1 |
 |
“...i e loke a motiv un sierto manera di biba i aktua.
Pueblo di Korsou den esaki no ta diferente di otro pueblonan mas grandi. Wl por bisa ku pa pueblo antiano i kurasoleo en partikular nos ta haa mas difikultat i na mes momentu mas fasilidat ku den otro kasonan.
Mas difikultat pasobra riba un poblashon ku na aa 1900 tabata yega m.o.m. 30.000 habitante i ya pa aa 1980 ku un total di m.o.m. 140.000 nos ta haa un komunidat hopi diferensha pa motibu di nashonalidat (un 50 asina), di rasa, di status sosial i ekonmiko i di masha poko reflekshon krtiko di su mes. Un bida ku ta asept tur kos manera e ta bini, sin problema, sin buska di kon ni nada. Asina ta i no tin pakiko diskut ni buska problema.
Mas fasilidat, pasobra ta un isla chik di un par di kilometer kuadr, poko hende relativamente, un pueblo ser den su mes i brdadero isla pa su estado geogrfiko, pa su idioma propio i pa su falta di kontakto ntimo ku mundu eksterior, kontakto ekonmiko si tin hopi ku henter mundu. Un haf magnfiko ku hopi hende...”
|
|
2 |
 |
“...iii
ofres aki, pero ku nos lo ke indik djis asina.
E manera ku nos kier hasi e rekorido ak lo ta mustrando kon diferente aspekto di nos bida ta influensh otro riba diferente tereno i nos lo turna konstelashon di nos poblashon mes, e situashon poltiko, ekonmiko i religioso, situashon di nos enseansa i kultura i por ltimo un parti importante ta nos organisashonnan sosial ku ta algu di e pueblo mes, di su mes akshonnan.
Algn otro persona lo mester bini ku un estudio di sikologia di nos pueblo, pa studia e struktura sosial kompleto lokual sigur lo yuda pa komprend e loke nos ta i loke a pasa, muchu mas mih, esei ta keda nos grandi.
Ta di spera ku esaki lo duna hende un idea di loke nos ke purba hasi. No ta muchu kos, pero di tur manera e idea ta pa lanta diskushon serio den nos hendenan pa konos nos mes mih, nos historia i loke nos a hasi ku e loke Dios a duna nos ak, un Korsou chik ma dushi, ku por bira grandi i ku nos ak por hasi grandi si nos ke ta mas humilde i mnos ser den nos manera di...”
|
|
3 |
 |
“.... 10
3. Artesano i komersiantenn chiki ta bai kaba.............. 11
4. Religion un yudansa pa pueblo............................ 14
5. Skolnan por bira nos forsa, ma kon?...................... 23
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural ........... 27
Resumiendo .............................................. 36
II. KORSOU TA BAI DRENTA ERA DI DEMOKRASIA
(1936-1940) ' 37
1. Poblashon di Korsou: afirmashon di proletariado.......... 37
2. Di kolonialismo pa un prinsipio di demokrasia parsial.... 41
3. Rikunan nobo i ekonomia industrial....................... 44
4. Religion Katliko ta organis masa, ma paternalismo
ta reina................................................. 46
5. Enseansa popular ....................................... 47
6. Organisashon sosial i kultural na gran kantidat.......... 50
Resumiendo .............................................. 56
III. KORSOU DURANTE DI DOS GERA MUNDIAL
I IMEDIATAMENTE DESPUES (1940-1950) 57
1. Kambio di mentalidat den pueblo ..............”
|
|
4 |
 |
“...ta preparashon pa kambio...................... 84
6. Trabou sosial sin adaptashon na realidat histriko ..... 87
Resumiendo .............................................. 91
V. KORSOU BOU DI STATUUT:
PORFIN OUTONOMIA (1955-1960) 93
1. Un pueblo ku ta prd kara ............................. 93
2. Poder poltiko bk den man di esnan ku a dirig kolonia ... 95
3. Ekonomia sin futuro? ................................... 99
4. Religion f poltika?................................... 101
5. Instrukshon pa un posibel futuro........................ 103
6. Trabou sosial: organisashonnan nobo .................... 104
Resumiendo .............................................. 113
VI. EPOKA DI KAMBIO (1960 +1969) 115
1. Korsou ta haa otro tipo di lider....................... 115
2. Wega pa poder poltiko ta kondus na rebelda........... 118
3. Ekonomia, problema insuperabel ......................... 121
4. Falta di religion of falta di formashon sosial? ........ 123
5. Pueblo instru anda no ta pueblo eduk.......”
|
|
5 |
 |
“...Korsou ta bai desaroy
1. Poblashon prom i despues di establesementu di refinera 2. Poltika kolonial 3. Artesano i komersiantenan chiki ta bai kaba -
4. Religion un yudansa pa pueblo? 5. Skol por bira nos forsa, ma kon? -
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural.
Na prinsipio di siglo 20 Korsou no ta muchu kos. Un isla chiki, ku aanan di sekura a kaba di saka su manteka di wesu. Poko hende tin i den su gran mayora pober. Un pueblo pasifiko. E mes no por kere ku el a konos katibu luchado ku a bringa pa nan libertat. Kasi a lubid nan.
Yu di katibu plam rnt e isla sin mas sentro habit ku no ta e pida stat, na dos banda di un haf famoso.
Su sentido di libertat ta keda manifest solamente den kada hende, ku su kas den su kur. Spiritual, sosial i ekonmikamente e ta mes dependiente ku ntes. Su ideal ta keda manifest den su manera di dirig su mes na otro deskonos: "shon". Tur lo ke ta "shon".
Nos Korsou ta parse realmente un isla sin futuro. I tdg ta apnas un diessinku aa ta falta pa refinera...”
|
|
6 |
 |
“...nan produkto, pero nan ta spar i poko poko ta turna ofer basta di e poko negoshinan di pueblo pa despues bira gran komersiante. E grupo ak tambe ta keda kompletamente aisl riba nan mes. Nan ta logra despues drenta e sitionan di komersio chik manera Kaya Grandi na Otrobanda i riba Dmpel na Punda.
Un poblashon ant totalmente desintegr i un poblashon hopi redus ta trese kun konsekuenshanan grave pa nos Krsou.
Idioma propio: PAPIAMENTU
Maske kon part e hendenan ta, pasobra e grado di rekonosementu sosial ta depend di nan kol i tambe enparte porlomnos di nan religion, tg den otro aspekto pueblo ta demostr un unidat basta grandi manera nos a indik. Lenga papiamentu ta yuda hopi den esei. Por nota ku na skol katliko, ku ta e gran mayoria, maske algu di diferensha di kol ta kos ku ta tee kuenta kun, hopi bia ta e aspekto finansiero ta trese distanshamentu: skol di plaka i skol di pomada.
Mintras ku den kultura di nos pueblo idioma ta faktor di union komo lenga komun, algn hende manera a indik, ta...”
|
|
7 |
 |
“...Credit Union ku a bisa: "ami ta skol di kunuku mi a bai i ni katisashi mi no por a sia drechi pasobra mester bai piki palu tur da pa kushin, awor atami tesorero di un Credit Union". Esaki ta demostr e loke nos kier indik, problema pa mobilidat sosial den pueblo pa falta di skol adeku. Asina e distansha den pueblo tambe ta keda asentu.
"Proletariado"
Un punto ku nos no por laga di mustra riba dje ta e loke a trese un divishon den pueblo humilde mes, okashon direktamente pa introdukshon di industria petrolero na Krsou i esei ta un grupo nobo ku nos kier yama "proletariado" den e sentido di e palabra mas bien peyorativo.
Mintras ku prom ku refinera hende di kunuku i hende di stat ta biba mas o mnos na e mes nivel i tin mas o mnos e mes kultura i normanan sosial i moral, ora refinera kumins traha e ta trese un kambio radikal den manera di biba di gran kantidat di hende. E poblashon lokal ta bai sufr un kambio drstiko. Hopi di nos hendenan ta bira "peon" na Isla i ta traha den industria i mester aten...”
|
|
8 |
 |
“...9
Asina ant nos ta haa ta kore den e mes poblashon varios divishon: segn desendensha (kol), segn posishon sosial i ekonmiko (empleo, fishi, entrada) ma tambe segn kultura (desendiente di hulandes kolonisador, di kunuku f di proletariado). I di mes divishon segn nashonalidat esta ingles di Islariba, portugus, polako, arabir, venezolano, colombiano tc. E kontaktonan mas estrecho ta entre e yu di Krsou mes, sea hende simpel di stat f kunuku, sea kunukero f proletario.
Pueblo di Krsou den apnas un 35 aa a kambia totalmente nos por bisa. E lucha di bida moderno ta bai domina. No ta e pueblo simpel i pasifiko, yen di pasenshi i ku ta wanta tur kos, sin muchu sn ni chns, ni komodidat di bida, ma tin awor un gran parti ku tin di bringa pa su eksistensha i pa manten su mes. Tin tambe e otro grupo grandi ku ta probech di tur oportunidat i bo ta haa ku komersio ta krese i bankonan ta bai dilanti, meskos tambe ta lanta un grupo di mtenar i un klase media di empleadonan ku ta ofisinista.
Isla despues...”
|
|
9 |
 |
“...a konos. Gobirnu insular di kada isla ta kai bou di Koloniale Raad.
Di mes ku katlikonan difsilmente por drenta Koloniale Raad, pasobra ta hende simpel ta katliko. Algn hulandes katliko por logra, pero di e pueblo mes ta imposibel.
Aki nos ta haa un trabou di Iglesia Katliko ku ta kumins buska famianan di sierto posishon pero di tur manera di kol poko mas kla of hasta blanku (desendiente di hulandesnan generalmente) i ta yudanan pa "drenta sosiedat". Poko poko nan ta bai turna parti den bida "sosial" mas ay. Diferente ta bai studia na Hulanda i ta grada. Herarkia di Iglesia ta favores e grupo ak di tur manera, p.e. tur institushon katliko ta hasi kompra serka sierto famianan, ta e hendenan ak tin puestonan importante durante seremonianan den misa, ta nan klero ta bishit regularmente etc.
Asina e grupo ak ta bai kreando un gremio di "elite katliko" ku na sierto momentu ta mira nan hendenan asept den Koloniale Raad. Na aa 1919 tin problema serio ora ku gobirnu kier nombra un katliko mas den...”
|
|
10 |
 |
“...gobirnu kolonial den man.
Koloniale Raad, maske ku poder hopi redus, komo ta un papel di konsehero nan tin, ta eksig kada bes mas konsiderashon. Interes ta pa logra redus gastunan di gobirnu mas tantu posibel i hasta tin un tendensha pa buska sierto "independensha" den asuntu di plaka ku mester bini di Hulanda. Na aa 1924 pa di prom bia entrada di kolonia ta pasa gastunan. Den un ambiente asina, ku falta di nteres di parti di e masa pa asuntunan poltiko i un Koloniale Raad sin atenshon pa nesesidat sosial, ta bai haa chns, despues di algn aa, pa eleh representante di pueblo den un sistema kolonial ainda pero totalmente nobo.
Na final di e temporada ak, esta na aa 1937 ta bai tee elekshon pa e prom "Staten" di loke ta Kolonia Curaao i sobr islanan. Ku lei di 1936 "Wet op de Staatsinrichting" di Krsou ta bini kambio fundamental, maske ta parsialmente.
3. Artesano i Komersiantenan chik ta bai kaba
Prom ku petroleo drenta Krsou e yu di pueblo, prinsipalmente na "Punda", esta den stat, ta dedik su...”
|
|
11 |
 |
“...hendenan di pueblo mes.. Den Koloniale Raad masonera (di hende kol kla) ta bringa Iglesia i mishon katliko di tur manera, paf di poltika, den korant ta e otro grupo tambe ta aktivo.
Tin un trabou ku nos ta konsider mash importante ku Iglesia a bini ta realisando den pueblo, esta un trabou sosial i kultural, ku nos a indik kaba. Nos ta mira hopi entusiasmo despleg den formashon di hbennan den "Sosiedat di San Hose", un trabou pa tee muchanan ku ta na skol i si nan no ta bai "wenkel" (pa sia un fishi), den nan ora liber ta haa sierto edukashon sviko kultural i religioso. Nan ta un sorto di trabou konos komo "patronato", algu hopi konos na Hulanda. Ta un adaptashon simpel di e prinsipio di trabou sosial di Iglesia na Europa. Te ainda por mira edifisionan kaminda hbennan por aloh ora nan ta leu for di kas f no tin kaminda pa keda. Aki e trabou tabata mas simpel, pero tg a duna formashon na esnan ku lo a keda tras sigur.
Meskos tambe nos ta mira lanta e famoso "Coperatieve Vereniging en Nijverheid"...”
|
|
12 |
 |
“...derechonan di pueblo. Ta e korant ku hasta a publik tradukshon di ensklikanan sosial i direktivanan di Roma den asuntu sosial manera Rerum Novarum.
Pa hbennan i muchanan di skol tin tur sorto di organisashon religioso manera Kongregashi di la Birgen, Kruzada Eukarstiko i korant pa hbennan manera "Hou en Trouw", redakt pa frateman di Tilburg, na hulandes i na Thomascollege tabatin otro revista di frateman bon konos ku ta "Engelbewaarder".
Riba tereno kultural sigur Iglesia tabata hopi aktivo. Ademas di e korant i revistanan i otro tipo di organisashon, nos a konos na fin di aanan 20 e Teatro Brion, den "kur di obispu", m.o.m. kaminda awe tin e edifisio ku tabata kapl di suman di Martinusgesticht. Esaki obra di pader Koenen O.P., ku a interes pa buska fondo i realis e obra ak, ku a yuda hendenan pa ekspres nan mes den obranan teatral, tee reunion grandi etc. etc.
Lucha pa Papiamentu
Riba e trabou kultural sosial religioso nos lo bini bk despues. Un punto ku ta importante pa trata aki ta e...”
|
|
13 |
 |
“...awl ta fout. Nunka e idea ak no a sali, fout ta fout, regla ta regla. E balor moral ta kai asina den dos: "regla" i di otro banda "mi mes bida", difsil pa forma un konsenshi rekto den kasonan asina.
Ku esaki ta stroba desaroyo di pueblo ta mas ku kla. E ta asept dogma, berdatnan religioso, pero su bida prktiko ta part na dos: unu relativando regla i norma pa su mes i di otro banda kulpando su mes (pa bista di hende) di falta kontra regla.
Predikashinan mes ta pone poko atenshon na balor di bida sosial. Kompar ku reglanan "pa kulto" e reglanan p.e. di "hustisia" ta di poko uso den predikashon. Usura, vengansa, diskriminashon no ta tpikonan komun, maske kuantu e prktikanan ak ta plam den pueblo.
Pueblo ta stima su religion, ademas di ta mar, un tempu pa motibu di pobresa, na religiosonan i klero. Despues e ta sigui manten su mes sistema denter di e religion asept, kasi por bisa sin sa presisamente pakiko, ya ku e "religion" no ta kompletamente di dje.
No ta Korsou so tin e problemanan ak, ma...”
|
|
14 |
 |
“...hudiu tabata hopi bia esun ku a kria i sia e muchanan di e famianan ak i "Snoa" di Krsou e prom di Amerika. tabatin asina hopi interkambio
kultural, ounke no di un manera struktur. Mas bien dor di un konvivensia hopi grandi. Nos mester krda aki riba e historia den beibel di Abraham ku Sara i Agar i nan yu Isaac i Ismael. Nunka e hudiunan no a meskla ofisialmente ku e pueblo simpel i a pesar di tur laso familiar no-ofisial a keda e distanshamentu. Tabata un poko difsil tambe mirando e posishon sosial i den bida ekonmiko di Krsou pa...”
|
|
15 |
 |
“...na Habaai i mester rekonos ku e loke nan a haa tabata muchu mas ku kualkier otro kaminda. Di ei tambe komo nota interesante por komprend kuantu hbensita a drenta konbentu di suman di Rosendaal.
Algu poko penoso ta ku e echo ku tin diferensha entre skol di plaka i skol di pomada ta afirm e distinshon den e klase di hende pober i otro mas pudiente. Hasta na skol por a nota ku e diferensha ei ta sinta den esnan algu mas i algu mnos i tambe den e loke ta determin den poblashon di Krsou nan "status sosial", esta kol. Por bisa ku edukadnan ta spera ku sierto grupo lo por sia mih ku otro i tin bia hasta ta pone esnan mehorsitu huntu i e otronan apart. Un echo ta ku religiosonan a i tabata yuda diferente yu di pueblo ku mas kapasidat pa bai skol di plaka. Esei no ta kita ku mester asept ku tabatin sierto diskriminashon.
E diskriminashon no ta sinta solamente den pagamentu di skol ma e "pensum", e programa i eksigenshanan, tambe tabata diferente. Un mucha ku seis klas di skol di pomada lo mester keda...”
|
|
16 |
 |
“...Zwijgerschool tabata konos den pueblo komo skol di "maznnan", sr. Loiseau Maduro tabata na kabes for di kuminsamentu, despues e skol a pasa pa Frederikstraat den kur di Joubert, na e lug kaminda nos ta krda tabatin un di e prom sinenan:"sine Wilhelmina" (sine na airu lber).
Nos sistema di skol sinembargo ta konfirm notablemente e loke Paolo Freire ta yama "edukashon bankario", sin kasi nada di kreatividat ni di konsientisashon di un pueblo ku tantu tabatin nesesidat di un formashon den sentido sosial na e momentu ei. Kasi no tin chns pa desaroy e loke tin den bo mes. Ademas e sistema di aplik no solamente programa i sistema hulandes, ma e lenga hulandes komo vehkulo pa siansa, a stroba deskubrimentu di e alma propio kurasoleo.
Un anotashon espesial ta meres AMBACHTSCHOOL SINT JOZEF,...”
|
|
17 |
 |
“...Atrobe nos ta haa ku frateman ta trese un kambio chikitu: frater Realino ta skirbi un: geografa di Krsou i Karibe i un buki di "Plantkunde van Curaao" kaminda nos ta sia sikiera konos nos mata, flor i frutanan.
Huntu ku esaki nos a remark kaba ku tin un total deskonosementu di formashon sosial (siensia ku ta apnas bo ta haa den mundu mes). Nos por bien bisa, ku den e tempu kolonial ak henter nos enseansa ta tremendamente kolonial, e pueblo ta sia algu si, pero pa "sirbi", un siansa pa usa despues pa gana pida pan, no tantu pa e "ta" algu i muchu mnos pa e "ta yu di Krsou". Su desaroyo propio e ta haa kasi eksklusivamente na skol serka religiosonan den sentido moral i religioso.
6. Organisashonnan di karakter sosial i kultural
Na prinsipio di siglo nos konos na Pietermaai e organisashon lant pa inisiativa di padernan dominikano, e asina yam:
(a) Sosiedat San Hose (Jozef gezellenvereniging) (1882). E grupo ak ta okup su mes ku e hben "trahad", naturalmente no den e sentido di trahad den...”
|
|
18 |
 |
“...28
industria, ma e hmber di fishi. Mas bien e grupo ta result un organisashon religioso kultural, pa hiba un bida kristian, hunga komedia, hasi algu di deporte, lesa buki etc. Un formashon general estilo di patronato. Pader Ludovicus Jansen
O.P., otro hmber di interes sosial, a funda e grupo ak na aa 1882 i tabatin un gran selebrashon den misa di Pietermaai ora ku e Sosiedat a kumpli 25 aa. Ta un kopia adapta di e trabou di mons. Klping di Austria, ku despues a plama na Suisa, Alemania, Hulanda i Blgika prinsipalmente, un di e prekursornan di trabou sosial di Iglesia.
Un di dos organisashon ku nos konos i ku tabatin gran akohida den pueblo tabata (b) Roomsch Katholieke Volksbond. Esaki ta inisiativa di un maestro di skol katliko Antoine Pijpers, kende a bini di Puerto Cabello i a traha na skol pa despues reun un grupo di hmber katliko di den pueblo i a kumins ku su idea un poko idealista i siertamente no muchu demokrtiko, ma mas bien siguiendo e trnt di tur organisashon di Iglesia: poko...”
|
|
19 |
 |
“...30
ta purba sia hendenan spar, no ta fsil i no tin sn tampoko pa spar muchu kos. Ma e fondo di asistensha den kaso di enfrmedat, o un ke otro kalamidat ta yuda hopi, pa saka famianan di problema, pasobra no tabatin ningn sorto di previshon sosial.
E situashon ta bai drechando pa pueblo finansieramente unabes ku tin industria petrolero i ekonomia ta haa un bida. E fondo "San Antonio" no por manten su mes pa muchu tempu i ta dispars.
Poko poko ideanan di Volksbond ta keda realis pa gran parti. No ta tur kos grandi ta kumins mesora. Ta hasi algn kos chikitu pa pueblo, ta tee velada (obra teatral, reunion i "show" manera nos ta bisa awe), ta traha riba elevashon di kultura (velada, korant i e banda Excelsior bou di guia di Constan Casiano) i ta sali na defensa di derechonan di pueblo. Informashon tantu lokal komo internashonal ta bira kos di tur dia i ta nan korant La Union ta inform pueblo. Mintrastantu ta trahando na plannan mas grandi: kas pa pueblo, skol di fishi i sindikalismo ya mas al...”
|
|
20 |
 |
“...trahad di pakus, tienda i ofisina a keda funda na 1934. E tempunan ay pakus i tienda tabata keda habri for di mainta masha tempran te anochi hopi lat. No tin djasabra ni djadumingu liber. Te nueb'or di anochi por a pasa kumpra kos den tienda i pakus. Pa e trabou ku e sindikato aki SCEOM a hasi i nan reklamonan, ta logra ku djadumingu ta bira dia liber i no tin asuntu di keda habri te anochi lat mas. Un prinsipio di legislashon sosial masha importante en kuanto oranan di trabou ta kumins asina. E rapport Verwey ta papia palabra bon kla enkuanto legislashon sosial na Krsou i den kolonia. (Un di e miembronan di SCEOM ku despues a bira masha konos den pueblo ta Ciro Kroon, miembro di staten, eilandsraad, diputado pa isla di Krsou, minister i prom minister.)
Tur e gruponan ak ta mas bien trahad ku nos no por klasifik manera nos a nota anteriormente komo "proletario". No ta hende ku ta traha den industria i mas bien tur ta hende ku tin di haber ku "hende" den nan trabou, no simplemente ku mashin...”
|
|