1 |
 |
“...lo ke indik djis asina.
E manera ku nos kier hasi e rekorido ak lo ta mustrando kon diferente aspekto di nos bida ta influensh otro riba diferente tereno i nos lo turna konstelashon di nos poblashon mes, e situashon poltiko, ekonmiko i religioso, situashon di nos enseansa i kultura i por ltimo un parti importante ta nos organisashonnan sosial ku ta algu di e pueblo mes, di su mes akshonnan.
Algn otro persona lo mester bini ku un estudio di sikologia di nos pueblo, pa studia e struktura sosial kompleto lokual sigur lo yuda pa komprend e loke nos ta i loke a pasa, muchu mas mih, esei ta keda nos grandi.
Ta di spera ku esaki lo duna hende un idea di loke nos ke purba hasi. No ta muchu kos, pero di tur manera e idea ta pa lanta diskushon serio den nos hendenan pa konos nos mes mih, nos historia i loke nos a hasi ku e loke Dios a duna nos ak, un Korsou chik ma dushi, ku por bira grandi i ku nos ak por hasi grandi si nos ke ta mas humilde i mnos ser den nos manera di pensa.
Dios duna ku e esfuerso...”
|
|
2 |
 |
“...2
kambia den poko tempu.
1. Poblashon prom i despues di establesementu di refinera
Den tur dokumento nos ta haa pa aa 1900 un kantidat di m.o.m. 30.000 habitante na Korsou. Nos no sa kon e poblashon ta parti eksakta-mente, ma gran mayoria ta yu di Krsou, hende nasi i kri na e isla ak, hende di kol, di tur gama ku por tin, di kol mas chukulati, kla of kfi ku lechi te esun stabachi te lombra.
Entrada di Baha di Sta. Ana ku brg bieu i part di Forti na Punda.
E grupo ak ta kasi den su totalidat desendiente di katibu tres di Afrika i meskl ku sanger di hende kol kla, yu di e "shonnan" hopi bia. Apnas nos ta topa banda di Wacao hende di pueblo kol skur pero ku fakshonnan netamente indjan. Di unda eseinan ta? Meskla kisas di katibunan ku algn indjan ku a keda tg despues ku a saka tur sobr manda kosta di Venezuela i otro parti di Karibe?
Di tur manera e pueblo, un dies mil den stat i riba dies mil den kunuku, ta biba den situashon deplorabel. Nan no tin ni un entrada di mil florin pa aa...”
|
|
3 |
 |
“...di Hulanda i di Brasil ku ta domin bida di komersio mas tantu. Nan no ta asina relashon ku e "kolonisadornan" hulandes di West Indische Compagnie, ma ta dedik nan mes na bida di komersio. No ta hopi tin, ma e grupo ta importante. Nan relashon ku e pueblo simpel, ta muchu mas humano i di mayor intimidat. Nan ta meskla ku e pueblo di kol; e famoso "yaya" di kantidat di famia hudiu ta kasi un mama. Yu di e "shonnan" ak hopi bia ta biba den kas huntu ku e famia hudiu. Hasta e nmber nan ta karga kompleto sin trose ni troka nada. Asina nos ta haa den pueblo kantidat di Maduro, Curiel, Henriquez, Senior. Naturalmente e yunan ak generalmente ta katliko, f kisas tur mes, pasobra nos no konos na Krsou hudiu hende di kol.
Interesante ta aki pa nos mustra riba un integrashon ku tin di sierto moda den nos pueblo. Tur, sea blanku f di kol, ta sintinan mes "Yu di Krsou". Un seal di esei ta uso di e lenga papiamentu. Kasi tur ta usa papiamentu tur kaminda pa komunik ku otro. Tin papiamentu di Hudiu ku...”
|
|
4 |
 |
“...poblashon mas humilde e influensha ta krese mas i mas. Tee kuenta ak ku semper kompania di petroleo a tee su hendenan ser tras di waya den barionan apart i asina infuensha hulandes di Hulanda mes no ta dje grandi ei. Mas bien ta hendenan di e islanan ingles i yunan di Srnam ta meskla ku e pueblo. Portuguesnan tampoko no dje tantu ei. Meskos mester bisa di e polakonan ("partisher") i chines ku arabir i hindunan ku tambe ta drenta Krsou mas tantu. Notabel ta kon "arabir" (nmber genriko pa hendenan di Medio-Oriente, esta di Lbano, Siria, Palestina) ta bai Venezuela, Costa Rica etc pa buska nan partner di bida, hasta tin ta bai te Lbano pa sera matrimonio.
E "polakonan", hudiu azkenazi, ta bini na prinsipio di aanan binti i ta kana bende kos kas pa kas. Tur ta komersiante i ta biba un bida masha frugal, komiendo un "pida pan i un bleki di sardinchi, ku nos ta part ku otro" manera un di nan a konta nos" (Sr. Fuhrmann, hmber grandi den negoshi di prenda i oloshi). Ku sobrekama riba skouru nan ta pasa...”
|
|
5 |
 |
“...11
skolnan ta probech di e "igualdat di derecho pa skol pbliko i skol priv". Maske no ta un igualdat kompleto e oportunidat pa yunan di pueblo ta habri i e supsidio ta un gran estmulo pa duna instrukshon bsiko na henter pueblo, te den kunuku mas apart. Ta e situashon di kas ta pone ku muchanan hopi bia no por probech sufisiente di e oportunidat ku nan ta haa i e eksigenshanan pa aktua komo maestro/a no ta garantis un labor edukativo di mas haltu, e motivashon si ta mas di loke por a spera den masha hopi kaso. E supsidio ak no ta fsil pa opten. Ora ku gobernador propon un supsidio pa skolnan di mishon, Koloniale Raad kier eksig pa maestronan "no sia kos ku ta kontrario na rspt deb na otro religionnan". Algu ku awe ta parse lgiko, pero ku no ta nesesario pone komo kondishon pa supsidio. Despues tin kontra pa duna supsidio mes. Ora gobernador van Beek en Donk rebah e suma ku el a pidi ta logra tg konsentimentu di Raad, e ta keda satisfecho i konten tu pasobra a logra algu.
Henter e periodo...”
|
|
6 |
 |
“...kaminda no ta paga nada. Konos tabata skol di frater Thomascollege (skol di plaka) i Vincentiusschool (skol di pomada). Suman di Rosendaal tabatin Martinusgesticht (skol di plaka) i St. Annaschool (skol di pomada).
Mester nota aki ku suman di Rosendaal tabatin e famossimo Habaai (Welgelegen) f ku su nmber ofisial Colegio di Sagrado Kurason. Aki tabatin kantidat di mucha muh di den besindario, di tur e paisnan spa aki banda, manera Venezuela, Colombia, Puerto Rico etc.) ku a risib un edukashon medio...”
|
|
7 |
 |
“...Na aa 1931 ta kumins definitivamente ku e prom skol di fishi na Antianan Hulandes. Ambachtschool Sint Jozef ta habri su porta den "kur di obispu" tras di Misa di Santa Ana i den e kas konos komo Conscientiesteeg 35 ta tee ls di teora. Ku esaki so kaba Volksbond ta keda komo un di e organisashonnan mas importante ku hamas tabatin na Krsou i a demostr un vishon di futuro ku poko bia nos a mira den e region di Karibe ak i sigur den kolonia hulandes. E skol di fishi a kumins chikitu, ku maestronan medio kapasit pero di masha bon konosementu prktiko. Ta haa hopi bia yudansa tambe di industria petrolero pa e parti di teora. Ku gobirnu mester bringa pa haa supsidio, djis pa keda na bida numa, pasobra interes pa e parti ak di enseansa ta masha poko.
Volksbond nunka a laga e idea di traha kas pa pueblo. Den La Union ta sali kantidat di potrt di kas na masha mal estado i kaminda hende tin ku biba. E lamento pa drecha kas, pa frsa doonan di kas manten nan lug, no ta duna muchu resultado.
E idea di traha...”
|
|
8 |
 |
“...hende di kol skur katliko i despues ta bira miembro i presidente di Staten. Jose M. Kroon tambe ta bira miembro di Staten despues.
(c) Coperatieve Vereniging en Nijverheid 1905.
Fund pa pader v.d. Pavert O.P. ta un koperativa di produkshon, por lo mnos esei ta e idea original. Ta traha kabuya i alpargata. Tambe ta result ku tin nesesidat di artkulo pa traha i pa drecha kas i asina tin alabes negoshi, esta ta bende kabuya, hrmnt, klabu etc, pero poko poko tambe artkulo pa kas i skol, un fereteria kompleto ku frf, kalki, wea di funchi, konf i tambe naturalmente artkulo religioso manera prenchi, medaya, buki di misa etc. Na dado momentu Koperativa f "wenkel di pader" manera e tabata den boka di pueblo, ta bira netamente un koperativa di "konsumo" ku su tiendanan den Kaya Grandi di Otrobanda, na entrada di Sta. Famia, den Kaya Grandi di Punda, na Julianaplein i te na Porta di Isla. No por nenga ku aki tabatin trabou serio hasi i poko negoshi tin ku a logra hasi tantu asina i habri tantsimo filial...”
|
|
9 |
 |
“...mira konsekuenshanan di esaki i resultado lo ta un sosiedat divid, ya no pa motibu di kolo, ni di religion ku ta asentu i bira algu otro, ma pa motibunan prinsipalmente sosial i poltiko. Un sosiedat asina por duna chns i oportunidat na tur sorto di wega poltiko.
2. Di kolonialismo pa demokrasia parsial
Pareu ku a haa notisia ku lo bini un kambio den struktura di gobirnu kolonial, tur forsanan a kumins prepar. Prinsipalmente Iglesia Katliko a mira un chns pa turna direkshon i guia di e masa pa medio di su influensha direkto riba miembronan di Staten ku lo mester bini. Enbista di e trabou di benefisensia hasi durante aanan largu, e interes pa yuda i asist e pueblo humilde i algun akshon den sentido sosial realis pa figuranan manera van de Pavert i Verriet, ounke esaki pint un poko di paternalismo, Iglesia ta esun mas yam pa probech di e oportunidat ak. Pueblo mester por bai dilanti.
E prom "Staten" ku mester a elig na aa 1937 tg tabatin masha hopi limitashon pa nos por yam un demokrasia berdadero...”
|
|
10 |
 |
“...hulandes. Tur ta personanan ku sigur no tin interes di e pueblo simpel muchu na pechu. Den e grupo ak tabatin dos parti unu mas hben i mas radikal i otro mas moder, pero aki no ta interes muchu e detaye ak.
Gobernador pues tin di nombra algun hende komo miembro di Staten. Ta klaramente un medida di transishon entre kolonialismo total i un demokrasia maske ta dbil. Na mes tempu ta un oportunidat pa e grupo di koloniale raad buska pa manten sierto influensha.
Prom elekshon ta result den un viktoria kompleto pa Partido Catliko Curasoleo.
Resultado di elekshon na Krsou ta duna e partido aki 3 asiento di 10 i e personanan ta dr. Da Costa Gmez, Ernesto Martijn, mr. A. Desertine (hulandes di Hulanda). Aki nos por mira e influensha di klero direktamente. Ku Desertine a sali eleg sigur no ta ku stm di poblashon simpel ku no konos' sikiera, pero e por a konta sigur ku stm di klero i religiosonan i otro hulandes katliko.
Gobernador ta nombra e or'ei sr. J. H. Sprockel i sr. Jos Maria Kroon, mbos di Volksbond...”
|
|
11 |
 |
“...pasobra ta den stat so tin Mulo. Den kunuku skolnan ta sigui riba e msun pa i ainda ta manten e diferensha entre skol di pomada i skol di plaka.
Conscientiesteeg 35: lokal pa ls di teora di Abs. St. Joseph.
Pa prepar hbennan pa traha ku man, Volksbond ta lanta e prom Ambachtschool St."Joseph" ku hopi sakrifisio i problema. No ta kos ku nos a konos i e idea ta reina ku skol di fishi no tin e mes balor ku Mulo, ta pa muchanan ku no por sia! Verriet i su Volksbond ta persist i ta logra rekonosementu kompleto di gobirnu i refinera mes ta yuda ku algun dosente. Di gobirnu ta logra saka un supsidio ku hopi difikultat. Pero ambachtschool ta lanta den "kur di Obispu" i pa ls di teora ta usa e lokal ku a result di ta e edifi-sio ntimamente lig ku desaroyo di nos pueblo, konos komo Conscientiesteeg 35; den kur di obispu, peg ku teatro Brion ta duna prktika....”
|
|
12 |
 |
“...kosmopolita, fsilmente por probech di e situashonnan ak. Komunikashon va radio a trese Venezuela i Merka hopi serka. Islanan un ku otro, pa medio di vuelonan ta limit e tempu largu pa pasa i tuma kontakto di un isla ku otro. Korant, medio importante di komunikashon ta sali diariamente ku notisia di rnt mundu i tur loke ta pasa den nos mes lug. Kantidat di estranhero sld ta keda no solamente manera turista pa un par di dia, ma simannan i lunanan largu i ta trese mas apertura. Mester rekonos s ku no ta tur e kosnan ak a traha na fabor di elevashon moral di nos pueblo, pero no por nenga ku avanse en berdat ta tuma lug masha rpido mes den tur otro sentido: Vishon di nos hendenan ta amplia i ta keda dirig riba un mundu te awor masha redus i distante mes. Ku duele mester konstat ku desaroyo nunka ta un desaroyo total humano, esta di tur hende i di e hende kompleto, den tur aspekto....”
|
|
13 |
 |
“...asina ta masha difsil pa rekonstru e loke e personanan ak a duna komo nan opinion. Un komentario nos a logra di haa i tin den nos poder, ta duna komo motibu di e debakle ak: poko aktividat di partido, korantnan catliko ku krtika destruktivo riba e loke staten ta hasi i na momentunan mas inoportuno, tambe direktamente ta nombra algun miembro di klero ku tabata hopi negativo den nan ekspreshonnan enkuanto Partido Catlico Curasoleo. (Ripar ku nos ta nombra konstan temen te e partido ku su nmber kompleto pa evit konfushon ku e Partido Katliko di Pueblo ku despues ta bai lanta i no ta simplemente siguimentu di e mes partido bou di otro nmber, ma un partido kompletamente nobo!).
Durante 1945 ta sali un serie di artkulo den Beurs en Nieuwsberichten, pidiendo mas libertat individual. Libertat prinsipalmente pa empresanan (krda e akshonnan di konseho kolonial kontra leinan sosial). Tg, apesar di tur...”
|
|
14 |
 |
“...situashon nobo: basta sn ta lora, pueblo tin algu di bisa den poltika, un poko mas di libertat personal, bo man por bai bo saku ta duna e sensashon di libertat, independensha etc. etc. No ta pues e mes pueblo humilde, sufrido i dsil.
Pa Iglesia katliko i pa klero, ku no ta kustumbr ku e situashon ak i ku no ta haando durante guera ningn sanger nobo, komo ku ni mishoneronan no por bini di Hulanda, e kos ta bai result sumamente grave. No tin tampoko union den forsanan di Iglesia, no tin aseptashon kompleto di idealnan di Verriet, al kontrario ta parse ku tur loke el a hasi ta haa krtika, maske no abiertamente. Tampoko ta kontra su persona ma mas bien kontra su hendenan i su trabou. Tur esaki ta result kampo frtil pa kontrinkantenan prinsipalmente den e desaroyo poltiko ku tin.
Den e organisashon di Iglesia pa deporte (K.S.C.) nos a mira ku tabatin problema grave. No solamente ku e klup Independiente ku ta hiba hende pa e...”
|
|
15 |
 |
“...a tuma parti aktivamente na luchanan poltiko i siendo yu di pueblo mes nan tabatin basta influensha, ounke mnos ku e famoso Volksbond.
Deporte
Otro tipo di organisashon, ku di nan mes lo mester tabatin hopi di haber ku desaroyo, di disiplina prinsipalmente, tin bia por ta indikativo di sierto tendensha ku ta eksisti den pueblo. Mira numa loke a bisa di klup Independiente i hasta di Sithoc. Sobr gruponan ta sufr pa e problemanan interno ku ta sigui i hasta krese, te ku ta bini un paralisashon kompleto di aktividatnan deportivo na K.S.C.
Sindikalismo
Un di e forsanan aktivo pa yuda empuh Partido Catlico Curasoleo tabata semper R.K. Volksbond. E sindikatonan organis den Volksbond awor ta debilit. Pa hopi tempu no tabatin masha aktividat. Awor organis sindikato ta bira mas difsil ku e situashon ku ta reina. Kisas si e organisashonnan ak di obrero tabata mas luchador, tabatin mas espritu krtiko, kisas lo por a manten e i hasta krese, pero e falta di liderasgo ta venga su mes semper, no tabatin...”
|
|
16 |
 |
“...direkshon poltiko over. Religion ta debilitando den sentido ku divishon interno den Iglesia katliko ta apuntando. Falta di integrashon den mentalidat di nos pueblo, e bonansa ku ta duna pueblo idea di mayor libertat, tur esakinan ta stroba organisashonnan, fund pa bin yuda, pero awor ta keda stank. Falta grandi di liderasgo den pueblo ta stroba un desaroyo mas ay. Riba tereno di enseansa tin hopi avanse ta sigur, no solamente skolnan bsiko ta oument, pero tambe tin un komienso ku instrukshon medio, ounke no riba tereno di tknika. Kultura enkuanto ekspreshon artstiko ta haa algun figura interesante i ta duna pueblo un idea di ta pertenes na un algu ku ta superior na e simpel "desendensha di katibu inkulto" ku semper tabata konsider e. Den e situashon ambivalente ak nos pueblo mester sigui. Di dos Guera Mundial ta kaba i ta un mundu nobo ta bai lanta for di e destrukshon makabro ku tabatin na Europa i a pone henter mundu sufri. Krsou tambe ta bai sali di guera kambi radikalmente.
1. cf. Kasteel...”
|
|
17 |
 |
“...75
IV
Antia ta haa Outonomia
1,- Pueblo deskontrol mester di un profeta. 2,- Kuadro poltiko totalmente nobo. 3,- Desaroyo ekonmiko sin uishon. 4,- Religion no tin nada mas pa ofres bida pbliko? 5,- Edukashon ta preparashon pa kambio. 6.- Trabou sosial sin adaptashon na realidat histriko.
1. Pueblo deskontrol mester di un profeta
Pueblo di Krsou den e siglo ak, den un par di dkada nos por bisa, a kambia por kompleto. Nunka e pueblo tabatin idea ku e ta bal nada, ni sikiera den su mes bista.
Ora ku lucha poltiko duna pueblo un oportunidat pa demostr ku e t'ei, ku e mes por disid diferente kos pa su mes, ant ta bai result un korementu tras di algun persona, segn sintimentunan di momentu.
E situashon di sumishon na loke ta "poder", tantu gubernamental (tempu di ful kolonialismo), komo religioso ("shon pastor"), ekonmiko ("shon grandi"), sosial-rasial ("Shon blanku") ta sigui reina. Esaki ta sosed prinsipalmente ku yu di Krsou di kunuku i otronan mas humilde di barionan bieu di stat.
E grupo...”
|
|
18 |
 |
“...di su mes pueblo, e pueblo mester bai disid pa su mes. "Outonomia" ta loke e ta papia di dje. Den e partido (Partido Catlico Curasoleo), den kua e ta milit for di prinsipio, e no ta haa e loke e ta buska. Pi ainda ora ku e nota poder di un paternalismo religioso (klerikal), ku ta domin bida di pueblo te ainda.
Ora ku e haa parti di klero mes direktamente kontra dje i kontra su idealnan (redus importansha di Hulanda i duna pueblo su mes gobirnu), ant e ta buska un manera pa manten su lucha pa medio di un partido poltiko nobo. Na Westpunt, na kas di un famia humilde, un grupo di hende ta disid di lanta PARTIDO NASHONAL DI PUEBLO. Un partido nobo, lant den kunuku, ku e hendenan ku ta aor un lider, un profeta ku por identifik ku nan. No ta e intenshon di kibra nada, ni di traha "kontra" nada (a no ser e poder kolonial), ma di lanta un algu berdaderamente popular, un kontesta na e anhelo di pueblo.
Hopi hende ta yama Gomez un demagogo. Sigur e manera di oper por pone hende pensa asina. E ta...”
|
|
19 |
 |
“... ku e konsekuensha di prdida di elekshon, a pone Gomez pensa den formashon di su mes grupo poltiko. Atakenan di parti di klero sigur tabata un motibu grave. Gomez ta lansa su kampaa denter di figuranan mes di Partido Catlico i presisamente denter di e palankanan manera Hendrik Pieters Kwiers i Ernesto Rosendaal Esakinan ta figuranan ku ta bai sosten e lucha di Gomez kompleto.
E partido nobo: Nationale Volkspartij ta lanta na aa 1948 formalmente i ta present un momentu di duda den pueblo: na ki parti kohe? Algun miembro prominente di partido ta keda firme, es desir no ta sigui tras di Gomez, otro ta laga poltika kai kompleto.
No tabata un situashon fsil, ni pa partido di Gomez ni pa Partido Catlico Curasoleo. Monseor Verriet ta buska ainda un salida i kier invit hendenan di Hulanda di KVP, pa intermedi. Tin idea pa invit e famoso lider hulandes prof. Romme, pero Verriet no ta sinti muchu bon i ta fayes na Aruba na aa 1948.
Ku esei tur kontakto entre e partido nobo i mishon katliko ta kaba...”
|
|
20 |
 |
“...mes, pero ku ta aleh di e bida di masa, ta guia e grupo ak, ku nunka tabatin muchu akohida den pueblo. E sektor mas haltu por bisa di hendenan independiente na Krsou ta djin f vota pa C.O.P., pero no e grupo interesado manera hudiunan ku tin banko i tur sorto di empresa i e protestantnan ku tambe ainda tin sierto posishon (ekonmiko f finansiero f den gobirnu). C.O.P. maske nan ta leu for di pueblo, despues di keda par riba su mes durante tempu, ta buska kolaborashon ku N.V.P. i despues ta djin kompleto i dispars den N.V.P.
Relashon ku Hulanda i otro islanan
Mester para ketu un ratu pa mira e kontaktonan i relashonnan entre partidonan di Krsou i di e otro islanan.
Na Hulanda ta disid ku partishon di puestonan den Staten lo mester ta a base paritario entre Krsou i Aruba, esta 8-8. E famoso "ocho ocho" mester tee Rubianonan kontentu, pasobra Henny Eman di Arubaanse Volkspartij (A.V.P.) ta di opinion ku Aruba ta muchu bou di gara i dominio di Krsou, nan ta un pueblo di m.o.m. 40 mil habitante...”
|
|