1 |
 |
“...kier a komprend i tur kos a sigui su kurso, resultando den un gran debakle ora ku obreronan a lanta i a kima gran parti di nos stat.
Un pueblo ta meskos ku hende. E ta nase i krese i den su kresementu tin influensha di su ambiente, di susesonan anterior den su historia; tur ta determin hopi bia su futuro.
Tirando un bista atras nos lo por mira den futuro si nos buska rais di e susesonan i e loke a motiv un sierto manera di biba i aktua.
Pueblo di Korsou den esaki no ta diferente di otro pueblonan mas grandi. Wl por bisa ku pa pueblo antiano i kurasoleo en partikular nos ta haa mas difikultat i na mes momentu mas fasilidat ku den otro kasonan.
Mas difikultat pasobra riba un poblashon ku na aa 1900 tabata yega m.o.m. 30.000 habitante i ya pa aa 1980 ku un total di m.o.m. 140.000 nos ta haa un komunidat hopi diferensha pa motibu di nashonalidat (un 50 asina), di rasa, di status sosial i ekonmiko i di masha poko reflekshon krtiko di su mes. Un bida ku ta asept tur kos manera e ta bini, sin...”
|
|
2 |
 |
“...poblashon mes, e situashon poltiko, ekonmiko i religioso, situashon di nos enseansa i kultura i por ltimo un parti importante ta nos organisashonnan sosial ku ta algu di e pueblo mes, di su mes akshonnan.
Algn otro persona lo mester bini ku un estudio di sikologia di nos pueblo, pa studia e struktura sosial kompleto lokual sigur lo yuda pa komprend e loke nos ta i loke a pasa, muchu mas mih, esei ta keda nos grandi.
Ta di spera ku esaki lo duna hende un idea di loke nos ke purba hasi. No ta muchu kos, pero di tur manera e idea ta pa lanta diskushon serio den nos hendenan pa konos nos mes mih, nos historia i loke nos a hasi ku e loke Dios a duna nos ak, un Korsou chik ma dushi, ku por bira grandi i ku nos ak por hasi grandi si nos ke ta mas humilde i mnos ser den nos manera di pensa.
Dios duna ku e esfuerso ak lo no ta kompletamente enbano i ku algu positivo i drechi por ta resultado di e trabou ak....”
|
|
3 |
 |
“...Korsou no ta muchu kos. Un isla chiki, ku aanan di sekura a kaba di saka su manteka di wesu. Poko hende tin i den su gran mayora pober. Un pueblo pasifiko. E mes no por kere ku el a konos katibu luchado ku a bringa pa nan libertat. Kasi a lubid nan.
Yu di katibu plam rnt e isla sin mas sentro habit ku no ta e pida stat, na dos banda di un haf famoso.
Su sentido di libertat ta keda manifest solamente den kada hende, ku su kas den su kur. Spiritual, sosial i ekonmikamente e ta mes dependiente ku ntes. Su ideal ta keda manifest den su manera di dirig su mes na otro deskonos: "shon". Tur lo ke ta "shon".
Nos Korsou ta parse realmente un isla sin futuro. I tdg ta apnas un diessinku aa ta falta pa refinera estables aki, pa industria moderno hasi su entrada den nos pueblo. Un kuarenta aa numa ta falta pa Korsou yuda gana e di dos gera mundial, ku e mes petroleo ak.
E pueblo ta bai krese i ningn hende no ta mira esei anda. Hasta ora yega e empresa di zeta ku lo kambia tur kos, ainda tin hende ta...”
|
|
4 |
 |
“...propio i ekspreshon di e grupo mes. Otro manera desendiente di hulandesnan ku a keda ku algu di e loke nan ta konsider gloria di ta "kolonisador" ta usa na kas e lenga hulandes pero tambe papiamentu. Pueblo simpel ta papia su mes idioma tur kaminda, pero na momentunan solm, manera kualke selebrashon e ta blter pa spa. Masha hopi spich nos a tende na mucha na idioma spa. Pa bida kultural esaki tabatin su konsekuensha hopi grandi i pueblo tin manera poko apresio pa e loke ta mas di dje ku kualke otro kos. Ku kresementu di e apresio pa loke ta propio lo bai krese apresio pa papiamentu te ku nos ta bin haa eskritor, na basta gran kantidat, na nos mes idioma. E falta di apresio nos lo bin mira tambe di unda, enparte porlomnos, e ta bini.
Apesar di tur integrashon komo "yu di Krsou" nos por ripar un enorme divishon den pueblo segn kol manera a keda anot mas ariba. E ekspreshon manera: kasa ku hende kol mas kla ku bo pasobra "asina bo ta drecha rasa" ta masha komun den pueblo. I esaki den tur gremio...”
|
|
5 |
 |
“...i".
Si na prinsipio di e siglo ak Krsou konos apnas un 30.000 hende, poblashon, bou di influensha di refinera ku tin mester di hopi man di obra, ta bai krese fuera di normal. Den aanan binti Krsou konos un imigrashon hopi grandi. Hendenan di Srnam, di e islanan ingles di Karibe, di Venezuela i di Colombia ta bin traha na Krsou. Tambe di islanan portugus den Osano Atlntiko, di Madeira i di islanan Azores ta bin drenta hopi hende, tur pa traha na refinera. Asina poblashon ta krese.
Poniendo tur kos huntu nos ta haa e siguiente kuadro:
aa poblashon oumentu porshentu
1900 m om. 30.000
1925 37.055 7.055 23.51%
1927 41.014 3.959 10.68%
1929 44.344 3.330 8.12%
1930 50.165 5.932 13.12%
1933 50.276 111 0.22%
1935 55.463 5.187 10.32%'
Pa aa 1925 nos tin un poblashon total di 37.055. Oumento di 7.000 hende kompar ku aa 1900. Na aa 1927 ya kaba nos ta tende di 41.014 (4000 mas) i na aa 1929: 44.344 atrobe un 3000 hende mas. Pa 1930 nos ta yega na 50.165 i na 1933 ta un kantidat di 50.276. Dos aa...”
|
|
6 |
 |
“...islanan ingles i yunan di Srnam ta meskla ku e pueblo. Portuguesnan tampoko no dje tantu ei. Meskos mester bisa di e polakonan ("partisher") i chines ku arabir i hindunan ku tambe ta drenta Krsou mas tantu. Notabel ta kon "arabir" (nmber genriko pa hendenan di Medio-Oriente, esta di Lbano, Siria, Palestina) ta bai Venezuela, Costa Rica etc pa buska nan partner di bida, hasta tin ta bai te Lbano pa sera matrimonio.
E "polakonan", hudiu azkenazi, ta bini na prinsipio di aanan binti i ta kana bende kos kas pa kas. Tur ta komersiante i ta biba un bida masha frugal, komiendo un "pida pan i un bleki di sardinchi, ku nos ta part ku otro" manera un di nan a konta nos" (Sr. Fuhrmann, hmber grandi den negoshi di prenda i oloshi). Ku sobrekama riba skouru nan ta pasa den kaya bende nan produkto, pero nan ta spar i poko poko ta turna ofer basta di e poko negoshinan di pueblo pa despues bira gran komersiante. E grupo ak tambe ta keda kompletamente aisl riba nan mes. Nan ta logra despues drenta e sitionan...”
|
|
7 |
 |
“...7
Enseansa ta otro kos ku ta bin yuda pa elimin poko poko algu di e diskriminashon pa motibu di kol. Ta keda remarkabel ku yu di pueblo simpel (katliko) ta bai skol katliko i muchanan desendiente di e kolonisador hulandes (protestant) i hudiu ta bai skol di gobirnu. Tee kuenta ku no ta eksklusiva-mente e gruponan ak ta bai skol katliko f skol di gobirnu, pero ta e tendensha nos ta anot ak. Tin tambe e famoso Emmaschool pa hende di pueblo ku ta skol di gobirnu, ku basta hopi mucha pero no di kompar ku e skolnan di mishon. Tur skol sinembargo tin e mes programa i mes eksigensha pa ksamen final.
E yu di pueblo ku tin un tiki chns i ta gana un poko mas ta manda su yu skol katliko di "plaka" i e instrukshon ta algu mas avans ku skol "di pomada". Lstima ku mester bisa ku skolnan di kunuku si ta keda poko atras i ta skol di pomada so tin i e chns den bida pa e hendenan ak ta hopi redus generalmente.
Nos kier mustra aki riba ekspreshon di un shfur di bus, tesorero di su Credit Union ku a bisa:...”
|
|
8 |
 |
“...mes mas, ma parti di un mashin f un sistema. Asina por tin dos ruman, un ku a keda biba den kunuku, ku su kas, su dos kabritu i su pida tera wardando awaseru kai pa e por planta su mainshi i su bonchi ku pinda. Sin lus ni awa di pipa manera su ruman na Punda, pero e ta biba manera hende, a pesar di tur su fayonan e konos rspt i e sa ku tin un Dios. E otro ruman, a prd su
mes, bib na Punda den un kas ku apnas por karga e Kas di tabla di "obreronan".
nmber ei, sin mayor
speransa e ta kasi mas un kos ku un hende. E ta bira hasta rebld mirando duresa di bida. Esaki ta e "proletario" ku nos kier men i e ta un figura nobo den nos pueblo.
Refinera na prinsipio di funshonamentu....”
|
|
9 |
 |
“...entrada) ma tambe segn kultura (desendiente di hulandes kolonisador, di kunuku f di proletariado). I di mes divishon segn nashonalidat esta ingles di Islariba, portugus, polako, arabir, venezolano, colombiano tc. E kontaktonan mas estrecho ta entre e yu di Krsou mes, sea hende simpel di stat f kunuku, sea kunukero f proletario.
Pueblo di Krsou den apnas un 35 aa a kambia totalmente nos por bisa. E lucha di bida moderno ta bai domina. No ta e pueblo simpel i pasifiko, yen di pasenshi i ku ta wanta tur kos, sin muchu sn ni chns, ni komodidat di bida, ma tin awor un gran parti ku tin di bringa pa su eksistensha i pa manten su mes. Tin tambe e otro grupo grandi ku ta probech di tur oportunidat i bo ta haa ku komersio ta krese i bankonan ta bai dilanti, meskos tambe ta lanta un grupo di mtenar i un klase media di empleadonan ku ta ofisinista.
Isla despues di apnas algn aa.
Situashon di Krsou i di yu di Krsou ta kumins komplik asina dia pa dia mas tantu i refinera ta un faktor ku mester tee kuenta kun...”
|
|
10 |
 |
“... i instrukshon por yega na klrk f algu mas. Tin yu di Krsou prinsipalmente desendiente di hulandesnan ku ta haa puestonan mas ay f porlomnos di famianan mas konos.
Konseho Kolonial (Koloniale Raad) ta den man di hende di sosiedat. Kier men ant ku ningn yu di pueblo simpel no ta turna parti. Esnan den Konseho Kolonial no tin muchu poder tampoko. Pero ta grita kontra Hulanda i eksig kada bes mas tantu, prinsipalmente si ta kumbin e grupo propio, ta kos ku bo ta tende henter ora. Sal direktamente na defensa di poblashon total di Krsou ta otro kos. Prinsipalmente den asuntu di igualdat den enseansa ta hopi bia un problema i Koloniale Raad ta kontra di supsidio pa skolnan priv.
Sierto nmber ta bini bk kontinuamente den Raad, manera Statius Muller, Lansberg, Schotborgh, Winkel, Beaujon, Haseth, Sutherland, etc. Poko ta e nmber di hudiu ku mas bien ta keda riba tereno di komersio i despues banko.
Mester bisa si, ku miembronan no ta gana plaka pa nan trabou. Ta den nan tempu liber nan ta hasi trabou...”
|
|
11 |
 |
“...supsidio ta un gran estmulo pa duna instrukshon bsiko na henter pueblo, te den kunuku mas apart. Ta e situashon di kas ta pone ku muchanan hopi bia no por probech sufisiente di e oportunidat ku nan ta haa i e eksigenshanan pa aktua komo maestro/a no ta garantis un labor edukativo di mas haltu, e motivashon si ta mas di loke por a spera den masha hopi kaso. E supsidio ak no ta fsil pa opten. Ora ku gobernador propon un supsidio pa skolnan di mishon, Koloniale Raad kier eksig pa maestronan "no sia kos ku ta kontrario na rspt deb na otro religionnan". Algu ku awe ta parse lgiko, pero ku no ta nesesario pone komo kondishon pa supsidio. Despues tin kontra pa duna supsidio mes. Ora gobernador van Beek en Donk rebah e suma ku el a pidi ta logra tg konsentimentu di Raad, e ta keda satisfecho i konten tu pasobra a logra algu.
Henter e periodo di gobernador Brantjes (gobernador di 1921 pa 1928) instrukshon ta un di e problemanan grandi te ora logra rekonosementu di skol partikular (lesa katliko).
Por...”
|
|
12 |
 |
“...12
"schrijnwerkernan" ta konos, ant no solamente na Krsou. Diferente ta sali pa Venezuela, pa Santo Domingo i otro luganan. Obra di man, ku por kompet ku hopi obra maestra den eksterior, t'ei ainda pa demostr habilidat di nos hendenan. Un bishita na museo di Krsou ta mustra nos kashi, kama, mesa i stul. Mira e konfeshonario den misa di Santa Famia i hopi otro kos mas. Lstima ku hopi hulandes a kumpra kantidat di nos mueble bieu pa hiba "madre patria" enpobresiendo asina nos balornan kultural, ma un konsuelo ta keda, ku sikiera fo'i tera nan ta mira i apresi ken nos ta.
Trabou di plat i filigrana en partikular, ta hopi apresi i tin kantidat di obra ainda ku ta bolbe kobra interes den tempu moderno.
Otro fishinan manera sneiru, sapat ta importante i ta sia muchanan na "wenkel", manera tabata bisa, despues di skol.
Trahamentu di sombr den kunuku.
Trahamentu di sombr di kabana, esta sombr di Panama, ta importante pa Krsou i ta yuda ekonomia. Mas bien ta trabou di hende muh na kas. Machi bieu...”
|
|
13 |
 |
“...ku ta nabeg entre e islanan di Korsou, Aruba i Boneiru, ta prd bida.
Meskos ku kunukeronan ta buska un bida mas fsil i sigur den refinera, asina tambe hendenan di fishi ta mira kos di "af" pone nan prd oportunidat, preis muchu mas barata ku loke nan ta pidi pa artesana lokal ta bai kaba ku e produkshon na Korsou. Problema pa haa kabana na drechi tambe ta pone ku trahamentu di sombr ta prd interes.
E pueblo simpel, hende di kol i katliko, poko poko ta mira su partisipashon den ekonomia di nos pais bai atras i e ta keda redus na simpel konsumidor. Pueblo ta prd atrobe algu di su mes, su kreatividat i su partisipashon personal den produkshon ekonmiko di su pas. Pakusnan ta bai turna ofer pa ofres na pueblo loke ntes e mes tabata produs. Si ntes e tabata kome su bonchi i mainshi chiki awor e ta bai haa tur sorto di kos na bleki, si ntes e tabata laga kose su flus i su shimis, awor ta drenta pakus ku sn i sali ku loke bo ke.
Komersiantenan den Otrobanda semper tabata domin Kaya Grandi. No pakus...”
|
|
14 |
 |
“...merkansia i na preis hopi barata. Artikulonan hapones tabata manda i ya tur hende a lubid riba kos di oro i nan ta kumpra dubl i oloshi barata, paa di tur sorto, di srbt di bao te shimis i kamisa, sapatu, mea etc. Kiko ku bo ke bo por haa. I asina te den kunuku hendenan ta kana rnt bende nan kos. Algn arabir tambe ta rondia bida na e manera ak ora nan ripar ku kos ta bai malu.
Komersiantenan di Otrobanda, ta kumins bende nan pakus ku "polako". Asina otro aktividat ekonmiko komersial ta bai perd pa e yu di pueblo, hende di kol i generalmente katliko.
Un di e pakusnan mas fam, tabata den Hanch'i Bientu "La Moda de Paris" di famia de Windt. Nan a keda manten nan spesialidat di artkulo di kalidat i pa kasamentu, risibimentu i boutiso. Ta ei hendenan tabata pasa pa kumpra tela, nan kanchi i sapatu fini.
Den Kaya Grandi di Otrobanda mes a bin lanta na skina di Sebastopol e tienda, fereteria ku tur kos pa konstrukshon di kas, "Koperativa (Cooperatieve Vereniging en Nijverheid)" konos komo "wenkel...”
|
|
15 |
 |
“...famossimo "Roomsch Katholieke Volks-bond", fundashon di Antoine Pijpers, un maestro di skol, bon katliko i ku un energa sin igual. Lesando e Antoine Pijpers, fundador di prom konsepto di statutonan, por
R.K. Volksbond. ripar ku Pijpers tabatin ideanan meskos
ku e klero di su tempu. Ta e mes ta direktor i presidente i nada no por sosed sin ku e ta di akuerdo. E mes paternalismo ta papia den e reglanan stipul. Siendo un organi-sashon di laiko i pa pueblo, tg nos ta ripar ku Vikario Apostliko tin masha kos di bisa den e organisashon ak. Mintras Pijpers ta na bida Volksbond ta sigui eksist, pareu e muri, apnas un aa despues di fundashon, tin peliger di desband. Pader Inocencio Verriet ta haa rdu, un mandato, pa duna un man. Fund na aa 1919, ya na 1921 Verriet ta traha statuto nobo pa Volksbond. Ounke ta un mehoria konsiderabel, e mes espritu klerikal i paternalista bo ta sinti den e statuto nobo.
Volksbond kon ke sea ta bai bira un di e organisashonnan di mayor importansha pa pueblo i pa Iglesia....”
|
|
16 |
 |
“...papiamentu i na Martinusgesticht ta hulandes. E solushon tabata un solushon mas prktiko ku di prinsipio.
Hasta durante misa di mucha na "katedral" (Sta. Ana) misa di djasabra ta na papiamentu i djadumingu na hulandes. Asina historia kolonial ta demostr su mes hasta den seno di Iglesia, na skol i hasta den misa. Hulandes ta parse mas importante, sea pa prinsipio f pa nesesidat prktiko. E influensha den pueblo ta keda igual, e pueblo ta sinti komo si fuera tur loke ta di "madre patria" ta e niko kos ku ta bal i semper ta mih. Den e kaso ak klero ta sali mas o mnos vensedor, maske den nan mes tambe tin hopi rasgo di kolonialismo.
Antianisashon di Iglesia?
Maske Iglesia katliko semper tabata un sosten grandi pa pueblo, ora ku a bini un organisashon mas kla, ku saserdote fiho, religiosonan na skol, misa i skol, hospital etc. i tur sorto di organisashon, tabatin un falta grandi di "antianisashon" den sentido ku no a hasi muchu na trabou vokashonal. Apnas nos konos un par di saserdote antiyano:...”
|
|
17 |
 |
“...21
Huntu ku un herensha kultural religioso yen di magia i superstishon, naturalmente un kristianismo netamente hulandes ku algu di "rasionalismo" i rigides (restante di calvinismo?) ta hae konfrontando un sin fin di problema. Den formashon moral di nos pueblo, bo ta bin topa ku un "moral dbel" esta pa religion tal kos ta malu i bo ta bai konfese tambe, di otro banda bo mes kultura ta ponebu balia tamb, mira karta, sende mil i un mariposa na tur sorto di santu, espesialmente na S. Expedito, ta klaba pida pan tras di porta i ta sigui ku su mes estilo di bida. Rigides di regla di bai misa djadumingu i otro sistemanan manera bistimentu, baile i muzik ku ta keda prohib ta bai kontra e loke pueblo mes ta sin ti. E ta hiba dos bida: un pa misa, un pa su mes.
Un ehmpel klsiko ta konfesamentu di "falta misa" pasobra mi "tabata malu". Mi a falta, awl ta fout. Nunka e idea ak no a sali, fout ta fout, regla ta regla. E balor moral ta kai asina den dos: "regla" i di otro banda "mi mes bida", difsil...”
|
|
18 |
 |
“...23
por tabata otro. Hudiunan tabata domin e tereno ekonmiko i prinsipalmente bankonan ku a bin lanta a keda den man di e gremio ak.
Orguyo di e grupo hudiu i pa henter Krsou lo keda semper e snoa Mikve Israel, komo e snoa mas bieu di hemisferio oksidental. Na Otrobanda tambe mester tabatin un tempu un snoa, pero parse no muchu kos ta konos di esei, meskos ku tampoko di e misa protestant ku tambe mester tabata eksist.
Ku e polakonan (partisher) a bini Krsou tambe otro grupo di hudiu esta "Azkenazi". E hendenan ak, di desendensha mas simpel ku e hudiunan tradishonal, no tabatin e konsiderashon di pueblo manera esnan anterior. Nan ta keda biba riba nan mes, kontakto ku pueblo ta mas bien superfisial, di kliente f trahad ku e doo di negoshi. Interesante tabata den aanan binti mira kon mucha muh trahad di pakus ta yama e doo na su nmber, ni sikiera "shon" bo no ta tende i si akaso, ta apnas.
5. Skol ta nos forsa, ma kn?
Un kaptulo masha importante sin duda pa pueblo di Krsou ta e desaroyo di...”
|
|
19 |
 |
“...Industria tabata eksig hopi i no tabata basta ku bo a sia na "wenkel" pasobra bo ta keda e loke nan ta yama "unskilled". Awor tin chns di sia pa karpint, bankwrker, mekniko i elktrishn. Na Skrpn tambe ta sia fishi di karpint, sneiru i drker i mas lat tambe ta bini aser ka mekniko i spuitmentu di outo. Na Isla mes tambe ta bai lanta hopi despues un "bedrijfschool" pa prepar hbennan pa trabou riba Isla mes.
Pa mucha muh fuera di e "skol di sombr" ku su diferente gradonan di kapasitashon no tin muchu kos. Mons. Verriet ta bai hasi uso di e lokalnan den Hanchi 'i Bientu, (Conscientiesteeg 35) pa lanta e loke nan a yama "Centrale school" pa damsitanan sia kose, borda, traha tur sorto di hantwrk etc.
Ta lstima ku mester konstat ku huntu ku e formashon ku nos hendenan ta haa na skol, den sentido di instrukshon ku programa i lenga hulandes, no tin nada ku ta duna pueblo sintimentu pa su mes kosnan. E mucha no ta sia konos su balornan propio, apnas algu di su historia i su geografa, pero si e konos diferente...”
|
|
20 |
 |
“...ya tin pader Verriet komo reorganisador. Maske e papel di Volksbond den e wlga no ta tur kla, e grupo ta duna su apoyo pa yega na un solushon. Verriet i John Horris Sprockel ta hasi esaki posibel. Na un momentu dado ya kos ta bira peligroso, kompania no kier tende pa rasonamentu, mester baha sn di trahadnan. Esakinan no ta asept ku ta konsider nan mnos ku otro ku ta bini di af. E wlga ta turna un rumbo violento i tin tiramentu di piedra, lantamentu formal. Felix Chakuto, nabegante ku ta yega ku barku di af, ta drenta e lucha i ta lanta hendenan, konvensiendonan ku no por spera mas, ta basta. Tin algn morto di hendenan di kompania i un seora sint den su kas tambe ta haa tiru desvi di polis i ta fayes. E wlga ta plakia i ta bini un "compromis" i trahadnan no ta prd tur kos. Algn di e lidernan ta kai ser i Felix despues di algn dia ta entreg su mes i tur ta bai ser pa basta tempu. Ya trahadnan tabatin idea di lanta un "bnt" di trahad, pero sin eksperensha ni konosementu sufisiente nan no ta...”
|
|