Your search within this document for 'idioma' resulted in 22 matching pages.
 
1

“...ARTE DI PALABRA PIERRE LAUFFER di : ku eksepshon dje fragmentonan literario, no tin nada netamente original aki den. Tur ta terminologa, idea i konsepto konosi den henter mundu. I te na ora kwalke persona yega na kere ku tin algu ku ami a deskubri, anto mi tin ku bisa ku esei tabata eksisti tempu kaba den nos idioma; solamente e no tabata but pretu riba blanku. Tampoko mi no ta riska pretende ku e trabow aki ta kompletu. Sin duda lo tin semper mas detaye pa agrega. Konsidera "Arte di palabra komo un pasatempu agradabel (i nesesario) ku mi tabatin na 1972, prom na Korsow, den komedor di mi kas dilanti di santana katliko na Seri Pitermai, despwes durante mi vakansi, den komedor di Ra do Pina No. 45, na Madeira, e patria paraiso di mi Belita. Tur esaki espesialmente pa e grupo di idealista ku a asist na e prom kurso di Papamentu LO. p.a.l. dedik na: Julian Coco, un artista te den su higra....”
2

“...dol djaden ta bai kresjendo poko-poko................ 9. Kansion, himno, oda Un kansion ta part den kwalke kantidad di estrofa o kuplet. E kanti-dad di verso di e estrofanan por varia. Originalmente un kansion tabata skib den un idioma simpel. Tin kansion popular te kansion (kantika) di misa. Un kantika di misa masha konosi ta: Mama di bon conseho. Mama jen di toer clemencia Nos ta yega cerca Bo Pa bo sinja nos prudencia Den e mundu ganjad. Ata nos cerca bo Sinja nos ley di Dios Pa bo sinja nos prudencia Nos ta yega cerca Bo. Esaki ta un di e tantu kantikanan ku Shon Wein Hoyer huntu ku pader Poeisz a kompon mas o menos sesenta aa pas, den e edifisio ku aktwalmente ta Radio Hoyer na Julianaplein. Nan a kompone tantu teksto komo muzik. Si un kansion ta skib na idioma elev, i si e poeta tin entusiasmo pa grandesa di su tema, nos ta yame un oda o un himno. Un himno ta un kansion religioso ku ta kanta di Kreador o tema divino. Un oda ta un himno di alabansa ku por trata di kwalke otro tema elev...”
3

“...Romanse ta nifika: un kantika den idioma romntiko; esaki ta idioma popular, "lingua romana. Esaki ta net kontrario di lingua Latina, idioma di sabionan. Balada ta deriva di un verbo italianu ku ta nifika balia. Ke men ku originalmente e tabata nifika un kantika pa balia. 13. Epika Un poeta ta sinti e nesesidad di ekspresa su sintimentu i ademas e tin e deseo di komunika na otro hende loke el a pasa aden. Prktikamente tur hende ta gusta konta kwenta. Ta pesei arte piko a nase. Epika ta nifika "kwenta, palabra. Den pika nos ta haa reprodukshon obhetivo di loke un persona a tende, mira o eksperimenta. Pero no ta esei ta tur kos. Huntu kune arte di ¡maginashon a desaroya. E personanan ku un fantasia grandi a traha, pa medio di nan fantasia, poko kwenta asina bon, ku eseinan ta duna impreshon ku nan a sosode realmente. Den nos tempu moderno nos ta weta, ku ademas di e arte di konta kwenta ,tin e faseto importante di pone siertu orden i areglo pa e material (tknika di komposishon). Mientras ku...”
4

“...den kunuku. E mesun ideanan nos ta haa den Arkadia i Pastoral. Un Arkadia ta un novela pastoril. Un Pastoral ta un novela pastoril dramatis. Arkadia ta un paisahe griego den Peloponeso. Su habitantenan tabata konosi pa nan bida puru. Poetanan a idealisa e parti ei i su habitantenan. Hopi eskritor a pone nan personahenan den e ambiente di Arkadia, e pais di inosensia i pas, pa hui realidad i biba den un natura-lesa virgen. Kwenta poetiko E poeta ta konta un kwenta istriko o di fantasia, den un idioma simpel, pa entreten su auditorio. E no ta trata ningn tema pis o im- 18...”
5

“...tin ku keda kompletamente tras di kortina. Ta e aktornan mester haa atenshon kompletu. Dramtika ta eksigi masha dje owtor, pasobra e mester por kom-pronde e estruktura espiritwal infinitamente vari di su figuranan, i hasi tur akshon di e figuranan aseptabel, komo konsekwensha dje estruktura espiritwal tantu vari. Tin masha poko bon dramaturgo den literatura mundial. Algn ta Shakespeare, Lope de Vega i Goethe. E medionan ku un dramaturgo tin na su disposishon pa logra su obra ta: dialogo, mmka i idioma di gesto. Nos por yama un drama un serie di akshon konsekutivo, presenta pa medio di monlogo, dialogo, gesto i mmika. 21. Origen di drama Drama ta masha biew. Den tempu di griegonan el a forma for di ditirambo (kansion di honor na Dioniso, dios di bia). Gradwal-mente e ditirambo a desaroya i bira un dialogo entre e kantor i e koro. Despwes nan a agrega un kantor mas; ku tempu nan a owmenta e kantidad di kantor. Trabow di e koro a bin para los di e dialogo. Den lrika elev e koro tabata kanta e...”
6

“...di tristesa i alegra i no kontratiempo so (manera den tragedia) Tambe tin un variashon enorme di lokura. Awendia teatro ke duna un presentashon mas eksakto posibel di bida ku su kambionan konstante di tristesa i alegra. Pesei hopi be nos ta mira tema sosial riba esenario. Prosa a elimina verso. E idioma a bira e idioma komun. 25. Komposishon di drama E materia pa un drama por ta hopi o tiki. Pero tin un iimitashon, den e sentido ku ekstenshon dje materia no mester stroba e presentashon. Pasobra un drama ta skib pa ta presenta i no les. Pesei un dramaturgo mester perkura pa su presentashon no ta bira asina ekstenso ku esei ta eksigi demasiado di su miradnan. Ta bon i permit pa tee algn pausa den e presentashon. Pero esei tin ku sosode kaminda tin un interupshon natural. Di tal manera e drama lo ta part den varios akto. E kantidad di akto por varia. Esaki ta depende di grandura dje materia. Ademas di esei por parti un akto na varios esena. Divishon den esena ta tuma luga kaminda un aktor...”
7

“...sierto nan dos ta masha relashona. Impreshon di mundu, di bida, ta afekta e owtor. Esei ta dune su in-spirashon, i esei ta su guia ora e ta pone su impreshon den palabra. Ta nifika ku loke mas ta impreshone, ta haa e luga mas importante den su prosa o poesia. E no ta kibra kabes ku e reglanan konven-shonal di konstrukshon di frase, pero e ta pone e palabranan manera e kir. Ke men ku e no ta duna imagen di pensamentu, pero imagen di bista. Tin owtor ta bai asina lew ku nan obra ya no ta parse idioma lgiko. Nan ta bai asina lew ku nan ta evita tur palabra ku no ta demostra algu. Naturalmente esaki tin komo konsekwensha ku e arte ta bira difisil pa kompronde. 28...”
8

“...vitalismo, mientras ku e dosnan aki a bin haa nan frma den obhetivismo. Ekspreshonismo Nos sa kaba ku impreshonismo a nase komo reakshon kontra romantisismo. Mientras ku ekspreshonismo na su turno tambe ta un reakshon riba impreshonismo i romantisismo. E oposishon kontra e mentalidad ku tabatin prom ku gera a hasi su efekto tambe riba arte. Bida duru i kruel a afekta e owtornan. Ya nan no tabata satisfecho ku un arte di palabra bunita. Nan a sinti e obli-gashon di ekspresa nan sintimentu den un idioma direkto. Ke men ku ya no tabata mas e impreshon di paf ku tabata fiha arte, pero ekspreshon i konvikshon di e poeta mester a domina den poesia. I asina nos ta mira ku e poeta no tabata kibra kabes mas ku buska-mentu di palabra bunita. Asta e no tabata preokupa mas ku e frase limpi i perfekto. E tabata benta su poemanan den kara di mundu ku frase kortiko, kondens. Tur e idea tabata pa un poema evoka sugestin den pensamentu di e lektor. Pesei a bin sosode ku a nase hopi poema pa kwa no tabatin...”
9

“...motibu nan ta rechasa verso tradishonal ku su rima. Eksperimentistanan ta buska e realidad direkto di mucha i di hende primitivo. Tip Marugg i Charles Corsen ta dos poeta ku a yega di ekspresa nan di tal manera. 29. Sinnimo Homnimo ta palabra ku e mesun zonidu pero ku nifikashon diferente. P.e. rndu = aparato pa sera porta rndu = e verbo igwal na parandi. Pero sinnimo ta palabra ku tin mas o menos e mesun nifikashon. P.e.: loko, kens, chocho, pas. Eksistensha di sinnimo ta un ventaha grandi den idioma. Esun ku mester tee un diskurso o lektura sa ki balor nan tin. Den komber-sashon di tur dia nan no ta tantu nesesario. Si un hende papia kla, ta basta. Pero ora nos ta buta nos pensamentu riba papel, nos ta ripara e balor di sinnimo. Pasobra sinnimo ta trese variashon den 31...”
10

“...ku kwalidad di e sustantivo ta parti dje sustantivo. P.e. Homber machu (tur homber ta machu). Aunke e kombinashon aki por nifika "homber ku brio i kurashi, sanger kr, neger stabachi, djuku pretu, pushi falsu. Den e kaso aki e adhetivo ta bira un adrno (epitheton ornans). Un kiimaks (eskala) ta ora nos uza varios sinnimo tras di otro, mientras nan nifikashon ta owmenta: nervioso, loko, razu, bon, mansu, pan di dios, fresku, brutu, nbeskp. 31. Diferente ambiente di idioma Tin be ta parse ku tur nos hendenan ta papia e mesun idioma. Esen-sialmente esei ta berdad. Pero si nos paga tinu bon, nos lo ripara ku tin diferensha den loke hendenan di diferente rango, pwesto, fishi, edad o lug ta papia. 32...”
11

“...mantene varios palabra hebreo den e idioma papiamentu ku nan a asepta komo di nan. Mucha chikitu ta bisa nana pa drumi, am-am pa kome. Tin be e mesun palabra tin nifikashon diferente den boka di diferente persona. Pa un sapat "swela ta kweru pa traha sle; pa un mama di kas ta e flur ku e tin ku bari. Un mesla ta uza "pnchi pa marka terenu; un labadera ta uza "pnchi" pa kologa paa na kabuya. 32. Barbarismo Nos idioma, meskos ku tur otro idioma, no ta par riba su mes, pero e tabatin influensha di otro lenga. Trfiko, komersio i okupashon di diferente nashon a hasi nan efekto. Tal influensha ta sigi tuma luga, meskos ku ta sosode na otro pais. Palabra di un idioma ta drenta otro konstantemente. Tur elemento strao den nos idioma nos por yama barbarismo. Ta klaro ku tin palabra di otro idioma ku a bira di nos. Pa mas detaye riba e punto aki, mira den Di nos (antologa di nos literatura). Si nos uza un palabra strao, sea pasobra nos no tin e, o pasobra esun dje idioma strao ta duna un konsepto mas kla...”
12

“...masha eksakto. P.e.: Elenita ta manera skarpion dek. Aunke nos por konsidera "skarpion dek un ekspreshon konsagr ku nos a lanta tende. 36. Purismo Esaki ta e esfwerso pa elimina tur palabra strao for di un idioma. Aki tin purista ku a bai asina lew ku nan a yama un teenager un diesaeru Esei ta di mas. Pero bon bis o bon mir na luga di eigenlijk ta korekto. Meskos ku di pursi pa "toch. Nos mester tee kwidow i uza nos sinti ora nos ke uza un palabra ku no tin den nos idioma. Tin hende tin preferensha pa spa, bisando ku base di nos idioma ta ibriko. Ma tin kaso kaminda un palabra di otro idioma a haa derecho di eksistensha. Den siensia i teknika sa uza palabra di origen griego o latn. Tin be estimashon afektivo di un palabra lokal ta buta nos uza un palabra di otro idioma. P.e. malu di pechu = t.b.c. o tuberkulosis, malu di muh = enfermedad venreo. 37. Dunamentu di nomber Tur hende, bestia, mta i kos tin nan nomber. No ta posibel pa trata riba algu sin ku nos sa kon yame. Semper lo tabatin...”
13

“...inventor ta duna su produkto su mes nomber: Ford, Kodak. Un estranhero ta pidi trankil: One Curaao; e ke men nos bibida tipiko trah ku kska di laraha. b. pisk ta haa nomber di hende: yakupeper = Jacob Evertsz. c. tin be tin un tiki relashon entre e obheto i un persona: sandwich = di conde Sandwich di Inglatera. d. kwalidad di un persona ta bin forma un nomber propio pa hende: Un Wan Saya (un tipo ferfelu), achi ku Bwena (dos hende ku semper ta kamna huntu), Zjil (un persona ku a bai largu). 39. Idioma figurativo Den dunamentu di nomber nos a ripara ku kada obheto tin su mes nomber. Esei ta pone ku nos por kombersa riba e obheto, tee un interkambio di pensamentu ku otro persona. Pero nos no ta mira kada 35...”
14

“...for di otro. Nos ta mira nan den nan relashon ku otro kos. Den e relashon entre e diferente kosnan (esaki ta asosiashon) nos ta ripara similitud i diferensha. Tal asosiashon ta kowsa di tur idioma figurativo. Pesei por sosode ku nos ta uza nomber di un siertu persona o kos pa un otro persona o kos ku ta buta nos korda riba un persona o kos ku antes nos a mira. Ta netamente idioma di tur dia i di hende simpel ta esun ku ta bira atraktivo, pa via di tantu komparashon original i espontneo. E mesun kaso ta tuma luga den idioma figurativo. Similitud ta pone nos asosia kos i hende konstantemente. Un persona ku ta papia hopi nos ta yama: un lora, un hende largu: un pali koko, un hende ku ta bula kaya ku su pianan seku: un dalakochi. Idioma di poeta i prosaista tambe tin tal sorto di rikesa di imagen. Idioma figurativo ku ta bas riba similitud entre persona o kos, nos ta yama un metfora (e palabra ta nifika transferensha o pasa di un pa otro). Tin diferente sorto di metfora ku nos lo bai trata....”
15

“...ekspreshon di e apariensha ku tin entre dos obheto. P.e.: Eror, manera tabla biew den pechu di laman. Un metfora, en kambio, ta aplikashon di un nomber o deskripshon di un obheto kaminda no por aplik'e literalmente. P.e.: Solo razu, sapatiando riba awa mansu. Persontikashon (atribushon di sinti i boluntad na kosnan sin bida). P.e.: Ola kans den un bientu muriendo, yora i keha den kustia di ksta. Uzando personifikashon loke nos ta papia ta haa mas bida. Ripara, por ehempel, den loke nos ta bisa den idioma di tur dia: kaya ta ketu, marshe ta rebultia, wer ta sin grasia. Hiprbole (eksagerashon) Pa hasi mas impreshon den loke nos ta bisa nos sa eksagera: Nos a para warda te blikia. Nan a hala bo atenshon mil i un be. Litote (disminushon) Hasiendo algu mas chikitu na un manera eksagera, nos ta logra e mesun efekto ku hiprbole: Awe mainta mi no a bebe ni un bok'e kfi. Ayera nos pakus no a bende ni un sen chiki. Eufemismo Esaki ta deskripshon di algu mahos o desgradabel na un manera suavis o menos chokante...”
16

“...origen i nifikashon original di palabra. Nos etimlogo konosi ta Antoine Maduro. Mirando e deskripshon aki riba menshona nos ta kompronde mesora ku, bon bis, ta imposibel pa papia di etimologa popular. Pweblo en general no ta preokupa ku origen di palabra. Sinembargo nos ta uza e palabra etimologa popular" pa un fenmeno strao di asosiashon ku sa tuma luga den pweblo. I nos ta mira ku un palabra strao ta haa zonidu di nos idioma. Mas o menos trinta aa pas un muhe biew tabata skuchando na radio kon nan ta yama number di briyechi di Caracas. I e ripitishon di ----bolvares a bute bisa ku tin algu "riba Rif. Djamars tin drel----pa Je maintiendrai ta konosi kaba. Pi e kaso ta bira ora un persona simpel ke hasi formalidad ku palabra strao. E ora ei bo ta tende "ursulutamente pa "absolutamente, "fasio" pa "fasil", "edifisio pa difisil. "Kolosenshi pa com licena ya ta semi-arkaiko. 42. Diferenshashon, doblete, homnimo Unikamente den un konteksto un palabra ta haa su nifikashon eksakto. Si nos uza...”
17

“...43. Plstika i sinestesia E forsa imitativo di idioma nos ta yama plstika. Nos por yame tambe: idioma kla i bibu. Si un poesia o prosa ta mustra nos realidad, di manera ku nos por mira e diferente kosnan sosode, nos ta yama esei plstika. Un bon ehempel ta: Y bo mama a cana pidi depchi bebe sunchi bomb di burach ... (Elis Juliana) Luis Daal tambe sa tin plstika presioso: Pa mi mama un orashon i jobida di mi wowo kada instante di mi bida ta un krans riba su graf... Pistiko di oido sa tin den diferente poesia na papiamentu, kaminda den e poema bo por tende ritmo i ola di tambu; ke men anto kaminda odo i bista ta hunga un papel. Den nos idioma nos konose kol ku ta koba mama, lagrima amargo, "solo gritando sin fin den tramerdia. Esakinan nos ta yama sinestesia (kombinashon di 2, 3, 4 o tur sinku sinti). 44. Aliterashon i otro sorto di rima Ora dos o mas palabra den e mesun frase ta kuminsa ku e mesun zonidu, esei ta aliterashon o rima inisial. P.e. den "Kansion di morkoi Ken ku ke por kritik...”
18

“.... Den kaso ku e ultimo palabra di dos verso tras di otro ta igwal, esei ta rima riku. Ora den e mesun frase dos palabra ta rima, esei ta rima meime: I ma mira, bira kara pa kuch di wowo no hinkami. 45. Ritmo i korida Nos lo por yama ritmo: koriente, moveshon. E ta un kambio agradabel entre haltu i abow, fwerte i dbil, pis i lih. Ke men anto e moveshon regular ku ta nase pa medio di kontraste konsekutivo. Henter bida i naturalesa ta yen di ritmo. Den idioma ritmo ta un koriente musikal. No ta solamente den poesia tin ritmo. Sin ritmo idioma ta kasi imposbel. S un hende papia sn ritmo, sin variashon, lo e ta papia sin grasia. Algu paresido ta buki-nan di lei, kaminda inteligensia ta domin, sin aga luga pa sintimentu. Tempu i meloda ta hasi ritmo di un poema mas riku. Tempu ta e moveshon rpido o pokopoko ku tin tantu relashon ku nos emoshon. Alegra ta duna un ritmo pur; tristesa tin moveshon mengw. Meloda ta e altura na kwa nos ta pronunsa un zonidu o un palabra. Den esaki e zonidu natural...”
19

“...konsonantenan ta rima, esei ta akonsonansia. P.e.: belin i baln. Poesia ta diferente for di prosa, no unikamente pasobra e sa tin metro, pero pasobra e tin siertu karakter espesial di dikshon i pensamentu. E tema di mas prosiko por ta ekspresa na e idioma di mas prosiko i sinembargo kontene un metro perfekto. E metro no ta hasi ni e tema ni e idioma potiko. Den kaso ku un persona traha un "rima barata, keriendo ku ta poesia el a produsi, nos ta mira e kos ei sosode. P.e.: Mi tin un kas di tabla ku betn, su flur ta bon trah, e tin plafn. 51. Dikshon poetiko Algn di e karakterstikanan espesial ta lo sigiente: 1. Uso di palabra arkaiko o menos komun. P.e.: bo ta un kurn, muhe riba bo mes_______(Daal) Poesia no sa preokupa semper ku kambio den idioma. I na mes momentu e ta gusta distingi for di prosa. 51...”
20

“...tras di e sustantivo. 4. Uso di partisipio pa parti di un frase. ni e nomber ku ma forsa pronunsia, muriendo den final di mi rosea (Jesurun). "muriendo" ta na luga di "mientras mi ta muri". 5. Uso di adorno epittiko, ku, bon mir, no ta nesesario pa duna splikashon. (Epteto: adhetivo ku ta ekspresa kalidad o atributo), "i su luga ta henteramente bandona manera un fiesta ku a kaba marduga (Martina) Por elimina bandona o "henteramente bandona", sin ku nifikashon di e frasa kambia. 6. Mas uso di idioma figurativo. (Esaki nos a trata den kapitulo 41). 52...”