ta Arthur Conan Doyle. George Simenon ta un mas.
Un novela di detektif ta trata e investigashon eksakto i sutil, kom-binando i sakando konklushon, pa haa klaridad den un kaso skur.
Novela di klave (roman clef)
Si e owtor trata un persona ku realmente a eksisti, pero ku otro nomber, nos ta yama esei Novela di klave.
Ta eksisti tambe loke nos ta yama "vie romance, den kwa e owtor ta deskribi bida di un persona slebre.
Siklo di novela
Si un owtor haa ku un novela...”
|
|
14 |
 |
“...mes tin ku keda kompletamente tras di kortina. Ta e aktornan mester haa atenshon kompletu. Dramtika ta eksigi masha dje owtor, pasobra e mester por kom-pronde e estruktura espiritwal infinitamente vari di su figuranan, i hasi tur akshon di e figuranan aseptabel, komo konsekwensha dje estruktura espiritwal tantu vari.
Tin masha poko bon dramaturgo den literatura mundial. Algn ta Shakespeare, Lope de Vega i Goethe.
E medionan ku un dramaturgo tin na su disposishon pa logra su obra ta: dialogo, mmka i idioma di gesto.
Nos por yama un drama un serie di akshon konsekutivo, presenta pa medio di monlogo, dialogo, gesto i mmika.
21. Origen di drama
Drama ta masha biew. Den tempu di griegonan el a forma for di ditirambo (kansion di honor na Dioniso, dios di bia). Gradwal-mente e ditirambo a desaroya i bira un dialogo entre e kantor i e koro. Despwes nan a agrega un kantor mas; ku tempu nan a owmenta e kantidad di kantor. Trabow di e koro a bin para los di e dialogo. Den lrika elev e koro tabata...”
|
|
15 |
 |
“...I sigun e frma:
1. drama klasiko
2. drama romantiko.
Drama klsiko
1. Semper drama klsiko tabata part den sinku akto. Na final di kada akto (ku eksepshon di esun di sinku) tabatin un koro. (E koro aki tabata kanta e impreshon ku e presentashon a hasi riba e mirad ideal).
2. Generalmente e material esniko tabata mash moder.
3. Unikamente persona di kargo elev (rei, pader ets) tabata hunga
aden.
4. E drama klsiko tabata atene estriktamente na tres unidad:
a. unidad di tempu
b. unidad di lug
c. unidad di akshon.
E unidad di tempu tabata eksigi ku e akshon mester a finalisa den 24 ora.
E unidad di lug tabata eksigi ku e drama mester a tuma lug na un sitio so.
E unidad di akshon tabata eksigi agrupashon di tur echo rond di un idea prinsipal.
Ku transkurso di tempo nos ta mira ku e drama burgus ta drenta na luga di e drama klsiko. E ora ei no ta unikamente persona di kargo elev ta tuma parti pero hende komun tambe.
Drama romantiko
Esaki ta muchu mas liber ku e drama klsiko. E no ta mar na e tres...”
|
|
16 |
 |
“...Opera
Na final di siglo 16 tabatin na Florencia (Italia) un grupo di artista ku tabatin e ideal renasentista pa rebiba tragedia antigwo. Komo den tempu antigwo muzik tabatin un papel importante den tragedia, e florensianonan ei a bolbe pone muzik den drama.
Pero gradwalmente nos ta mira kon ekspreshon poetiko a bira di balor sekundario, di moda ku opera a bira menos drama.
Mas adilanti e aria (ku en realidad tabata para e akshon dramtiko) no tin un papel tantu importante mas.
Pesei nos por hasi un diferensha entre opera i drama musikal. Den drama musikal e ekspreshon ku palabra ta bolbe subi na su nivel original, mientras ku den opera ta muzik tin e papel prinsipal.
Musical
Despwes di 1930 musical ta lanta kabes.
Awendia un "musical tin e karakterstika ku su intriga dramtiko i bon kompon ta bira mas bibu pa via dje variashon entre muzik, kanto, balia i hopi "show.
West Side Story di Leonard Bernstein ta un bon ehempel di "musical".
Kantata
Esaki ta parse opera den e sentido ku e ta un ...”
|
|
17 |
 |
“...nikamente un koriente den arte, pero ademas un vision di bida. Naturalismo tabata un reakshon riba e espritu di romantisismo. Romantisismo tabata laga hopi luga pa sintimentu ku imaginashon (lesa p.e. obranan di Chumaceiro). Mientras ku naturalismo ta materialista. Mester tuma nota si ku materialismo kompletu ku no konose ningn ideal espiritwal, no por apresia e diferente balornan di bida.
Impreshonismo
Huntu ku e terminologa "naturalismo nos ta topa esun di impreshonismo. Por sierto nan dos ta masha relashona.
Impreshon di mundu, di bida, ta afekta e owtor. Esei ta dune su in-spirashon, i esei ta su guia ora e ta pone su impreshon den palabra. Ta nifika ku loke mas ta impreshone, ta haa e luga mas importante den su prosa o poesia. E no ta kibra kabes ku e reglanan konven-shonal di konstrukshon di frase, pero e ta pone e palabranan manera e kir. Ke men ku e no ta duna imagen di pensamentu, pero imagen di bista. Tin owtor ta bai asina lew ku nan obra ya no ta parse idioma lgiko. Nan ta bai...”
|
|
18 |
 |
“...Arte impreshonista ta trata na duna e total di impreshon ku e owtor a haa. impreshonismo ta masha pasivo, pasobra e poeta ta sinta spera impreshon di paf. impreshonismo ta traha di paf, bai paden
SensitMsmo
Tin poeta ku a bai asina lew den nan esfwerso pa pone kada variashon di impreshon den palabra, ku ya nan no a paga tinu mas na balor di nan obra. Esaki a pone ku bo no por kompronde nan. E impreshonismo eksagera aki nos ta yama sensitivismo. A la largu e ta bira unikamente un wega di zonidu i palabra.
27. Ekspreshonismo, vitalismo, obhetivismo
Nos ta mira naturalismo, impreshonismo i sensitivismo den literatura entre 1880 i 1900. Ma mester ta bis ku den e tempu ei romantisismo tabata na moda ainda na Korsow (lesa p.e. Wolfschoon, Cor-sen i Chumaceiro). Pero e tempu entre e dos geranan mundial nos por tipifika komo tempu di ekspreshonismo i vitalismo, mientras ku e dosnan aki a bin haa nan frma den obhetivismo.
Ekspreshonismo
Nos sa kaba ku impreshonismo a nase komo reakshon kontra r...”
|
|
19 |
 |
“...a balia te keda hankr.
Atardi a morde bo gritu hog i santu a kome, golos, mi pik.
Un otro ehempel di Elis Juliana:
Pasami e butishi di rom pica ku shinishi pa mi sanger herebe; lo mi tapa decencia den bar di porkeria, hisa brasa coba zoja benta pa enemigunan, lanta bula manera jeje sak abau mane sambchi hisa benta manda golpi te ora curpa protesta, cu mi dal abau na suela scup morto den su cara, lastra tee na muraja lanta wanta manda zoja te ora mi explota.
Obhetivismo
E trmino obhetivismo ta masha relashona ku ekspreshonismo i vitalismo.
30...”
|
|
20 |
 |
“...nos estilo. Pa un eskritor ta di masha importansha si e uza sinnimo. Tuma nota, por ehempel, kon un persona ta ripiti e mesun palabra kos mil i un be den loke e ta bisa. Bo ta fada di tende e mesun zonidu, e mesun palabra.
Mira ki agradabel ta ora bo uza: hopi be.. konstantemente
pronto.. djis aki nunka.. hamas.
Esakinan ta sinnimo ku ta nifika prktikamente meskos. Ma nos mester tee kwidow ora dos sinnimo su nifikashon ta un poko mas leuw for di otro.
Si un persona bisa: Awe m'a kumpra masbangu bibitu, nos sa mesora ku e no sa e diferensha entre "bibu i bibitu".
Bon uzo di sinnimo ta sia nos distingi balor di palabra i papia korektamente.
30. Tautologa, pleonasmo, kiimaks
Nos ta papia di tautologa (e mesun palabra) si den un komunikashon di palabra nos tin e mesun nifkashon dos be, pa medio di palabra sinnimo.
P.e. kach-bulldog pan-rombro
Un palabra kompwesto ta konsisti di dos parti ku tin e mesun nifikashon.
Tin tambe kombinashon fiho di palabra ku tin e mesun nifikashon: franko i snsero...”
|
|